Społeczne uwarunkowania aktywności zawodowej ludności w starszym wieku – wyniki badania kwestionariuszowego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________ KOLIA OŁCONOMICA 7A. 1988

B a rb a ra Nowakowska*, W łod zim ierz O b ran iak*

SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA

AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDNOŚCI W STARSZYM WIEKU - WYNIKI BADANIA KWESTIONARIUSZOWEGO

1. Wprowadzenia

W P o ra d n i G e r ia t r y c z n e j w L o d z i, w I960 r . przeprowadzone zo­ s t a ł o b ad anie k w e stio n a riu sz o w e p a c je n tó w , k tó re g o celem b y ło u- ch w ycen ie n ie k tó r y c h czynników s p o łe cz n ych i zdrow otnych, o k re ś ­ la ją c y c h sto su nek osób w starszym wieku do p ra c y zawodowej. B a­ d a n ie p rz e p ro w a d z iła g e ro n to lo g , dr nauk med. Z o fia Czechowicz - k ie ro w n ik w ym ien ion ej p o rad n i - w s p ó łp ra c u ją c a z Zespołem Demo­ g r a f i i i G e r o n t o lo g ii S p o łe c z n e j d z ia ła ją c y m w I n s t y t u c i e Ekono­ m e t r ii i S t a t y s t y k i UL w ramach problemu węzłowego 11.5 (w y n ik i podano w n in ie js z y m z e s z y c ie ).

K w e s tio n a riu s z badawczy s k ła d a ł s i ę z dwóch c z ę ś c i: demogra- fic z n o - s p o łe c z n e j i m edycznej. O pracow ania p ie r w s z e j c z ę ś c i pod­ j ę l i s ię a u to rz y n in ie js z e g o ra p o rtu , cz ęść druga - medyczna z o s ta n ie p rze d sta w io n a w od ręb n ej p u b l i k a c j i 1 .

B a d a n ie przeprowadzono wśród trz e c h grup osób:

♦ * ,

- p rz e b y w ają cy ch na em erytu rze lu b r e n c ie ( A ) ,

- w wieku em erytalnym , k tó r e n ad a l p r a c u ją zawodowo ( B ) , - u progu e m e rytu ry ( C ) .

*

D r, a d iu n k t w Z a k ła d z ie D e m o g ra fii i S t a t y s t y k i In s t y t u t u E k o n o m e trii i S t a t y s t y k i UL.

1 P o r. odpow iednie op racow an ie Z. Czechow icz zaw arte w n i ­ n ie js z y m tom ie.

Ogółem zbadano 382 osoby, z tego 122 mężczyzn i 260 k o b ie t. P ie rw s z ą grupę r e p re z e n tu je 319 osób, drugą - 32 osoby i t r z e c ią - 31 osób.

^ S tru k tu rę dem ograficzną respondentów według podstawowych cech - t j . p ł c i , wieku i stan u c y w iln e g o - ob ra z u ją dane zaw arte w ta b . 1.

Wśród badanych zdecydowanie p rzew ażają k o b ie ty , k tó ry c h u- d z i a ł s ię g a 68* (w s p ó łc z y n n ik f e m in lz e c ji wynosi 2 1 3 ). Tak wyso­ k i u d z ia ł k o b ie t J e s t skutkiem :

- z je d n e j s tr o n y - powszechnie znanego z ja w is k a n ad u m ieral- n o ś c i mężczyzn, w yraż ające g o s i ę znacznym sfem inizow aniem lu d no­ á c i w starsz ym w ieku . Podajmy d la p rz y k ła d u , że według danych

2

Narodowego S p isu Powszechnego 1970 i . w sp ó łcz yn n ik f e m in iz a c ji lu d n o á c i w wieku 50 i w ię c e j l a t w Lod zi w y n o sił 150;

- z d r u g ie j s tr o n y - tego i ż , ja k można s ą d z ić , k o b ie ty w starsz ym wieku c z ę ś c ie j n iż m ężczyźni z g ła s z a ły s i ę do P o ra d n i G e r i a t r y c z n e j .

Zarówno wśród mężczyzn, ja k i k o b ie t dom inują osoby w w ie ­ ku 65-74 l a t (6 0 ,6 * mężczyzn i 4 7 ,3X k o b i e t ) . Ko b ie t y są p rz e ­ c i ę t n i e n ie c o m łodsze: mediana wieku mężczyzn w ynosi 70,7 l a t , a k o b ie t 68,5 l a t . Zwróćmy tak że uwagę, iż u d z ia ł osób w wieku przedem erytalnym j e s t jednakowy wśród mężczyzn i k o b ie t , i wynosi po 19%, n a to m ia s t u d z ia ł "sę d ziw ych s ta rc ó w " ( c z y l i osób w w ie ­ ku 80 i w ię c e j l a t ) j e s t w iększy wśród k o b ie t (6 ,5 X wobec 5 ,7 %),

In t e r e s u ją c e wni o s k i p ły n ą z a n a liz y s t r u k t u r y badanych we­ d łu g stan u c y w iln e g o : o i l e wśród mężczyzn 8 2 ,8X sta n o w ią żona­ c i , to od setek zamężnych k o b ie t s ię g a z a le d w ie 38,0%. O g ó ln ie rz e cz b io r ą c , połowa badanej z b io ro w o ś c i ( 5 2 , 4X) p o z o s ta je w zw iązkach m a łż e ń s k ic h . Podobny s ta n rze czy obserwujemy w s t r u k ­ tu rz e ogółu lu d n o ś c i Łod zi w w ieku 50 i w ię c e j l a t . Z danych NSP 1978 r . w yn ik a , że 64,6% osób p o z o s ta je w zw iązkach m ałżeńskich, p rzy czym u d z ia ł żo natych mężczyzn s ię g a 87%, a zamężnych ko­ b i e t - 50X.

P o tw ie rd z a s i ę zatem znana p ra w id ło w o ść : problem osób w star-2

W s z y s tk ie dane licz b o w e pochodzące z Narodowego S p is u Pow­ szechnego 1978 są z a c z e rp n ię te z w ydaw nictw a: S t r u k t u r a demo-* g r a f ic z n a i społeczno-zawodowa lu d n o ś c i, c z . I , łó d ź , Narodowy S p is Powszechny 1978, GUS, Warszawa 1980.

