A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
POLIA O EC O N O M IC A 5tí, 198S
St anisław M. Szukaleki'
STRUKTURALNE PROBLEMY BEZROBOCIA W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC
Przekształcenia s tr u k tu ra ln e tow arzyszące rozw ojow i gospodarczem u są procesem ciągłym. W k r a ja c h kapita listyc z nyc h jednak bardziej z a sadnicze przeobrażenie w s tru k tu rz e gospodarki d o konuje się w o k r e -sach w iększych załam ań k o n iunktura lnyc h, kiedy to, jak zauw aża W. G r a b s k a 1, w fazie k ry z y s u pod w pływ em wzmożonej walki k o n k u r e n -cyjnej, ze względu na osłabiony popyt, poszczególne rodzaje przem ysłu przechodzą egzamin sw ojej funkcjonalności i przydatności. W iele z g a -łęzi, branż, dziedzin produkcji próby tej nie w ytrzym uje, stąd ożywienie gospodarcze i proces odnow ienia kapitału stałego wprowadza szereg korekt o c h a ra k te rz e strukturalnym .
Tezę powyższą w y d a je się potw ierdzać sytua cja w zakresie p rz e -obrażeń stru k tu ra ln y c h w g ospodarce RFN, bowiem w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedem dziesześćdziesiątych zmiany w jej s tru k tu rz e d o -k o n y w a ły się stosun-kow o w olno2, dopiero załam anie -k o n iu n -k tu ra ln e w latach 1974— 1975, jak również zmiany w w a ru n k a c h funkcjonow ania tej gospodarki w y w o ła n e w zrostem cen paliw i energii, w zrostem cen surow ców prow adzą do głębszych przeobrażeń strukturalnych, co szcze-gólnie widoczne jest w drugiej połowie lat siedem dziesiątych.
Procesy, o któ ry c h w yżej mowa, siłą rzeczy w p ły n ę ły na zachodnio- niemiecki rynek pracy, pow odując także przekształcenia w strukturz e sektorow ej, gałęziow ej i branżow ej zatrudnienia. Tow arzyszyło temu szereg problem ów przystosow aw czych, z którym i związane były n a p ię -cia na r y n k u pracy, u ja w n ia ją c e się w postaci w zrostu rozm iarów bez-robocia i zmian jego stru k tu ry . Dlatego za przedm iot naszego
zaintere-* Dr, a d iu n k t w In s ty tu c je E konom ii P o lity czn ej UL.
1 W. G r a b s k a , G o sp o d a rk a R F N w o b liczu zm ian s tru k tu ra ln y c h , „K ap italizm " Ю77, nr 3—4, s. 22.
s Por. e k sp e rty z a H W W A — In s titu t; A n a ly s e d e r s tru k tu re lle n E n tw ic k lu n g der deutschen W irts c h a lt, H am b u rg 1980.
sow ania w ybraliśm y bezrobocie w RFN, k tó re przez długi okres czasu kształtow ało siq na re la ty w n ie niskim, w p orów naniu z innymi w ysoko uprzem ysłow ionym i kraja m i kapitalistycznym i, poziomie. Na u w agę z a -sługuje dynam ika tego zjaw iska w ostatnich latach. Fakt ów w pełni uzasadnia w y b ó r tego zagadnienia na przedm iot analizy.
Po pierwsze, w opracow aniu zam ierzam y zaprezentow ać zmiany roz-m iarów bezrobocia od 1973 r. do początku lat osieroz-m dziesiątych. W y b ó r dolnej g ranicy bada n eg o przedziału czasow ego nie jest przypadkow y, w tym w łaśnie roku odnotow ano, po stosunkow o długim okresie nikłego bezrobocia, w y ra ź n y jego wzrost. W y s ta rc z y powiedzieć, że o ile w
la-tach 1961 1972 liczba bezrobotnych w RFN nie przekroczyła średnio
w roku 190 tys. osób, co stanow iło 0,6% siły roboczej (wyjątkiem są lata k ry z y s u 1967— 1968), to w 1973 r. liczba osób pozostających bez pra< у zwiększyła siq do 271 tys. osób, a stopa bezrobocia wzrosła do 1,3%. Po drugie, zam ierzam y dokonać analizy s tr u k tu ry bezrobocia, co pozwoli na określenie jego c h a ra k te ru ; po trzecie — określić p rzyc z yny stru k tu ra ln e g o niedoboru m iejsc pracy w g ospoda rc e RFN.
OGÓLN A CHARAKTERYSTYKA BEZROBOCIA W RFN
Bezrobocie w RFN od 1973 r. przedstaw ia tab. 1 o raz rys. 1. G w a ł-tow ny wzrost rozm iarów tego zjaw iska obse rw u je m y w okresie 1973— T л h o l a i B ezrobocie w RFN w la ta c h 1973 1982a Rok Liczba b ezro -b o tn y c h ogółem (w l ys. osób) R oczna stopa zm ian ro zm iaró w b ezrobocia (%) Slopa b e z ro b o cia11 (%)
Liczba p racu jących w sk ró co n y m czasie« (w ty s. osób) 1973 273 • 1,3 44 1974 582 113,2 2,6 292 1975 1 074 84,5 4,7 773 1976 1 060 — 1,3 4,6 277 1977 1 030 - 2,8 4,5 231 1978 993 — 3,6 4,3 191 1979 876 - 11,8 3,8 88 1980 889 1,5 3,8 137 1981 1 272 43,1 5,5 337 1982 1 833 44,1 7,5 606 a D .tno ś r e d n io r o c z n e .
h O b lic z o n o jttk o ilo ra z lic z b y b e z ro b o tn y c h d o tz w . z a le ż n e j s iły r o b o c z e j.
7. r ó d ł o : „ M o n a t s b e r i c h te d e r D e u ts c h e n B u n d e s b a n k " . F r a n k f u r t em M a in 19B2, N r. Г», s. СО, 1983, N í. 4, s. 69. G vH chültsherhht der D e u ts c h e n B undesbank fü r das Jahr 1982, F r a n k f u r t a m M a in 1983, s. 11 o ra z o b lic z e n ia w ła s n ę .
Rys. 1. R ozm iary b ezro b o cia w RFN od 1973 r.