T a b e l a ] S t r u k t u r a badanych według p ł c i , w ieku i s ta n u c y w iln e g o

Męźczyźr.i KobJ e ty

Wiek

(w le t a c h ) kawa­ Żo­ wdow­ cy roz- w ie- d zen i i s e ­ p a ro ­ wani razem _za -wdo- w у ro z ­ w ie ­ razem l e r o ­ w ie n a­ c i - • l i c z ­ ba X pan­ ny męż­ ne dzione i s e ­ p a ro ­ wane l i c z ­ ba X 50-54 ■ 1 1 I ! 0 ,8 1 3 A ..."“ 1 1,5 55-59 - 7 - - 7 ! 5,7 5 31 4 6 46 17,7 60*64 1 13 1 1 16 13,2 6 И 11 5 36 13,8 65-69 - 29 2 - 31 25,4 11 20 23 2 64 24,6 70-74 1 36 4 2 43 35,2 9 16 33 1 59 22,7 75-79 1 9 6 - 16 13,2 2 6 25 1 34 13,1 00-84 - 5 1 > 6 4,9 2 1 10 1 14 5,4 85+ - 2 - - ₂ - 1,6 1 _ _{2 - 3 1,2} Razem ' _. lic z b a b e zw z g l. 3 101 14 4 122 100,0 _3’ 99 108 16 260 100,0 p ro ce n t 2,5 82,6 11.5 3,2 100,0 X 14,2 36,1 I *1 ,5 6,2 100,0 X / Ź r ó d ł o : M a t e r ia ły P o ra d n i G e r ia t r y c z n e j w t o d z i. Sp o łe cz n e u w ar u n k o w an ia a k ty w n o śc i za w o d o w ej lu d z i s ta rsz ych

з г у /n wieku to przede w s z y s tk im problem k o b ie t , w w ię k s z o ś c i s a ­ m otnych. W b adanej p o p u la c ji 42% k o b ie t to wdowy, podczas gdy wśród mężczyzn od setek ten j e s t n iem al c z t e r o k r o t n ie m n ie jsz y . Odpowiednie u d z ia ły wdów i wdowców wśród lu d n o ś c i w wieku 50 i w ię c e j l a t w y n o s iły w 1978 r . 36,6% i 7,3 % . Ponadto zwraca uwa­ gę s z c z e g ó ln ie duży u d z ia ł p anien (1 4 % ), zn aczn ie wyższy od u- d z ia łu kaw alerów (n ie s p e łn a 3 % ), podczas gdy dane d la Lod zi wy­ k az u ję 7,6-procentow y u d z ia ł p an ien i 1 ,9-procentowy u d z ia ł kaw alerów wśród lu d n o ś c i l i c z ą c e j 50 i w ię c e j l a t .

Ja k w ynika z b a d a n ia , osoby p o z o s ta ją c e poza związkami m ał­ żeńskim i sę p r z e c ię t n ie s t a r s z e : j e ś l i mediana wieku żonatych mężczyzn wynosi 71,6 l a t , a zamężnych k o b ie t 65,5 l a t , to d la o- sób samotnych k s z t a ł t u j e s ię na poziom ie: mężczyźni - 73,6 l a t , ko b i e t y - 70,8 l a t .

Mimo że w w ie lu punktach s t r u k t u r a d em ograficzna responden­ tów j e s t z b liż o n a do s t r u k t u r y mieszkańców Ło d z i w starsz ym w ie ­ ku, to b ad anie n ie może być uznane za r e p r e z e n ta c y jn e .

Opis d e m o g ra fic z n e j e t f u k t u r y z b io ro w o ś c i badanej w P o ra d n i P e r i a t r y c z n e j stan o w i punkt w y jś c ia do w łaściw eg o tem atu, a m ia­ n o w ic ie do a n a liz y postawy ty c h osób odnośnie do kontynuow ania lub podejmowania p ra c y zawodowej po n ab yciu upraw nień e m e r y ta l­ nych. Postaw y te w pow iązaniu ze s t r u k t u r ę dem ograficzni} bada­ nych zostaną omówione o d d z ie ln ie d la k a ż d ej z trz e c h grup r e s ­ pondentów ,

2. Osoby p rze b yw ają ce na em erytu rze lu b r e n c ie ( Д)

Omawiana grupa l i c z y 319 osób, wśród k tó ry c h p rze w ażająca c z ęść u trzym uje s i ę w y łą c z n ie z e m e rytu ry lu b r e n t y . W g ru p ie t e j z n a jd u je s i ę z a le d w ie 15 osób, k tó re dorywczo z a ro b k u ją . Wśród osób p rz e b yw ają cych na em erytu rze lu b r e n c ie p rzew ażają k o b ie ty (2 20 , t j . 69% o g ó łu ). Poned połowę badanych sta n o w ią osoby w w ieku 65-74 l a t (m ediana wieku mg?czyzn wynosi 71 l a t , k o b ie t - 69 l a t ) . Wprawdzie w ięk szo ść respondentów s t w i e r d z i ł a , że c h ę t ­ n ie p r z e c h o d z iła na e m e ry tu rę , to jed n ak 29% mężczyzn i 27% ko­ b i e t w y r a z iło n ie z a d o w o le n ie z teg o f a k tu .

P r z y jr z y jm y s i ę b l i ż e j tym podzbiorow ościom , t j . osobom, któ­ re c h ę t n ie p rz e c h o d z iły na em erytu rę oraz tym, k tó re n ie c h c ia ły s k o r z y s ta ć z prawa do b ie r n o ś c i zawodowej.

2,1- Osoby c h ę tn ie przechodząca пв em erytu rę

Grono ty c h osób l i c z y ł o 231, z czego 70 osób to mężczyźni ( 3 0 , 3 * ) . S tr u k tu r a według wieku i sta n u c y w iln e g o n ie o d b ie g a ła od s t r u k t u r y ogółu badanych.

W a n k ie c ie w yd zielo n o c z te r y powody chętnego p r z e jś c ia na e- m e ry tu rę :

- brak s i ł do p r a c y , - z ły s ta n z d ro w ia, - chęć odpoczynku,

- k o n ie cz n o ść pomocy w domu.

Prz y cz y n y te p o d aw ali resp on d enci zgodnie z własnym odczu­ ciem , u s t a le n ia mają w ięc c h a r a k te r su b ie k ty w n y . W arto z w ró c ić uwagę, że n ie k tó r e z n ic h są s i l n i e ze sobą pow iązana: w zn acz­ nym s to p n iu "b ra k s i ł do p r a c y " z " c h ę c ią odpoczynku", w m n ie j­ szym o b ie te p rzyczyn y ze "złym etanem z d r o w ia ". S t r u k t u r a bada­ nych według powodów chętnego p r z e jś c ia na em erytu rę p rz e d sta w ia s i ę n a s tę p u ją c o :

- brak s i ł do p ra c y podało 12,9* mężczyzn i 11,2* k o b ie t , - z ły s ta n zdrow ia - 35 ,7 * mężczyzn i 36 ,0* k o b ie t,

chęć odpoczynku - 5 1 ,4X mężczyzn i 38 ,5* k o b ie t ,

- k o n ie cz n o ść pomocy w domu p o d a ły w y łą c z n ie k o b ie ty ( 1 4 , 3X badanych w t e j g r u p ie ).

G e n e ra ln ie rz e cz b io r ą c , ró ż n ic e w s t r u k t u r z e mężczyzn i ko­ b i e t według p rzyczyn chętnego p r z e jś c ia na em erytu rę sprow adzają s i ę do teg o , że o i l e wśród mężczyzn w y s t ą p iły w y łą c z n i e powody, k tó r e można o k r e ś l i ć j a k o "zm ęczenie p r a c ą " , to wśród k o b ie t aż 14 ,3 * motywowało chęć p r z e jś c ia w s z e re g i b ie rn y c h zawodowo ko­ n ie c z n o ś c ią pomocy w domu. Z p rz e g lą d u k w e s tio n a r iu s z y w y n ik a , że pomoc w domu to n a j c z ę ś c i e j o p iek a ned wnukami lub osobami ch o­ rymi z n a j b l i ż s ż e j ro d z in y (m ąż, m a tk a).

Zauważmy ta k ż e , t e w obydwu podgrupach dom inuje p rzyczyn a o- k r e ś lo n a ja k o "ch ę ć odpoczynku", a w ięc n a jm n ie j o b ja ś n ia ją c a r z e c z y w is ty s ta n s i ł fiz y c z n y c h i p s y c h ic z n y c h respondentów . 0- b ie k tyw n ą ocenę s ta n u zdrów ia o k r e ś la o p in ia le k a r z a za w a rta w c z ę ś c i m edycznej k w e s tio n a r iu s z a , k tó r a - ja k ju ż z a z n a cz y liśm y -i poddana b ęd zie a n a l i z i e w odrębnym opracow aniu- Z e s ta w ie n ie w nio­

f r o n t a c ję s u b ie k ty w n e j i o b ie k ty w n e j oceny stanu zdrow ia bada­ n ych.

Przejdźm y o b ecn ie do c h a r a k t e r y s t y k i tyc h osób według ro d za ­ ju p rac y wykonywanej przed p rz e jś c ie m na e m e ry tu rę . Duże z r ó ż n i­ cow anie sposobu o k r e ś la n ia zawodów zm u siło nas de zastosow ania uproszczonego, dychotom icznego p o d z ia łu respondentów na wykonu­ ją c y c h p rac ę f iz y c z n ą i prac^ umysłową. W s y tu a c ja c h w ą tp liw y c h k ie ro w a liś m y s ię m. in . zasadą, że do grona pracowników um ysło­ wych z a li c z y ć można osoby, z w y k sz ta łce n ie m co n a jm n ie j średnim .

O kazało s i ę , że zarówno wśród mężczyzn, ja k i k o b ie t c h ę tn ie p rzechod zących na em eryturę dominowały osoby w ykonujące p rac ę u- mysłową <57* wśród mężczyzn i 65% wśród k o b i e t ) . Taki 3k ła d so ­ c j a l n y badanych można - naszym zdaniem - o b ja ś n ić s p e c y fik ą d z i a ­ ł a n ia P o ra d n i G e r ia t r y c z n e j . J e s t ona i n s t y t u c j ą "m ło d ą ", n a s t a ­ wioną na dobrowolne z g ła s z a n ie s i ę p a c je n tó w . In fo rm a c je o j e j i s t n i e n i u d o c ie r a ć mogą w różnym s to p n iu do w ym ienionych grup. Ponadto sk ło n n o ść do k o r z y s ta n ia z j e j porad może być tak że z ró ż ­ nicowana .

P r z y s tę p u ją c do a n a liz y s t r u k t u r y badanych według c h a ra k te ru p r a c y , m ie liśm y na c e lu sp raw d z en ie , czy i s t n i e j e z a le ż n o ść m ię­ dzy zadeklarow aną p rzyczyn ą chętnego p r z e jś c ia na em erytu rę a składem s o cja ln ym badanych. Można bowiem domniem/wać, że osoby w ykonujące p rac ę fiz y c z n ą c z ę ś c i e j będą motywować chęć p r z e jś c ia na em erytu rę zmęczeniem organizmu i złym stanem zd ro w ia. A n a li­ za p o t w ie r d z iła tę h ip o te z ę . O kazało s ię bowiem, że wśród p r a ­ cowników fiz y c z n y c h dom inującą p rzyczyn ą b y ł z ły s ta n zdrow ia (46% wobec 30% u pracowników u m ysłow ych ), n a to m ia st wśród p r a ­ cowników umysłowych n a j c z ę ś c ie j p o ja w ia ła s ię "c h ę ć odpoczynku" (47% wobec 35% ), a w ięc p rzyczyn a n a jm n ie j p r e c y z y jn ie o k r e ś l a j ą ­ ca s ta n s i ł fiz y c z n y c h i p s y c h ic z n y c h .

S z c z e g ó ln ie duże r ó ż n ic e w podawaniu złeg o stan u zdrow ia j a ­ ko p rzyczyn y chętnego o d e jś c ia od p ra c y zawodowej występują wśród mężczyzn, g d zie p raco w n icy f iz y c z n i z n a cz n ie c z ę ś c ie j n iż umy­ s ło w i p odają tę w ła ś n ie p rz y c z y n ę . Wśród k o b ie t n a to m ia st rzuca s i ę w oczy f a k t , że z n a cz n ie w iększy j e a t u d z ia ł p rac o w n ic umy­ słow ych wśród osób p o d a ją cych ja k o p rzyczyn ę p r z e jś c ia na em erytu ­ rę "k o n ie c z n o ś ć pomocy w domu".

Innym i s t otnym zagadnieniem - z punktu w id z e n ia p o z y c ji spo­ łe c z n e j emerytów - j e s t wysokość e m e ry tu ry . Wśród ogółu badanych

dom inującą grupę sta n o w ią osoby u z y sk u ją c e św ia d cz e n i a em e ryta ln e w g ra n ic a c h 2000-2500 z ł (2 5 % ). Zdecydował a o tym s t r u k t u r a ko­ b i e t , według b ad anej c e c h y , w k t ó r e j s k u p ie n ie lic z e b n o ś c i w tym p r z e d z ia le dochodów J e s t s z c z e g ó ln ie w yraźne: niem al 505 k o b ie t otrzym yw ało em erytu ry w t e j w y so k o śc i. Ro zkład z b io ro w o ś c i męż­ czyzn n ie w ykazuje n ato m ia st w y ra ź n e j dom inanty - jednakowo l i ­ c z n ie są tu reprezentow ane dwe p r z e d z ia ły dochodów: 3500-4000 z ł i 2000-2500 z ł .

S yn te tycz n ym i m iern ikam i ilu s t r u j ą c y m i wspomniane r ó ż n ic e są ś re d n ie arytm etyczn e w ysokości em erytu ry (o b lic z o n e z danych i n ­ d y w id u a ln y c h ). D la c a ł e j p o p u la c ji p r z e c ię tn a em erytu ra wynosj 3159 z ł . Zwraca uwagę duża, s ię g a ją c a 1000 z ł (я w ię c 35%), r ó ż n ic a między ś re d n ią em eryturą mężczyzn wynoszącą 3815 z ł i k o b ie t - 2875 z ł .

Z e s ta w ie n ie w yso ko ści p r z e c ię tn y c h em erytu r pracowników f i ­ zycznych j umysłowych w skazuje także na duże r ó ż n ic e : o i l e p rz e ­ c ię t n a em erytu ra p racow nika fiz y c z n e g o wynosi 2424 z ł , to um ysło­ wego - 5605 z ł , a w ięc j e s t o 49% wyższa.