(n a p o d s ta w i« ta b . 1 o ra z , .M o n a ts b e r ic h te d e r D e u ts c h e n B u n d e s b a n k " , F r a n k f u r t a m M a in 1932, N r . 3, s . 69)
1975, co należy w iązać z pogarszaniem się w a ru n k ó w k o n iu n k tu ry g o -spodarczej w tych latach. Pomimo pew n e g o zm niejszenia poziomu u schyłku lat siedem dziesiątych nie powróciło ono do stanu sprzed 1974 r., a co więcej na początku bieżącego dziesięciolecia w y k a z u je tende ncje do w zrostu osiągając w 1981 r. w ielkość 1272 tys. osób, a w 1982 r. 1833 tys. osób. Również przew idyw ania na najbliższe lata nie są optym istyczne. A naliza tre n d ó w dem ograficznych oraz prognozy k o n iu n k tu ra ln e w ykazują, że liczba bezrobotnych może w niedługim czasie przekroczyć 3 min osób3.
W z ro st rozm iarów bezrobocia na początku lat osiem dziesiątych w y nikał również z pogorszenia się w a ru n k ó w koniunktury, o czym ś w ia d -czy zwolnienie, a następnie spadek stopy wzrostu p ro d u k tu narodow ego brutto w y noszący dla lat 1980, 1981 i 1982 odpowiednio 1,8%—0,2%
i — 1,1® o4, zm niejszenie produkcji, b a n k ru c tw a firm 3; istnieją jednak podstaw y, by twierdzić, że nabiera ono cech bezrobocia strukturalnego. Tezą tą zam ierzam y udow odnić w dalszej części opracow ania, p re z e n -tując s tru k tu rę om aw ianego zjawiska.
Na u w agę z asługuje w y so k a stopa bezrobocia zagranicznej siły r o -boczej, a szczególnie jej d yna m ika u sc hyłku lat siedem dziesiątych. W obec trudności na r y n k u p ra c y re s try k c je w zakresie zatrudnienia dotyczą w pierw szym rzędzie tej g ru p y zatrudnionych®. T ow arzyszy tem u ogólnie n ieprz ychylny klim at społeczny wokół gastarbeiterów'’. C h a ra k te ry s ty c z n ą właściwością zachodnioniem ieckiego ryn k u pracy, a zw iązaną ściśle z s y tu a cją k o n iu n k tu ra ln ą i bezrobociem, jest zjaw isko p ra c y w niepełnym w ym iarze czasowym. Liczba osób z atrudnionych w tym system ie rośnie w y ra ź n ie w o k resa c h załam ań k o n iu n k tu ra lnych i wzrostu bezrobocia, m aleje zaś w okresie polepszenia k o n iu n k -tury. O ile w 1973 r. w tym system ie p rac o w ało 44 tys. osób, to w n astępnym roku liczba ta rośnie do 292 tys., a w 1975 r. (okres n a j -głębszego załam ania k o n iu n k tu ry lat siedem dziesiątych) osiąga poziom 773 tys. osób. A zatem p raca w niepełnym w ym iarze czasow ym jest jed n ą z form łagodzenia napięć na r y n k u p r a c y 8.
W a rto pam iętać także, iż p raw dopodobnie faktyczne rozm iary bez-robocia są w yższe od oficjalnie podanego, dlatego że w s ta ty s ty k a c h nie uw zgiędnia się osób, k tó re z pow odu n iekorzystnego położenia na ryn k u p r a c y są całkow icie lub częściow o ,.w ytrącani" z niego, nie reje s tru ją się w urzędach dla b e z robotnych jak o poszukując y pracy. Dotyczy to szczególnie kobiet; bezrobotnych pow yżej 60 lat, którzy pozostając
dłuż-4 „ M o n a tsb e ric h te d e r D e u tsch en B u n d esb an k ", F ra n k fu rt am M ain 1982, N r. 5, s. 68, cz. s ta ty sty c z n a .
3 W 1981 r. sp la jto w a ło 12 tys. firm , p o w o d u ją c y c h u b y te k 200 tys. m iejsc pracy, a zatem co szó sty b e z ro b o tn y je st ofiarą b a n k ru c tw a , „ S te rn " 1982, N r. 7.
0 W n ie k tó ry c h g ru p a c h zaw o d o w y ch b ezro b o tn i o b c o k ra jo w c y sta n o w ią 30% i w ię c e j bezro b o tn y ch d a n e j g ru p y zaw o d o w ej, np. w śró d ch em ik ó w b ezro b o tn y ch o b co k ra jo w c ó w było 33,3%, m etalo w có w 36,3%, „A m tlich e N a c h ric h te n d er B undes-a n stundes-a lt fü r A rb e it", N ü rn b e rg 1982, N r. 3, s. 350.
7 W e d łu g a n k ie ty In s ty tu tu B ddania O pinii w A llen sb ach w 1981 r. 79% o b y w a -teli by ło zd an ia , iż w RFN żyjo zbyt w ielu o b co k ra jo w c ó w , „ F ra n k fu rte r A llg em ein e Z eitu n g " 12 X ll 1981.
8 Je ż e li p rz y ją ć , że re z y g n u je się z sy stem u p ra c y w n iep ełn y m w y m iarze czasu p ra c y i w sz y stk ie m ie js c a p ra c y „ o b sad zo n e" b y ły b y za tru d n io n y m i w pełn y m w y -m iarze czasow y-m , to w 1975 r. dla p rz y k ła d u , d a ło b y to w zro st b ezro b o cia p ra w ie o 200 tys. osób, por. J. G o l d b e r g i in., A rb e its lo s ig k e it, U rs a c h e n , E n tw ic k lu n g , A J ie rn u tiv e n , F ra n k fu rt am M ain 1977, s. 25. Rozwój sy stem ó w ty m czaso w eg o i częś-cio w eg o z a tru d n ie n ia w k ra ja c h k a p ita listy c z n y c h , w o b ec tru d n o śc i na ry n k u p racy je s t dość p o p u la rn ą m eto d ą reg u lo w an ia z a tru d n ie n ia o, czym p isze ta k ż e A. K o w a -l ó w , B ie s p ie rsp ie k tiw n o st r ie g u i-lro w a n ija z a n ja to sti w u s -lo w ija c h sow riem iennego, K a p ila lu m a , „ S o c y a listic z e sk ij T ru d " 1982, n r 4, s. 106 i n.
szy okres bez prac y r e z y g n u ją z niej na stałe; bezrobotnych, którzy p rzekw alifikow ują się (dotyczy to w pierw szym rzędzie młodocianych pracowników)*'.
STRUKTURA BEZROBOCIA W RFN
W zrost rozm iarów bezrobocia w g ospodarce zachodnioniem ieckiej w latach siedem dziesiątych z asługuje na to, by przyjrzeć się s tru k tu rz e tego zjawiska, co pozwoli, ja k się w ydaje, na u c h w y c e n ie c h a r a k te r y -stycznych jego właściwości.
Przedm iotem naszego zain tere so w a n ia w tym fragm encie op raco-wania jest stru k tu ra bezrobocia ro zp a try w a n a wg k ry te riu m wieku bez-robotnych, o kresu trw ania bezrobocia, sektorow o-działow ej struktury, a także s tru k tu ry zaw odow ej bezrobotnych.
1. S trukturę bezrobocia w RFN sc h a ra k te ry z o w a n ą wg k ry te riu m wieku przedstaw ia tab. 2. Z po w y ż sz y c h d a nych w ynika, że rośnie
od-T d b e l a 2 S tru k tu r« bozrobocid W e d ł u g w ilk u
(nd ko n iec w rześn ia)
B ezrobotni w w ieku 1У73 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 Do 20 lat 9,6 12,5 11,5 11,4 11,6 10,6 9,3 9,9 10,8 20--JO lat 25,3 29,2 32,2 32,5 33,2 33,1 31,6 32,2 33,6 30--4 0 ła t 20,1 22,5 22,6 20,9 20,4 19,7 18,9 19,1 19,4 40-—50 la t 15,6 16,7 16,5 16,0 15,6 15,6 15,5 15,8 15,9 50- 60 lat 16,3 12,8 11,9 14,3 15,3 17,2 20,6 19,0 15,8 P o n ad BO la t 13,1 6,3 5,3 5,1 3,9 3,7 4,1 4,1 3,5 Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n o w o p a r c iu „ A m tlic h e N a c h r ic h te n d e i B u n d e s a n s ta lt l ü r A r b e it A r b e its - s t.tL U I c 1970 _ J a h r e s z a h l e n " , N ü r n b e r g 1979, s. 1)3 o r a z „ A m tlic h e N a c h r ic h te n d e r B u n d e s a n s ta lt t u r A r b e it " , „ N U r n b e iy 19И2, N r . 3, s . 323.
setek bezrobotnych, k tó rz y nie ukończyli 30 roku życia. O ile w 1973 r. stanowili oni 34,9% ogółu bezrobotnych, to w 1981 r. odsetek ten wzrósł do 45,4%. Z przyczyn przed staw io n y c h wcześniej m aleje na tom iast wy- laźnie udział bezrobotnych w wieku pow yżej 60 lat.
Uwagę zw raca także wzrost rozm iarów bezrobocia osób m łodocia-nych. Liczba bezrobotnych poniżej 20 lat z a re je s tro w a n y c h w urzędach
* P rzy c h a ra k te ry s ty c e ry n k u p ra c y w p ro w ad za się czasam i k a te g o rię „ p o sz u k u ją -c y p ra -c y " (A rb e its s u -c h e n d e ), k tó ra o b e jm u je zaró w n o b ezro b o tn y -c h z a re je s tro w a n y -c h ja k i n ie z a re je s tro w a n y c h w u rz ę d a c h p racy . T a o sta tn ia o p ie ra się głó w n ie n a sz a -cu n k ach , k tó re j w ielkość’ sz a c o w a n o w 1977 r. na o k a to 550 ty s., G o l d b e r g i in., op. cit., s. 24.
p ra c y na koniec września 1981 r. w ynosiła 135 tys. osób, podczas gdy w tym sam ym m iesiącu 1973 r. zaledw ie 21 tys. osób. N a tom iast liczba bezrobotnych poniżej 25 lat w a nalogicznych m iesiącach i latach w y n o -siła odpow iednio 375 tys. i 51 tys. o s ó b 10. Przy czym w stopniu wyższym od przeciętnego d otknię te są młode kobiety po krótkim term inow aniu w handlu, studiach nauczycielskich oraz dzieci robotników cudzoziem -skich. Zjaw isko to budzi niepokój społeczny, o czym świadczą liczne publikacje na ten tem at w R F N 11.
Również w przy p a d k u m łodocianych zw raca się u w agę na to, ze praw dopodobnie liczba bezrobotnych w tym przedziale w iekow ym jest większa od oficjalnie po d a w a n y c h danych, bowiem oficjalne statystyki nie obejm ują młodzieży, k tó ra po ukończeniu szkoły podjęła naukę na drugim kieru n k u w ram a ch p ro g ra m u podnoszenia kw alifikacji lub p o d -jęła naukę m ającą na celu przekw alifikow anie zawodowe. W urzędach pra c y nie są reje s tro w a n i także ci młodociani, k tórzy nie znaleźli prac y do końca w rześnia danego r o k u i z n ajd u ją się w ew idencji poradni zawodowej.
Ponadto na podkreślenie zasługuje fakt, że stopa bezrobocia w p o -szczególnych g ru p ac h wieku z a tru d n io n y c h je s t w yraźnie zróżnicowana. W yższą od przeciętnej stopę bezrobocia z a notow ano w g rupie z a tru d -nionych w w ieku poniżej 30 lat oraz w wieku pow yżej 55 lat. Dotyczy to w sz ystkc h lat analizow anego przedziału czasowego. Dla przy k ła d u na koniec w rześnia 1981 r. stopa bezrobocia dla całej gospodarki za- chodnioniem ieckiej w ynosiła 5,3%. W g rupie z a tru d n io n y c h w wieku: do 20 lat w ynosiła ona 5,9%; 20— 25 lat —i 8,5%; 25— 30 lat — 7,0%; 55—60 lat — 6,6%; pow yżej 60 lat — 11,9 % 12.