R e la c ja pomiędzy p rz e c ię tn y m i em eryturam i d la mężczyn i ko­ b ie t w ynosi w g ru p ie pracowników f iz y c z n y c h 125:100, a p racow ­ ników umysłowych 142:100. Warto tak że z w ró c ić uwagę na znaczne ró ż n ic o między p rz e c ię tn y m i em eryturam i pracowników fiz y c z n y c h i umysłowych t e j sarcej p ł c i . P r z e c ię tn a em erytu ra mężczyzny - p r a ­ cow nika umysłowego j e s t o 64% wyższa n iż f i zycznego. D la k o b ie t odpow iedni w skaźnik w ynosi 45%. Dodajmy, że wśród pracowników fiz y c z n y c h .n ie w y s t ą p iły w ogóle e m e rytu ry wyższe n iż 45U0. podczas gdy wśród pracowników umysłowych n iem al jedna cz w arte ba­ danych u z y sk u je em erytu ry powyżej t e j g r a n ic y .

Przypom nijm y raz je s z c z e , że p rz e d sta w io n y ch w yżej r e l a c j i ule można u o g ó ln ia ć , w skazyw aliśm y bowiem, że dobór t e j p o p u le c ji i j e j s t r u k t u r a n ie upoważnia do uznan ia omewienego b ad anie za r e ­ p r e z e n ta c y jn e .

W dalszym c ią g u a n a liz y p o d ję to próbę uchw ycenia związków między zadeklarow aną p rzyczyn ą chętnego p r z e jś c ia na e m erytu rę a s y t u a c ją ro d z in n ą . S y t u a c ję ro d zin n ą badanych rozp atryw an o w trz e c h k a te g o r ia c h :

- osoby samotne,

- p o z o s t a l i , na ogół małżeństwa., gdzie każdy z małżonków po- iad a w łasne ź ró d ło u trzy m a n ia .

S t r u k t u r ę badanych według wym ienionych cech p rz e d sta w ia tab. 2.

T a b e l a 2 S t r u k t u r a badanych według stanu rodzinnego i przyczyn

o d e j ś c i a na em eryturę

P ł e ć s ta n

Przyczyn a o d e j ś c i a na em eryturę u respondentów

brak s i ł z ł y stan zdrowia chęć odpo­ czynku k o n ie c z ­ ność razem ro d / in n y do pracy pomocy w domu l i c z b a * Mężczyźni 9 25 36 70 100,0 12,9* 35,7* 51,4* - 100* X samotni 1 1 7 - 9 12,9 u tr z y m u ją ­ cy 1 7 5 - 13 10,6 pozos t a l i 7 17 24 - 48 68,5 K o b i e t y 18 58 62 23 161 100,0 11,2* 36,0* 4-1 CO ** 14,3* • 100,0* X aaraotne 10 29 42 14 _{95 59,0} u tr z y m u ją ­ ce • - _{2 1} 3 _1.9 p o z o s t a ł e Ö 29 1Ü a _{63 39,1} Í c ó d ł o : Ja k w t a b . I .

L ic z b y i w s k a ź n ik i z e sta w io n e w ta b . 2 p o z w o liły na sform u­ ło w a n ie k i l k u s p o strz e ź e ri:

1) osoby samotne - zarówno k o b ie t y , ja k i m ężczyźni - c z ę ś c ie j n iż ogół respondentów d a n e j p ł c i w y m ie n ia li ja k o powód chętnego o d e jś c i a na em erytu rę "ch ę ć odpoczynku "?

2) k o b ie ty w g ru p ie “ p o z o s t a łe " , a w ięc p rzew ażn ie zamężne czę- śi:i>ij n iż og ó ł kob ie t d e k la ro w a ły z ły s ta n zdrow ia ja k o p r z y c z y ­ nę od e jś c i a na e m e ry tu rę , r z a d z ie j n ato m ia st "c h \ ć odpoczynku". Można s ą c / i ć , że ta grupa k o b ie t j e s t n ad a l n a jb a r d z ie j o b c ią ż o ­

na précam i związanym i z prowadzeniem gospodarstw a domowego*,

p rzyczyn ę o d je ś c ia od p ra c y zawodowej n iem al dwie t r z e c i e to oso­ by samotne, p rzew ażn i« pomagające w wychowywaniu wnuków.

N ależy dodać, że p rze d sta w io n y w yżej obraz s y t u a c j i r o d z in ­ n e j i m a t e r ia ln e j badanych odnosi s ię do momentu b a d a n ia , a w ięc t y l k o p o śred n io o k r e ś la ć może s ta n r/o cz y w momencie przechod ze­ n ia na e m e ry tu rę .

2 .2 . Osotiy , k tó re n ie c hc i a ł y p r z e jś ć na em eryt urę

Ta grupa l i c z y 88 osób, co stan o w i 26,7% ogółu p rze b yw ają cych na e m e rytu rz e. Podobnie ja k wśród ogółu em erytów, w g ru p ie t e j p rzew ażają k o b ie ty (6 7 % ).

U d z ia ł osób n ie c h ę t n ie „ p rzechodzących na e m erytu rę wśród e- merytów w p oszczeg óln ych grupach w ieku w ykazuje w y m in ą p r a w id ło ­ wość: s t a j e s ię on wyższy w m iarę p rzech o d zen ia do s ta r s z y c h grup w iek u . N ie mamy podstaw do in te r p r e to w a n ia tego f a k t u , mo­ żemy je d y n ie podać, iż k o n c e n tr a c ję osób n ie c h ę t n ie p rzecho d zą­ cych na em erytu rę w ty c h grupach p o tw ie rd z a tak że mediana w iek u , k tó r a w ynosi 73 l a t a , wobec 70 l a t d la ogółu osób p rze b yw ają cych na e m e rytu rz e.

O la u z u p e łn ie n ia c h a r a k t e r y s t y k i d e m o g ra fic z n e j b ad an ej grupy podajem y, że 43,2% ogółu p ozostaw ało w zw iązkach m a łż e ń sk ich (69% mężczyzn i 30,5% k o b i e t ) . Dla porów nania - w g ru p ie osób c h ę t n ie p rzechod zących na e m erytu rę wym ienione w s k a ź n ik i b y ły wyższe i w y n o s iły : 47,6% (8 7,1 % mężczyźni i 36,6% k o b i e t y ) .

W k w e s tio n a riu s z u b a d awczym z n a la z ło s i ę tak że p y ta n ia o przy­ czynę n ie c h ę tn e g o p ę z e jś c la na e m e ry tu rę , przy czym p rz e w id z ia n o dwa w a ria n ty od p o w ied zi;

- w arunki m a t e r ia ln e , - chęć aktywnego ż y c ia .