2. Kolejną c h a ra k te ry s ty c z n ą w łaściwością bezrobocia lat siedem -dziesiątych w RFN jest zw iększenie przeciętnego okresu jego trwania. W 1973 r. w ynosił on 5 miesięcy, w 1978 r. — 8,6 miesiąca, w 1981 r. —
7,4 m ie sią c a 13, a w 1982 r. wg obliczeń a u to ra ponad 10 miesięcy. Jest to rezultat wzrostu liczby bezrobotnych pozostających bez p ra c y ponad pół roku, m aleje natom iast odsetek pozostających bez prac y nie dłużej mz miesiąc (tab. 3). Szczególnie w y ra ź n ie rośnie liczba osób
pozostają-10 „A m tlich e N a c h ric h lo n d er B u n d esan stalt fü r A rb eit, A rb e its s ta tis tik 1978 —Ja h re sz a h le n " , N ü rn b e rg 1979, s. 83.
11 Np. T. O l k , W . L e p p i n, J u g e n d in der M a sse n a rb e itslo sig k e it A k trp o ste i: o der Rest k a te g o r ie d es A r b e itsm a rk te s , [w:] O p le r des A rb e its m a r k te s zur T h eo rie d er stru k tu r ie rte n A r b e its lo s ig k e it, P ro jektg ru p p e A rb e itm a r k tp o litik , D a rm sta d t 1977, k . 230 i n.
12 „A m tlich e N a c h ric h te n d e r B u n d e sa n sta lt tü r A rb e it" , N ü rn b e rg 1982, N r. 3, s, 321.
T a b e l a 3 S tru k tu ra bezrobocie! w edług o k resu jeg o trw a n ia
(na ko n iec w rześnia)
Ц '^ю ЬоИ п 1 'J /J lu /4 1075 1970 1 м77 1Ч7в 1979 1980 1981 Do 1 m iesiąca 28,4 26,1 16,4 16,6 16,0 15,7 16,6 17,7 15,3 1 3 m ie się c y 28,8 31,2 25,5 24,8 25,6 25,1 25,2 27,5 26,4 3—6 m iesięcy 16,1 18,2 21,3 17,8 18,1 17,8 18,3 18,6 19,5 6 12 m iesięcy 18,2 19,3 27,2 22,9 21,8 21,1 20,0 19,2 21,9 P o w y żej 1 ro k u 8,5 5,2 9,6 17,9 18,6 20,3 19,9 17,0 16,2 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ź r ó d ł o : „ A m tlic h e N a c h r ic h te n d ei B u n d e s a n s ta lt f ü r A r b e it, A r b o its s ta tls tilc 1978 — J a h r e - s z a h le n , N ü r n b e r g 1979, s . HO o r a z „ A m tlic h e N a c h r ic h te n d e r B u n d e s ,in s ta ll l ü r A r b e i t " , N U rn - b e ig l i m , N r. 3, s. 318.
cych bez pracy dłużej aniżeli rok. O ile we wrześniu 1973 r. liczba ich w ynosiła 18,7 tys., co stanow iło 8,5% ogółu bezrobotnych, to w tym s a -mym miesiącu 1981 r. z w iększyła sią do 203,4 tys. osób (16,2% ogółu bezrobotnych), а w 1982 r .wzrosła aż do 386 tys. osób (21,3% bezrobot- n y c h j 14. A zatem w poró w n a n iu z 1973 r. z a notow ano ponad 20-krotny wzrost liczby osób poz ostając yc h bezrobotnym i dłużej aniżeli rok. Jeżeli p o ró w n a m y to z 3-krotnym zwiększeniem bezrobocia w RFN, to fakty te dobitnie świadczą o w y ra ź n ie po g a rsz ają c y c h się w a ru n k a c h na za- chodnioniem ieckim r y n k u pracy, są istotnym arg u m e n te m p rz e m a w ia jącym za tezą, że bezrobocie w RFN n abrało cech bezrobocia s tr u k tu -ralnego. Stąd jego p rzyczyn należy u p a try w a ć nie tylko w śró d c zynni-ków k o niunkturalnych, ale także — a może przede w szystkim — w śród c z ynników s truktura lnych.
Ponadto daje się zauw ażyć k o rela cję pom iędzy w iekiem bezrobot-nych a okresem jego trw an ia w taki sposób, że odse te k bezrobotbezrobot-nych pozostających bez p ra c y dłużej niż pół roku w z ra sta w raz z wiekiem beziobotnych. O ile w śród b e z robotnych w w ieku poniżej 20 lat wynosił on w 1981 r. 13,8% b e z ro b o tn y ch tej g ru p y wiekow ej, to w g ru p ie w ie -ku: 30— 40 la t —- 38,6%; 40—50 la t — 45,4%; 50—60 lat — 58,7%; pow yżej 60 lat — 65,1%«.
W zrost przeciętnego okresu trw an ia bezrobocia w y n ik a m. in. ze spadku gotowości bezrobotnych do ponoszenia e w e n tu a ln y c h ciężarów adaptacji zawodowej, k tó ra nierzadko w y m a g a zm iany zawodu, zmiany
„A m tlich e N a c h ric h te n dor B u n d e sa n sta lt lü r A rbeit, A rb e its s ta tis tik 1978__ —J a h r e s z a h le n ’ , N ü rn b e rg 1979, s. 86; „A m tlich e N a c h ric h te n d e r B u n d e sa n sta lt fü r A rb e it", N ü rn b e rg 1982, N r. 3, s. 318.
15 O b liczo n o w o p a rc iu o d a n e z a w a rte w A m tlich e N a c h ric h te n d er B undes-a n stundes-a lt fü r A rb e it", N ü rn b e rg " 1982, N r. 3, s. 323.
miejsca zamieszkania itp.18 Z drugiej strony ob se rw u je się spadek g o t o -wości pracodaw ców do zatrudnienia osób pozostających bez p ra c y przez dłuższy okres.
3. Na uw agę zasługuje także sektorowo-działow a s tru k tu ra b e
zrobo-cia. Jeżeli przyjm iem y, że praw idłow ością przekształceń s tru k tu ry za-trudnienia w gospodarce k r a jó w w ysoko rozwiniętych, zgodnie z teorią trzech sektorów, jest w zrost zatrudnienia w usługach (sektor III), to analiza tempa zmian i sektorow ej s tr u k tu ry bezrobocia stw a rz a (jak się wydaje) możliwość oceny płynności między s e ktorow yc h przemieszczeń siły roboczej.
A zatem, biorąc za k ry te riu m klasyfikacji o sta tn ie m iejsce z a tr u d -nienia bezrobotnych stw ierdzam y, że w 1974 r. 54,3% be z ro b o tn y ch zanim zostało p o zbaw ionych p r a c y z a tru d n io n y c h było w sektorze II (z tego w przem yśle 42,5% i budow nictw ie 11,8%), natom iast z sektora usług r ek ru to w a ło się 36,2% bezrobotnych. W 1981 r. udziały obu s e k -torów wynoszą 37,6% (tab. 4), je d n a k w lata ch 1976— 1979 odsetek
bez-T d b e l a 4
S ek to ró w o -d ziało w a s tru k tu ra b ezro b o cia w RFN w la ta c h 1974— 1981 (na k o n iec w rześn ia)
S e k to ry (działy) 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 S e k to r I 1,0 0,9 1,1 1,0 1,2 1,1 1,2 1,2 S e k to r II 54,3 48,4 44,6 38,0 35,0 34,6 35,8 37,6 w tym : p rzem y sł 42,5 38,9 36,4 31,0 29,5 29,9 30,3 30,5 b u d o w n ictw o 11,8 9,5 8,2 7,0 5,5 4,7 5,5 7,1 S e k to r III 36,2 32,3 44,7 41,4 40,3 41,7 40,2 37,6 w tym : h an d el 16,1 14,2 18,0 16,0 15,2 15,1 14,6 13,5 tra n s p o rt i łączność 2,5 2,3 2,6 2,4 2,2 2,5 2,4 2,6 in s ty tu c je b an k o w e 1,5 1,4 2,2 2,0 1,8 1,6 1,6 1,4 u słu g i n ie m a te ria ln e 13,8 11,9 17,9 17,1 16,8 18,0 12,4 16,2
u słu g i państw a« 2,3 2,5 3,9 3,9 4,2 4,5 4,2 3,8
P o z o sta łe 1» 8,5 18,4 9,6 19,6 23,5 22,6 22,8 23,6
R azem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
a O b e jm u je u s łu g i z w ią z a n e z o b ro n n o ś c ią , p o r z ą d k ie m p u b lic z n y m , z a rz ą d z a n ie m , ś w ia d c z e n ia m i s o c ja ln y m i p a ń s tw a itp .
b G ru p a ta o b e jm u je ty c h b e z ro b o tn y c h , k tó r z y w k ro c z y li w w ie k p r o d u k c y jn y a le je sz c z e n ig d z ie n ie p r a c o w a li z a w o d o w o , s tą d n ie m o ż n o ś ć k w a lif ik a c ji s e k to r o w e j, o ra z ty c h k tó r z y p r z e r w a li p r a c ę na o k r e š d łu ż sz y a n iż e li 6 m ie s ię c y .
Ź r ó d ł o : A m tlic h e N a c h r ic h te n d e r B u n d e s a n s ta lt f ü r A r b e it " , N ü r n b e r g 1982, N r. 3, s . 375— — 376 o r a z o b lic z e n ia w ła s n e .
16 W ed łu g stanu na koniec w rześn ia 1980 r. na 100 b ezro b o tn y ch p rzy p ad ało 34 nie ch c ą c y c h lub nie m o g ący c h zm ien ić m iejsca zam ieszk an ia.
ro b o tn y c h r e k r u tu ją c y c h się ze sfery usług w y r a ź n ie w z r a s ta o s ią g a -jąc w 1976 r. 44,7%, a w 1977 r. 41,3% ogółu bezrobotnych. W y d a je się, że jest to zw iązane z przekształceniam i s tru k tu ra ln y m i w g o sp o d a r-ce z achodnioniem ieckiej w y r a ż a ją c e się m. in. w z ro ste m zatrudnienia w usługach, k tó re w o k resie 1975— 1977 zw iększyło się o 159 tys. osób, podczas gdy w sektorze pierw szym zm alało o 168 tys. osób, a w s e k to rze drugim aż o 264 tys. osób. Mimo s tr u k tu ra ln y c h prze ksz ta łce ń z a -trudnienia na korzyść se k to ra III, rośnie tu jednocześnie bezrobocie, szczególnie w lata ch 1975 i 1976, kied y to roczna stopa p rzy ro stu b ez-robocia wynosiła odpow iednio 60,9% i 23,7%. W y n ik a to z faktu, że
zw olniona siła robocza z pozostałych s e k to ró w (przemyśle i rolnictwie) nie mogła być w pełni w chłonięta przez usługi. Dopiero r a d y k a ln ie j-sze zw iękj-szenie liczby miejsc p ra c y w tym sektorze po 1977 r. łagodzi problem bezrobocia w usługach, k tó re mimo w sz y stk o w la ta c h 1977— — 1980 je s t ponad 60% wyższe aniżeli w 1973 r. W z ro st bezrobocia w usługach może w y n ik a ć także z tego, że o granic ze nie p r o d u k cji p r z e mysłu w y n ik a ją c e z w a ru n k ó w k o n iu n k tu ra ln y c h zm niejszało z a p o trz e -bow anie na n iektóre ich rodzaje (handel, usługi zw iązane z działalnoś-cią inw estycyjną).