Zdecydowana w ięk szo ść respondentów - zarówno mężczyzn, ja k i k o b ie t - s t w i e r d z i ł a , że "c h ę ć aktywnego ż y c i a " b y ła p rzyczyn ą n ie z a d o w o le n ia z p r z e jś c ia na e m e ry tu rę . T a k ie j odpow iedzi u- d z i e l i ł o 26 spośród 29 mężczyzn oraz 51 spośród 59 k o b ie t . A n a l i ­ za sk ła d u s o c ja ln e g o osób p rag n ących p o z o stać w p ra c y prow adzi do s t w ie r d z e n ia , że p rz e w a ż a ją c ą ic h c z ę ś ć ( t r z y cz w a rte bad anych) 3 ta n ow ią p rac o w n icy umysłowi . Można p rzy tym sform ułow ać w n io sek , że p rac o w n icy um ysłowi z n a cz n ie c z ę ś c i e j n iż f i z y c z n i w y r a ż a li

chęć kontynuow ania p ra c y zawodowej. Św i8dczy o tym z e s ta w ie n ie n a s tę p u ją c y c h wskaźników: u d z ia ł p ragnących kontynuować p rac ę za ­ wodową wśród ogółu emerytów w y n o s ił 26*,7X, a le w g ru p ie te j zna­ la z ło s ię aż 46 ,5* ogółu pracowników umysłowych i t y lk o 2 4 ,IX pracowników fiz y c z n y c h . S z c z e g ó ln ie ja sk ra w o p raw id łow o ść ta r y ­ s u je s i ę wśród k o b ie t . ■ .

Przejdźm y o b ecn ie do c h a r a k t e r y s t y k i osób, k tó re n ie c h ę tn ie p r z e c h o d z iły na e m e ry tu rę , według w yso ko ści ic h dochodów. O b l i ­ czona na p o d staw ie danych in d yw id u a ln yc h p r z e c ię tn a em erytura d la t e j grupy w y n o s iła 3066 z ł i b y ła n ie c o n iż s z a od ś r e d n ie j d la osób c h ę tn ie przechodzących na em erytu rę (3159 z ł ) . R o z p ię ­ to ś ć między śre d n im i d la mężczyzn (3461 z ł ) i k o b ie t (2930 z ł ) wynosi 531 z ł . Tak w ięc p r z e c ię tn a em erytu ra mężczyzny n ie c h ę tn ie przechodzącego w s ta n b ie r n o ś c i zawodowej b y ła t y lk o o 15% wyż­ sza n iż k o b ie t y , podczas gdy wśród osób c h ę tn ie p rzechodzących na em erytu rę a n a lo g ic z n a r ó ż n ic a s ię g a ł a 33X.

Porów nując p r z e c ię tn e em erytu ry pracowników fiz y c z n y c h i umy­ sło w y c h , stw ierdzam y podobne ró ż n ic e ja k w g ru p ie osób c h ę tn ie p rzechodzących na e m e ry tu rę : e m e rytu ry pracowników umysłowych są niem al o połowę wyższe n iż pracowników fiz y c z n y c h (3357 z ł 2297 z ł ) . R e la c je między p rz e c ię tn y m i em eryturam i mężczyzn i k o ­ b ie t wśród pracowników fiz y c z n y c h wynoszą • 127:100. Obserwujemy w ię c odmienny u kład r e l a c j i n iż w pop rzed n io o p is a n e j g ru p ie . P r z e c ię t n a em erytu ra mężczyzny - pracow nika umysłowego j e s t о 50X wyższa n iż fiz y c z n e g o . D la k o b ie t r e l a c j a ta wynosi aż 65X. Do­ dajm y, że o i l e wśród mężczyzn - pracowników fiz y c z n y c h n ie odno­ towano e m e rytu ry p r z e k r a c z a ją c e j kwotę 4500 z ł , to wśród pracow ­ ników umysłowych co c z w a rty p r z e k r a c z a ł tę sumę. Je s z c z e b a r d z ie j d ra s ty c z n e r ó ż n ic e w ystę p u ją wśród k o b ie t ; d la p rac o w n ic f i z y c z ­ nych najw yższa em erytu ra n ie p r z e k r a c z a ła 2500 z ł, n a to m ia s t wśród p raco w n ic umysłowych dwie t r z e c i e otrzym yw ało em erytu ry wyższe n iz 2500 z ł .

Reasum ując powyższe u w agi, zestawmy p r z e c ię tn e e m e rytu ry o- sób c h ę tn ie i n ie c h ę t n ie p rzecho d zących a s ta n b ie r n o ś c i zawodo­ w e j. Odpowiednie dane z a w ie ra ta b . 3.

Porów nanie p rz yto cz o n ych w ta b . 3 w ie lk o ś c i w sk a z u je, iż w każdym p r z e k r o ju osoby n ie c h ę t n ie p rzechodzące na em erytu rę l e g i ­ tym ują s i ę p r z e c ię t n ie n izszym i dochodami. Można w ięc domni

erny-wać, że is to tn y m powodem n ie c h ę c i do z a p r z e s ta n ia p ra c y zarobko­ wej b y ła obawa znacznego p og o rsz en ia warunków m a te r ia ln y c h . P o ­ tw ie r d z e n ia tego s p o s trz e ż e n ia a zu k aliśm y w odpow iedziach r e s ­ pondentów na p y ta n ie d o tyczą ce p rz ycz yn y n ie ch ę tn e g o p r z e jś c ia na e m e ry tu rę . Wprawdzie grupa p o d ająca za p rzyczyn ę "w arun ki m ate­ r i a l n e " j e s t stosunkowo n ie li c z n a (z a le d w ie co ósmy badany udzie­ l i ł t 3 k i e j o d p o w ie d z i), to o k a z a ło s i ę je d n a k , i i ic h p r z e c ię tn e e m e ry tu ry , zn aczn ie n iż s z e n iż poz o s ta ły c h , p o tw ie rd z a ją obawy o is t o t n e p o g o rsz en ie warunków m a te ria ln y c h wraz z p rz e jś c ie m na e- m ę r y tu rę . Podajm y, że p r z e c ię tn a em erytura mężczyzny podającego w arunki m a t e r ia ln e ' ja k o motyw z a p r z e s ta n ia p ra c y zawodowej wy­ n o s iła 2742 z ł , wobec 3540 z ł - wśró d mężczyzn p o d a ją cych ja k o p rzyczyn ę "ch ę ć a k ty wnego ż y c i a " . Wśród k o b ie t odpow iednie ś r e d ­ n ie k s z t a łt o w a ł y s i ę na poziom ie 2465 z ł i 3004 z ł .

T a b e l a 3 P r z e c ię tn e em erytu ry osób

c h ę tn ie i n ie c h ę tn ie p rzechodzących na em eryturę według p ł c i i c h a ra k te ru p racy zawodowej

w ]98U r .

r ~

...

P łe ć

V

f iz ycz n ych _umysłowych

p rzechodzących na em erytu rę c h ę tn ie n i e ­ c h ę tn ie c h ę t n ie _{c h ę tn ie}n i e ­ M ężczyźni_* K o b ie ty Rażem / 2 795 2 229 2 424 2 656 1 903 2 297 4 580 3 229 3 603 3 983 3 140 3 357 Z r ó d ł o: 3ak w ta h . 1.

A n a liz a s y t u a c j i ro d z in n e j b ad anej grupy p o tw ie rd z a w cześniej­ sze s p o s trz e ż e n ia odnośnie do sta n u c y w iln e g o ty c h osób: r e la t y w ­ n ie w ię kszy j e s t w t e j g ru p ie u d z ia ł osób sam otnych, zw łaszcza wśród mężczyzn.

2 .3 . flaoby prz e b y w a ją c e na em erytu rz e , doryw czo p r a c u ją ca

Z o g ó ln e j lic z b y 319 osób w y d z ie liliś m y n ie w ie lk ą grupę eme­ rytów (15 o s ó b ), k tó re s t w i e r d z i ł y , iż dorywczo podejm ują, pracę zarobkowy. Tak ja k w c a ł e j z b io ro w o ś c i, tak i w t e j g ru p ie pr/u<- w ażają k o b ie ty (9 k o b ie t, ь m ężczyzn). W iększość sta n o w ią osoby w wieku 65 i 75 l a t , choć znajdujem y tu także osoby młodsze (n p . 5 0 - lc tn ia a r t y s t ka b a le t u ) i z n a cz n ie s ta r s z e (n p . 8 4 - le tn i k s i ę ­ gow y). C h a ra k te ry s ty c z n e j e s t , iż w s z y s tk ie te osoby b y ły p r a ­ cownikami umysłowymi. Spośród k o b ie t ty lk o jed na ie s t zamężna, r e s z ta to wdowy i panny, n a to m ia st wszyscy mężczyźni są żo n aci i rw ją na utrzym aniu co n a jm n ie j jed n ą osobę. Wysokość umerytyr wa­ h a ła s ię d la k o b ie t od 2100 z ł do 4041 z ł , d la mężczyzn n a to ­ m iast od 4185 do 11 500 z ł .

Ze względu na zb yt małą lic z e b n o ś ć t e j g rup y, trudno sform u­ łować ja k ie k o lw ie k p r a w id ło w o ś c i, a tym b a r d z ie j u s t a l i ć motywy podejmowania doryw czej p ra c y zarob kow ej.

3. Osoby w wieku em eryta l nym p ra c u ją c e ( B ) • %

Orugą - n ie li c z n ą co prawda - grupę badanych ste n o w lą osoby w wieku em erytalnym , k tó r e mimo p o s ia d a n ia e m e ry tu ry , n ad al s t a ­ l e p r a c u ją , p rzew ażn ie na p ół e t a t u . Grupa ta l i c z y 32 osoby. L ic z b a k o b ie t i mężczyzn w t e j g ru p ie - w o d ró ż n ie n iu od po­ p rz e d n io o p isa n yc h - j e s t m niej w ię c e j jednakowa (17 k o b ie t , 15 m ężczyzn). N i e w ystę p u ją tu osoby s t a r s z e n iż l ic z ą c e 79 l a t , a le p r z e c ię tn y wiek o b lic z o n y za pomocą mediany wynosi 70,5 l a t i n ie ró ż n i s i ę od odpowiedniego param etru o b licz o n e g o d la osób p rz e b y w a ją cy ch na em eryturze (g rup a A ).

Ciekawe j e s t porów nanie p rzyczyn kontynuow ania p ra c y zawodo­ wej wśród mężczyzn i k o b ie t: m ężczyźni w zn a k o m ite j w ię k s z o ś c i p od ają ja k o p rzyczyn ę "ch ę ć aktywnego ż y c i a ” , k o b ie ty n ato jn ia st "w arunk i m a t e r ia ln e " . W dalszym c ią g u a n a liz y spróbujmy spraw ­ d z ić , ja k o ś w ia d c z e n ia respondentów ko resp on d ują z obiektyw n ą i n ­ form acją o w yso ko ści em erytu r i s y t u a c j i r o d z in n e j.

P o z o s ta ją c p rz y c h a r a k t e r y s ty c e z b io ro w o ś c i według cech de­ m o g ra fic z n y c h , dodajmy in fo rm a c ję o s t a n ie cyw ilnym badanych, w

s tr u k tu r z e według t e j cechy w y stę p u ją znaczne r ó ż n ic e między męż­ czyznami i k o b ie ta m i; o i l e w szyscy m ężczyźni są ż o n a c i, to gros k o b ie t stan o w ię osoby eamotne, przew ażnie wdowy, t y lk o 4 k o b ie ty (na 17) są zamężne.

W g ru p ie t e j zdecydowanie p rzew ażają p raco w n icy umysłowi (23 na 32 osoby b a d a n e ). S z c z e g ó ln ie w y ra ź n ie ta przewaga w ystę p u je wśród mężczyzn, g d zie obok 3 in ż y n ie ró w , n a u c z y c ie la , lekarza we­ t e r y n a r i i , 2 techników i 6 pracowników b iu ro w ych mamy t y lk o 2 ś lu s a r z y . Wśród k o b ie t - 7 to p raco w n ice f iz y c z n e , 10 n ato m ia st to p raco w n ice umysłowe (3 n a u c z y c i e l k i , 2 p i e l ę g n i a r k i i 5 p r a ­ cow nic b iu ro w y c h ).

P rz y jrz y jm y s ię te r a z p r z e c i ętnym emeryturom badanych. Ś re d ­ n ia d la ogółu wyno3i 3162 z ł i j e s t n ie c o wyższa n iż d la osób u trz ym u ją cych s ię w y łą c z n ie z em erytury zarówno ty c h , które chęt­ n ie z a p r z e s ta ły p rc c y zawodowej ( 3 1*>9 z ł ) , ja k i t y c h , k tó re nie­ c h ę tn ie g o d z iły s i ę na p r z e jś c i e na em erytu rę (3066 z ł ) . O bser­ w acja ta b y ła b y n ie p e łn a , gdybyśmy n ie z a n a liz o w a li p r z e c ię tn y c h em erytu r mężczyzn i k o b ie t o d d z ie ln ie . Otóż ś re d n ia d la mężczyzn w t e j g ru p ie wynosi 4049 z ł i j e s t o 174 z ł ( c z y l i 5%) wyższa od p r z e c ię t n e j em erytu ry mężczyzn, k tó r z y c h ę tn ie z a p r z e s ta li pra­ cy zawodowej, i o 588 z ł ( c z y l i 14,5%) wyższa od ś r e d n ie j d la mężczyzn, k tó r z y n ie c h ę t n ie p r z e s z li na e m e ry tu rę .