4. In sty tu cjo n a ln e k r y te r iu m klasyfika cji bezrobocia nie d aje p e łn e go obrazu se k to ro w ej s tr u k tu ry tego zjaw iska m. in. dlatego, że w s ta ty sty c e z a chodnioniem ieckiej przy ję to zasadę, że bezrobotnych, k t ó rzy przerw ali pracę na okres ponad 6 m iesięcy kw alifikuje się do o d -rębnej gru p y (w tab. 4 „pozostali"). W y k a z u je ona najw yż sz ą d y n a m i-kę wobec wzrostu liczby b e z robotnych poz o stając y c h bez prac y dłuższy okres czasu. Dlatego p rzeanalizow aliśm y se k to ro w ą s tru k tu rę b e z -robocia o p a rtą na fu n k cjo n a ln y m k r y te r iu m klasyfikacji tego zjaw iska, tzn. zależnie od zawodów. T a k opisana s tru k tu ra w pełni potw ierdza za o b se rw o w a n y trend w zrostu rozm iarów bezrobocia w usługach, a n a w et przedstaw ia go bardziej wyraziście. Biorąc pod u w a g ę tzw. z a w o dy usługowe, tzn. handlow ców , kierow ców , p r ac o w n ik ó w a d m in is tra
-cyjno-biurow ych, służby zdrowia, służb socjalnych, p ra c o w n ik ó w
św iadczących usługi osobiste (fryzjerstwo, hotelarstw o, gastronomia) stwierdziliśmy, że w 1974 r. bezrobotni p o sia d a ją c y te zaw o d y s ta n o w i-li 44,4% ogółu bezrobotnych, natom iast w okresie 1976— 1978 aż 53,5%. To także w y d a je się potw ierdzać tezę o słabszej, niż w y m a g a ły b y tego potrzeby gospodarki, absorpcji siły roboczej przez usługi. P onadto c h a r a k te ry s ty c z n ą cechą bezrobocia lat s iedem dziesiątych w RFN, je s t z n a -czny i ro sn ą c y udział be z ro b o tn y ch urzędników . O ile w 1967 r. 81,8% b e z robotnych stanow ili robotnicy, a 18,2%17 urzędnicy, to w 1973 r.
u działy te k sz ta łtu ją się odpow iednio 67,1% i 32,9%, a w 1976 r. — 57,3% i 42,7%»«.
Bezrobocie w śród robotników s to su n k o w o silnie re a g u je na w a h a nia kon iu n k tu ry , podczas gdy bezrobocie urzędników pojaw ia się z p e w n y m opóźnieniem, co je s t zw iązane m. in. z dłużym ok rese m w y p o
-w iedzenia -w a ru n k ó -w pracy.
5. N a jw a ż n iejsz e w nioski w y p ły w a ją c e z analizy s tr u k tu ry b e z ro -bocia w g o sp o d a rc e z a chodnioniem ieckiej w la ta c h siedem dziesiątych
można ująć w n a s tę p u ją c e p u nkty:
— Bezrobocie rośnie wśród m łodych pracow ników , k tórz y nie u k o ń -czyli 30 roku życia, a takż e wśród m łodocianych.
— P rzeciętny o k res trw an ia bezrobocia w ydłuża się w skutek z w ię k -szenia liczby b e z ro b o tn y ch poz o stając y c h bez prac y pół roku i dłużej, przy czym liczba ta rośnie w raz z wiekiem bezrobotnych.
— W z ra s ta udział b e z ro b o tn y ch re k r u tu ją c y c h się z se k to ra usług oraz tych, k tórzy p o sia d ają z a w ody usługowe.
— Bezrobocie rośnie wśród urzędników .
2ROD ŁA STRUKTURALNEGO NIEDOBORU M IEJSC PRACY
J a k k o lw ie k g w a łto w n y w zrost rozm iarów bezrobocia w RFN n a le ży w iązać z załam aniem k o n iu n k tu ra ln y m w latach 1974/1975, to j e d -n a k ist-nieją podstaw y, by twierdzić, że -nab ie ra o-no cech bezrobocia stru k tu ra ln eg o , co p o tw ierd z ają n a s tę p u ją c e momenty.
Po pierwsze, pomimo p o p ra w y k o n iu n k tu r y b e z robocie nie p ow róc i-ło do s ta n u sprzed k r y z y s u i u k s z ta łto w ai-ło się na poziom ie prawńe trz y k ro tn ie wyższym aniżeli przed k ry z y s e m (zob. tab. i).
Po drugie, opisana w poprzednim fragm encie a rty k u łu s tru k tu ra bezrobocia, a szczególnie fakt, że znacznie w zrosła liczba osób p o z o sta -j ą c y c h bez p ra c y przez dłuższy okres czasu (rok i więce-j) św iadczy o w y ra ź n y m pogorszeniu się w a ru n k ó w na zachodnioniem ieckim r y n k u pracy. To dowodzi istnienia trudności głębszych niż tylko w y n i k a -ją c y c h z w a r u n k ó w k o n iu n k tu ry , a zatem ma ono głębokie ko rze n ie w p rze o b ra że n iac h o c h a ra k te r z e s trukturalnym .
Po trzecie, p o w a ż n y n iedobór m iejsc p ra c y w sto su n k u do podanej siły roboczej, co jest istotą bezrobocia stru k tu ra ln eg o . J a k k o lw ie k t r u -dno oszacow ać dokładnie rozm iary podaży miejsc p ra c y i podaży siły roboczej, w obec niedo sk o n a ło śc i sta tystyki, to je d n a k jeżeli p rz y jm ie -my, iż w ielkością o b raz u jąc ą podaż siły roboczej jest sum a
zatrudnie-18 „A m tlich e N a c h ric h te n dor B u n d e sa n sta lt fü r A rb e it", N ü rn b e rg 1982, N r. 3, s. 83 (obliczenia w łasno).
nia i rozm iarów bezroboria, natom iast wielkością ilustrującą popyt na siłę roboczą jest suma zatru d n ie n ia i w o ln y c h miejsc p r a c y — można stw ierdzić w y ra ź n ą różnicę pom iędzy om aw ianym i wielkościam i. Ilu-stru je to rys. 2.
Rys. 2. R ynek p rtiry w RFN w o k re s ie 1973— 1981
In.i p o d s tn w le ,,M o n a ts b e r ic h te d e r D e u ts c h e n B u n d e s b a n k " , F r a n k f u r t am M a in 1932, N r . 3, s. 69) r * p d o b á r /т у р / s c
pracy ~ nodvsy ika me/scp ra c y
P rzyczyn s tru k tu ra ln e g o n iedoboru miejsc p r a c y w p rzy p a d k u RFN należy u p a tr y w a ć w sferze inwestycji, jest on rez u lta tem zm iejszonej w la ta c h s iedem dziesiątych a k ty w n o ści in w e s ty c y jn ej tej gospodarki. Proces in w e s ty c y jn y w ty c h latach c h a ra k te ry z o w a ł się:
- Spadkiem stopy inw estycji oraz ich rozm iarów. W 1973 r. stopa
n a s tę p n y c h lata ch ustabilizow ała się na poziomie 20,6%. N iew ielki jej w zrost w lata ch 1978— 1980 poprzedza p o n o w n y jej sp a d ek do poziomu 22,8% w 1981 r.19 W latach siedem dziesiątych mniej in w e sto w a -no z a ró w n o w p o ró w n a n iu z latam i sześćdziesiątymi, jak i potrzebam i w y n ik a ją c y m i z w y k o rz y sta n ia siły roboczej.