Odwrotny k ie ru n e k r ó ż n ic w y stę p u je wśród k o b ie t : p r z e c ię tn a em erytu ra k o b ie ty p r a c u ją c e j na p ó ł e ta t u w ynosi 2485 z ł i j e s t o 380 z ł ( c z y l i 16%) n iż s z a od p r z e c ię t n e j d la k o b ie t , które c h ę t ­ n ie p r z e s z ły na e m e ry tu rę , i o 455 z ł ( c z y l i 18%) n iż s z a od é r e ­ d n ie j tyc h k o b ie t , k tó r e n ie c h ę t n ie z a p r z e s ta ły p ra c y zawodowej.

Porównajmy je s z c z e p r z e c ię tn e em e rytu ry mężczyzn i k o b ie t w o p isy w a n e j o b e cn ie g tu p ie 8: r ó ż n ic a na k o rz y ś ć mężczyzn wynosi 1564 z ł ; tak w ię c p r z e c ię tn a em erytu ra k o b ie ty sta n o w i z a le d w ie 61% p r z e c ię t n e j em erytu ry d la mężczyzn. W tym ko n te k ście- w y ra ź ­ n i e j r y s u ją s i ę motywy kontynuow ania p ra c y w n iep ełn ym wym iarze c z a su ; k o b ie t y , m ające o b ie k ty w n ie z n a cz n ie n iż s z e dochody z t y ­ t u łu św iadczeń e m e ry ta ln y c h , c z ę ś c ie j n iż m ężczyźni podaw ały j a ­ ko p rzyczyn ę " wa ru n k i m a t e r ia ln e " .

4. Osoby u progu em erytu ry ( C ) •* •**“ i'. KWHHMBHi flurМГУ нищ

O s ta tn ią k a t e g o r ią badanych J e s t grupa osób z b liż a ją c y c h s ię tło wieku tłiiB T y ta lo e g o , l ic z ą c a 31 osób. Przew ażają w n i e j kb b ic- ty, s ta n o w ią c e t r z y cz w arte ogół u badanych. Są to o c z y w iś c ie oso­ by m łodsze, k tó ry c h p r z e c ię tn y wiek - o b lic z o n y Ja k o mediana wynosi 58 l a t . C h a ra k te ry s ty c z n ą cechą t e j grupy j e s t t o , że na ogół c h ę tn ie odnosi s i ę ona do k o n ie c z n o ś c i p r z e jś c ia na emery­ t u r ę . Z a led w ie jed na cz w arta respondentów (7 osób) o d p o w ied zia­ ł a , ze n ie c h ę tn ie r o z s t a n ie s ię z p rac ą zawodową, m otywując to przede w szystkim p otrzeb ą aktywnego ż y c ia . W arto dodać, iż wśród tyc h osób t y lk o 1 wykonuje p rac ę f iz y c z n ą . Prze w ażn ie są to oso­ by z w yk sz ta łce n ie m wyższym.

Wydaje s i ę je d n a k , iż "ch ę ć aktywnego ż y c ia " n ie j e s t je d y ­ nym powodem n ie ch ę tn e g o p r z e jś c ia na e m e ry tu rę . Porów nując p rz e ­ c i ę t n e z a ro b k i ty c h osób oraz osób w y ra ż a ją c y c h s ię p ozytyw n ie o z a p r z e s ta n iu p rac y zawodowej, dostrzegam y znaczną ró ż n ic ę na n i e ­ k o rz yść tyc h o s t a t n ic h (5321 z ł wobec 4568 z ł , c z y l i 16 X). Tak więc obawa przed obniżeniem poziomu ż y c ia może być także p r z y ­ czyną omawianej n ie c h ę c i.

Ola p e łn e j c h a r a k t e r y s t y k i dodajm y, iż a n i s ta n c y w iln y , ani s ta n ro d z in n y , a n i nawet k o n ie cz n o ść u trzym an ia współm ałżonka czy d z ie c i n ie r ó ż n ic u je t e j g rup y. N ie wolno zapom inać, iż j e s t to grupa l ic z ą c a z a le d w ie 7 osób.

Zajm ijm y s ię o b ecn ie .24-osobową grupą osób o p o w iad ających się za chętnym p rz e jś c ie m na e m e ry tu rę . J a k i e powody p odają c i r e s ­ p o n d e n ci? Przede w szystkim "c h ę ć odpoczynku" i "b ra k s i ł do p r a ­ c y " , a le z d a rz a ły s i ę też odpow iedzi n ie ty p o w e , t a k ie ja k : " z a ­ j ę c i e s ię swoim hobby" (d w aj m ę ż c z y ź n i), "k o n ie c z n o ś ć z a ję c ia s ię wnuczką" (je d n a k o b ie t a ) , a nawet " z ł e s to s u n k i w p r a c y " (5 5 - le t- n i mężczyzna, m a g iste r b i o l o g i i ) . Stosunkowo dużo osób (o k o ło je d n e j t r z e c i e j ) podało ja k o powód " z ł y s ta n z d ro w ia ". P is a liś m y ju ż p o p rz e d n io , że r o z r ó ż n ie n ie tyc h trz e c h p rzyczyn j e s t trudne i w ła ś c iw ie n a le ż a ło b y je o k r e ś l i ć łą c z n ie ja k o "zm ęczenie pracą zawodową".

W t e j g ru p ie tak że p rzew ażają p rac o w n icy umysłowi (18 o s ó b ). J e ś l i chodzi o s ta n c y w iln y - są to p rzew ażn ie osoby p o z o s ta ją c e w »w ią z k a ch m a łż e ń s k ic h , choć z a le d w ie 4 spośród n ic h p o d a ły , iż

mają kogoś na wyłącznym utrzym ani u. P r z e c ię t n y zarobek badanych wynosi 4568 z ł , p rzy czym w ystę p u je tu s z c z e g ó ln ie duża ró ż n ic a między zarobkami mężczyzn (7260 z ł ) i k o b ie t (4476 z ł ) .

Aktywność zawodową osób w starszym wieku o k r e ś la ją dwie g ru ­ py czyn ników : egzogeniczne i endo g en iczne. P ie rw s z a grupa w iąże 3 ię z s y t u a c ją na rynku p rac y i w y n ik a ją c ą z n i e j p o l it y k ą za­ t r u d n ie n ia wobec osób w wieku poprodukcyjnym .

Na drugą grupę s k ł ad a ją s ię cechy społeczno-zawodowe osób w starsz ym w iek u , k tó r e k s z t a ł t u j ą i ch skło nn ość do kontynuow ania p ra c y zawodowej po p r z e jś c iu na e m e ry tu rę . Bad an ia masowe, p rz e ­ de w szystkim powszechne s p is y lu d n o ś c i, d o s ta r c z a ją n ie k tó ry c h in ­ fo rm a c ji u m o ż liw ia ją c y c h o k r e ś le n ie powiązań pomiędzy wspomnia­ nymi w yżej cechami z a k tyw n o ścią zawodową ty c h osób. Wy n ik i tych hadań w sk azu ją, że aktyw ność zawodowa osób w wieku em erytalnym j e s t n a j s i l n i e j , u z a le ż n io n a od p ł c i , c h a r a k te ru wykonywanej p r a ­ cy i p o z iomu w y k s z t a łc e n ia .