— Z m ieniającym i się k ieru n k a m i inw estow ania. W okresie 1960— — 1970 39,4% n a k ła d ó w k ie ro w a n o na rozszerzenie potencjału w y tw ó r czego, 48,6% na jego m odernizację, a 12% n a k ła d ó w s ta n o w iły in w e sty cje odtw orzeniow e. W lata ch 1971— 1977 udziały te w y n o siły o d p o -w iednio 33,9%, 42,7% i 23,4% 20.
— Zm ianami s e k to ro w ej s tr u k t u r y inw estycji na korzyść usług. O ile udział tego se k to ra w in w e sty cjac h b ru tto w y n o sił w 1970 r. 36,0%, to w 1978 r. wzrósł do 51,1%.
— Pracooszczędnym c h a ra k te r e m inwestycji, co dod a tk o w o p o g łę -biało n ie k o rz y stn ą sy tu a c ję na ry n k u pracy.
W w y n ik u zw olnienia tem pa inw estycji z a h a m o w a n y został w zrost p o te n c ja łu produkcyjnego, co szczególnie u jem n ie odbiło się na p r z e -m yśle i budow nictw ie. W lata ch 1972— 1975 roz-m iary inw estycji li-czone w c e n ac h sta łyc h z 1970 r. w przem yśle m alały śre d n io w roku o 6,2% i o ile w 1972 r. ich poziom w y n o sił 58,6 mid DM, to w 1975 r. — 47,9 mid DM. Jeszcze silniejszy spa dek inw e stycji z a n o to w a n o w budow nictw ie. W 1973 r. w stosunku do roku p o p rz e d n ie go zm alały one o 13%, a w 1974 r. aż o 39,8 % 21. Jeżeli do tego d o d a -my s tra tę miejsca prac y w y n ik a ją c ą ze stru k tu ra ln y c h przekształceń, w w y n ik u czego o d padły m iejsca pracy, na k tó ry c h m ogłaby być z a tru d n io n a obecnie część siły roboczej (np. przem ysł lekki), obraz p r z y -c z y n n iedoboru m iejs-c p r a -c y s ta je się p e łn iejs z y 22.
W latach siedem dziesiątych w RFN istotną rolę w przeksz ta łce n ia ch na r y n k u p r a c y o d e g ra ł s e k to r usług. O d 1970 r. do 1979 r. s tw o rz o -no w tym se k to rz e 1,2 min miejsc pracy, podczas g dy w pozostałych s e k to r a c h zlikw idow ano 1,5 min stanow isk p r a c y 2*. N a to m ia st w la -tach 1960— 1980 rolnictw o i przem ysł zwolniły 3 min osób, z czego usługi w c h ło n ę ły p ra w ie 2,5 min osób, w tym su b sek to r państw a aż
19 O bliczono w o p arciu o d a n e w : E rg eb n isse der V o lk s w ir ts c h a ftlic h e n G esam -tre c h n u n g e n I960 bis 1976 nach W irts c h a ftsb e re ic h e n u nd G ü terg ru p p en , F achserie 18, W ie s b a d e n 1979, s. 181 o raz „ M o n a tb e ric h te d er D e u tsch en B u n d esb an k ", F ran k fu rt am M ain 1982, N r. 5, s. 68.
20 K. B r e i t h a u p t i in., A n a ly s e der s tru k tu r e lle n E n tw ic k lu n g der d eu tsc h e n W ir ts c h a ft, Kiel 1979, s. 66.
21 E rgebnisse..., s. 221—225 (obliczenia w łasne).
!ł G. F e l s , K. D, S c h m i d t , D ie d eu tsc h W irts c h a ft im S tr u k tu rw a n d e ln , T ü b in g e n 1980, s. 13.
1,5 min osób. J a k k o lw ie k usługi, a szczególnie su b sek to r państw a, slanow iły istotny a m o rty z a to r siły roboczej z w olnionej w in n y ch s e k -torach gospodarki, to je d n a k nie były one w s ta n ie w c h ło n ą ć całości zw a lnia nej siły roboczej. Stąd w lite ra tu rz e z achodnioniem ieckiej s ły -szy się glosy o zbyt w olnej — w p o ró w n a n iu z poziom em rozw oju gospodarczego oraz potrzebami gospodarki — absorpcji siły roboczej przez usługi K. B reithaupt24 pisze, że problem y z a tru d n ie n ia lat s ie -dem d z iesią ty c h biorą się szczególnie stąd, że sektor trzeci dale k o w o l-niej abso rb u je siłę roboczą w p o ró w n a n iu z tem pem jej zw alniania przez s e k to r pierw szy i drugi. Uważa się, że p roble m y na ry n k u p r a -cy b yłyby o w iele mniejsze, g d y b y zm iany w se k to ro w e j s tru k tu rz e zatru d n ie n ia d o k o n a ły się wcześniej, jak to miało m iejsce w innych k r a ja c h kapitalistycznych, np. w USA i Szwecji, bow iem usługi z n a cz nie mniej aniżeli przem ysł n a ra ż o n e są na w a h a n ia k o n iu n k tu ry , a z a -tem zm niejszyłoby to ,,pro d u k cję " be z ro b o c ia 25. Teza ta nie jest poz-ba w io n a słuszności, chociaż p o w o ły w a n ie się n a USA jak o wzorzec q o d n y na śladow ania nie jest zbyt szczęśliwe, poniew aż problem y bezrobocia w tym k raju pom im o silnie rozw iniętej sfery usług są z n a -cznie drasty c zn iejsz e aniżeli w RFN.
A ponadto, jak w y k a z u ją b a d a n ia sfera usług c h a ra k te r y z u je się stosunkow o słabą w rażliw ością k o n iu n k tu ra ln ą , nie potw ierdza to h i-p otezy Burnsa i Fuchsa, że w ynikiem w z ro stu se k to ra usług będzie stabilizacja k o n iu n k tu r y 28.
Co do p e rsp e k ty w rozw oju s e k to ra usług, to jest m ało p r a w d o p o dobne, by tem po w z ro stu zatru d n ie n ia w u słu g a c h o b s e rw o w a n e w l a -tach siedem dziesiątych w bieżącym dziesięcioleciu było utrzym anej chyba, że po jaw ią się n o w e możliwości rozszerzenia a s o rty m e n tu usług. Z drugiej s tr o n y w o b e c n iedoboru m iejsc p r a c y w u słu g a c h (na 1,2 min b e z ro b o tn y ch w 1981 r. około 560 tys., tj. 46,6%, legitym ow ało się zawodam i usługow ym i) zachodzi konieczność zw iększenia liczby miejsc p r a c y w tym sektorze. Szacunki o k re ś la ją ten p rz y ro s t do 1990 r. na 1,3 min, z czego w sub sek to rze p a ń s tw a o 350 tys. O znacza to, że z a -kłada się takie samo jak w latach siedem dziesiątych tem po przyrostu
miejsc p ra c y w tym sektorze, ale p rzy znacznie w olniejszym ich w z r o -81 B r e i t h a u p t i in., op. eil,, s. 41.
35 J a k w y k a z a ły b a d a n ia p rz e p ro w ad zo n e przez M. H a 1 s t r i c k, S ekto ra leii S tru k tu rw a n d e l in k o n ju n k tu re lle n V e rla u f, „ M itte lu n g e n ", E ssen 1980, Nr. 1, s. 26 w RFN w s ik to r z e usług na 16 branż 7 p o d d aw ało sit; k o n iu n k tu ra ln y m w a-haniom . Były lo b ran że, k tó re w ykazuje) d u żą zale żn o ść od sfery p ro d u k c y jn e j, jak h an d el, tra n s p o rt, in s ty tu c je k re d y to w e .
=c E. K w i a t k o w s k i , Z m ia n y k o n iu n k tu r y g o sp o d a rczej a za tru d n ie n ie w s e k to r z e u słu g w U SA , „E k o n o m ista" 1981, n r 5, s. 916,
ście w su b sek to rze państw a. Nie zam knie to je d n a k luki pom iędzy p o -dażą siły roboczej a po p y tem na nią. O c z e k u je się deficytu 1 inłn m iejsc pracy, możliwe jest je d n a k jego pow iększenie w n a stęp stw ie p ostępu technicznego oraz dalszych p rze o b ra że ń b ran ż o w ej stru k tu ry produkcji, k tó rą z a inicjow a no w latach siedem dziesiątych na skutek ponow nego wzrostu cen paliw i energii oraz surow ców u sc hyłku lat siedem dziesiątych. Zrodziło to te n d e n c je do zmian s tr u k tu ry produkcji w k ie ru n k u elim inacji p rze m y słó w s u ro w c o ch ło n n y c h o raz zm niejsze-nia je d n o s tk o w e g o zużycia paliw i energii. Z d rugiej s tr o n y w y d a tn y w z rost w p o ró w n a n iu z latam i sześćdziesiątym i ce n y siły roboczej r o -dzi te n d e n c je do e lim inow ania p ra c o c h ło n n y c h technik w y tw a rz an ia .
W szy s tk ie te fakty s tw a rz ają w a ru n k i do absorpcji postępu te c h -nicznego, instalow ania technik i technologii w y tw a rz a n ia praco- i su- row cooszczędnych. A zatem na le ż y oczekiw ać dalszego pogłębiania się trudności na zachodnioniem ieckim ry n k u pracy. W a ru n k ie m po m n iej-szania tych trudności je s t silniejsze, niż miało to m iejsce w lata ch siedem dziesiątych, tem po w zrostu gospodarczego, możliwe do o siągnięcia na drodze zw iększenia efektyw ności inw e sty c y jn ej. Drugim k i e r u n kiem działania, często w y m ie n ia n y m w lite r a tu r z e 27, a naszym z d a niem będ ą cy m je d y n ie półśrodkiem w ro zw ią z y w a n iu problem ów r y n -ku pracy, jest rozw ijanie w szelkich form sk ra c a n ia czasu pracy, także na drodze podziału w o lu m en u p ro d u k c y jn e g o czasu p r a c y pom iędzy w iększą liczbę pracow ników .
Stanislav.' M . S zu k a le k i
STRUCTURAL PROBLEMS OF UNEMPLOYMENT IN THE FEDERAL REPUBLIC OF GERMANY
T h e a n a ly s is p erfo rm ed in th is a rtic le is fo cu ssed on size a n d s tru c tu re o! u n em p lo y m e n t in th e F e d e ra l R epublic of G erm an y sin ce 1973 till th e e a rly eig h ties. T he a u th o r s tre ss e s th e fact th a t a lth o u g h a s h a rp g ro w th in u n em p lo y m en t in th “ p e rio d u n d e r s u rv e y sh ould be a ttrib u te d to d e te rio ra tio n of th e b u sin ess situ a tio n an d c h a n g e s in c o n d itio n s of fu n ctio n in g of (he FRG's eco n o m y g e n e ra te d by in crease in p rices of fu els a n d e n e rg y as w ell as raw m a te ria ls, som e fa c to rs in d ic a te th a t u n em p lo y m e n t in th is c o u n try a ssu m es c h a ra c te ris tic s of stru c tu ra l u n em ploym ent.
Рог. H. H e s c h e l , A lb e it s z e itv a r k iir z u n g lü r jed en, d e r d ie K o s te n trä g t, „ W irtsc h a fts d ie n st" 1982, N r 8, s. 402 i n.
T his is to a lir m c d by a n a ly s is ol u n em p lo y m e n t s tru c tu re p erfo rm ed w ith re g a rd to th e u n em p lo y ed age c rite rio n , p e rio d ol u n em p lo y m en t, its s tru c tu re a cco rd in g to econom ic secto rs, b ra n c h e s an d p ro fessio n s of th e u n em p lo y ed .
T he a u th o r a ls o point« a t ca u se s of th e stru c tu ra l deficit of jobs placing Iho m ain em p h asis on a d ro p in in v estm en t p ro p e n s ity o b se rv e d in tiie FRG's econom y in the se v e n tie s.