Potw ie r d z e n ia ty c h s p o s trz e ż e ń szu k a liśm y w toku a n a liz y r e ­ z u lta tó w przeprowadzonego b ad ania k w e s tio n a riu s z o w e g o , k tó re u- m o ź liw iło n ie t y lk o ocenę ob iek tyw n ych cech respondentów , le c z przede w szystkim poznanie ic h o p i n i i wobec kontynuow ania p rac y zawodowej po p r z e jś c iu na em erytu rę lu b o s ią g n ię c iu wieku emery­ ta ln e g o . Ja k k o lw ie k badana p o p u la c ja - ja k ju ż w ie lo k r o t n ie mówi­ liś m y - n ie może s ta n o w ić r e p r e z e n t a c ji ogółu lu d n o ś c i w s t a r ­ szym w ie k u , to w n io s k i p ły n ą c e z b ad ania s ta n o w ić mogą p rz y c z y ­ nek do o b ja ś n ie n ia n ie k tó r y c h p ra w id ło w o ś c i. P o tw ie rd z a ją one przede w szystkim , że c h e r a k te r wykonywanej p r a c y , a p o śre d n io - poziom w y k s z t a łc e n ia , r ó ż n ic u je sk ło n n o ść do kontynuow ania p ra c y zawodowej. I ta k :

- w g ru p ie osób p rze b yw ają cych na em erytu rze (A ) 28% bada­ nych z a d e k la ro w a ło n ie c h ę tn y stosunek do p r z e jś c ia na e m e ry tu rę , p rzy czym od setek ten wśród pracowników fiz y c z n y c h w y n o s ił 19%, a umysłowych aż 32X. S z c z e g ó ln ie duże r ó ż n ic e w y s t ą p iły wśród k o b ie t: d la p raco w n ic fiz y c z n y c h odpow iedni od setek w y n o s ił 15X, a d la umysłowych aż 32X;

- w g ru p ie ogób ko n tyn u u ją cych p rac ę po p r z e jś c iu na em erytu­ rę (U ) niemal t r z y cz w arte stan ow ią p raco w n icy umysłowi',

- grupa osób będących u progu em erytu ry ( C ) , k tó ra w y r a z iła n ie c h ę ć do p r z e j ś c i a na em e rytu rę , s k ła d a ła s ię niem al w c a ło ś c i z pracowników umysłowych.

I stotnym zagadnieniem b y ła sub iektyw na m otywacja n ie c h ę c i do p r z e jś c ia na em eryturę oraz powody, d la k tó ry c h wyrażono s k ło n ­ ność do kontynuowania p rac y zawodowej, mimo uzyskani a świadczeń e m e ry ta ln y c h . 5pośród n ie c h ę tn ie przechodzących na em eryturę co p ią t y pracow nik fiz y c z n y i t y lk o co d z i e s ią t y umysłowy u z a s a d n ia ł sw oje stan o w isk o warunkami m a te ria ln y m i. Być może, że o b ja ś n ia ­ n ia t e j ró ż n ic y n a le ż a ło b y szukać tak ż e w w a rs tw ie p s y c h o lo g ic z ­ n e j , być może osobom o wyższym poziom ie in te le k tu a ln y m i s t a t u ­ s i e społecznym " n ie wypada" przyznawać s i ę do tak p ro s ty c h i na­ tu r a ln y c h motywów, ja k im i są w arunki m a te r ia ln e , a le to zagad­ n i e n i e w ykracza poza z a in te re s o w a n ia i m ożliw ości i n t e r p r e t a c y j ­

ne autorów . . '

Wśród ko n tyn u u ją cych p rac ę zawodową p rzew ażająca cz ęść p r a ­ cowników fiz y c z n y c h ( t r z y c z w a rte ) motywowała swą aktywność za­ wodową warunkami m a te r ia ln y m i,, n ato m ia st ponad t r z y cz w arte p r a ­ cowników umysłowych w ią z a ło te n f a k t z c h ę c ią aktywnego ż y c ia .

B a d a ją c wysokość p r z e c ię tn y c h em erytu r pracowników fiz y c z n y c h i umysłowych, s tw ie r d z iliś m y że są duże r ó ż n ic e na k o rz y ść tych o s t a t n ic h . Tak w ięc grupa pracowników um ysłowycn, k tó r a c z ę ś c ie j n iż p raco w n icy f iz y c z n i n ie c h ę tn ie p rz e c h o d z iła na em eryturę i c z ę ś c ie j kontynuow ała pęiacę zawodową po j e j u z y sk a n iu , c h a r a k t e ­ ryzow ała s ię lepszym i warunkami m a te ria ln y m i. J e s t to o b ie k ty w ­ ne p o tw ie rd z e n ie d e k la ro w a n e j c h ę c i aktywnego ż y c ia przez p racę zawodową. Wydaje s i ę Je d n a k , że p ra w id ło w o śc i t e j n ie można f o r ­ mułować w sposób k a te g o ry c z n y . Porów nanie p r z e c ię tn y c h em erytur osób, k tó re c h ę t n ie i n ie c h ę t n ie p r z e c h o d z iły na em erytu rę - n i e ­ z a le ż n ie od c h a ra k te ru wykonywanej p ra c y - pozwala s t w ie r d z ić , że odpow iednie r e l a c j e u k ła d a ją s ię Jed nak n ie k o r z y s tn ie d la ty c h , k tó rz y c h c i e l i n ad al pracować zawodowo. Można w ięc domniemywać, że c z yn n ik m a te ria ln y n ie pozostaw ał bez wpływu na d eklarow any stosunek do p r z e jś c ia na e m e rytu rę .

B a rb a ra Nowakowska, W łod zim ierz O braniak

SOCIAL DETERMINANTS

OF PROFESSIONAL A C T IV ITY OF ELDERLY POPULATION - RESULTS OF A QUESTIONNAIRE SURVEY

The a r t i c l e d e s c r ib e s r e s u l t s o f a q u e s tio n n a ir e su rv e y con­ ducted on a sample o f 3Q2 p ersons - p a t ie n t s o f the G e r i a t r i c C l i n i c in Lodz. The su rv e y was focu ssed on r e a c t io n s of the r e ­ spondents to t h e i r r e tir e m e n t and on f a c t o r s In d u cin g r e t i r e d peop le to c o n ti nue t h e i r economic a c t i v i t y . The f o llo w in g demo­ g ra p h ic and s o c ia l c h a r a c t e r i s t i c s o f tha resp on d ents were t a k ­ en in t o acco u n t: s e x , age, m a r it a l s t a t u s , fa m ily s t a t u s , na­ tu re of perform ed work and m a t e r iá l c o n d it io n s . O b je c tiv e ch a­ r a c t e r i s t i c s of the respondents were c o r r e la t e d w ith t h e i r sub­ j e c t i v e m o tiv a tio n f o r w i l l i n g or u n w illin g r e t ir e m e n t , and un­ d e rta k in g incom e-earni ng work a f t e r o b ta in in g t h e i r p e n s io n s .