Karol Bohdanowicz (1864–1947) – dyrektor dwóch s³u¿b geologicznych:
rosyjskiej i polskiej (w 150. rocznicê urodzin)
Marek Graniczny
1, Halina Urban
1, Stanis³aw Wo³kowicz
1, Krystyna Wo³kowicz
1Karol Bohdanowicz (1864–1947) – director of the Rus-sian and Polish geological surveys (at the 150th anni-versary of his birth). Prz. Geol., 62: 130–134.
A b s t r a c t. Karol Bohdanowicz was born on December 10, 1864 in Lucyn (Polish Livonia, presently Ludza in Latvia). He studied at the Mining Institute in St. Petersburg (1881– 1886) gaining the diploma of mining engineer. In 1885, during student’s field work, he took part in the Urals expe-dition lead by F. N. Tchernyshev. In the period 1886–1901, Bohdanowicz was employed at the Department of Mining in St. Petersburg and since January 1901 as a geologist in the Geological Committee. In the years 1886–1888, he carried out geologi-cal and hydrogeologigeologi-cal investigations at the Russian-Persian border. During next two years, he participated in an expedition to Tibet lead by M. V. Pievcov. He studied tectonics of Tian Shan and Kunlun Mts., precious stones and gold deposits at that time. In the period 1892–1894, Bohdanowicz carried out geological and hydrogeological studies and exploration of mineral raw materials deposits along the constructed trans-Siberian railway. In 1895–1898, he was a leader of the Okhotsk-Kamchatka expedition. Its main target was exploration of gold deposits between the Amur River and Okhotsk. He also studied there volcanic phenomena and glaciological problems of Kamchatka Peninsula. At the end of 1899, he visited Manchuria and Liaodong Peninsula, carrying out preliminary explora-tion for gold deposits. In 1900, Bohdanowicz again lead an expediexplora-tion for gold in the areas of Chukchi Peninsula. At that time, he also visited Alaska twice. In January 1913, Bohdanowicz was nominated as a vice-director and later as a director of the Geological Com-mittee in St. Petersburg (after the death of director F. N. Tchernyshev in January 1914). His nomination for director was signed by tsar Nicholas II in January 1915. Most probable, the final nomination was delayed because of his Polish roots. He remained at this post for nearly four years, untill March 1917. Because of outbreak of the October Revolution in Russia, he decided to return in 1919 (with some difficulties) to Poland, which regained its independency. At that time, he did not come to agreement with J. Morozewicz to replace him on the post of director of the Polish Geological Institute (PGI). In the middle of 1921, he was nominated professor of applied geology of the Mining Academy in Cracow, working there untill 1935. With the strong support of military circles, Bohdanowicz was nominated for the PGI director in April 1938. He started a very active reorganization of the institute. The beginning of war in September 1939 stopped these effective efforts. After World War II, still on the post of the PGI director, he contributed significantly to its reconstruction and organization. Bohdanowicz died after long illness in Warsaw on June 5th1947.
Keywords: Karol Bohdanowicz, explorer of Asia, mineral exploration, geological expeditions
Karol Bohdanowicz by³ naukowcem niepospolitym. Jego dzia³alnoœæ zawodowa obejmowa³a szerokie spek-trum nauk o Ziemi, pocz¹wszy od geografii, przez geologiê ogóln¹ i ekonomiczn¹, po hydrogeologiê i sejsmologiê. Jego zainteresowania w pierwszym rzêdzie skupia³y siê wokó³ surowców mineralnych. Œwiadczy o tym niezwykle bogaty dorobek badacza, obejmuj¹cy 217 pozycji: pod-rêczników, opracowañ, artyku³ów i sprawozdañ. Spoœród nich 60 jest poœwiêconych kruszcom, 40 geologii ropy naf-towej, a 5 geologii wêgla. Pozosta³ych 112 prac dotyczy innych dziedzin nauk geologicznych, g³ównie stosowanych. Okres dzia³alnoœci naukowej Bohdanowicza jest równie¿ imponuj¹cy, trwa³ od 1885 r. do 1947 r., a wiêc 62 lata. Pierwsze 34 lata to czas badañ w Rosji, kolejne 28 lat to badania w Polsce. Pierwszy z tych okresów nale¿y uznaæ za wa¿niejszy w jego dorobku naukowym, poniewa¿ przy-niós³ mu s³awê na skalê œwiatow¹ (Jaskólski, 1969).
Karol Bohdanowicz urodzi³ siê 10 grudnia 1864 r. w Lucynie na obszarze Inflant polskich (obecnie Ludza na £otwie). W 1881 r. rozpocz¹³ studia w Instytucie Górni-czym (IG) w Petersburgu. Ju¿ jako student w 1885 r. wzi¹³
udzia³ w ekspedycji F. N. Czernyszewa na Ural. Po ukoñ-czeniu studiów podj¹³ pracê w Departamencie Górniczym w Petersburgu, mniej wiêcej w tym samym czasie rozpo-cz¹³ równie¿ wspó³pracê z Komitetem Geologicznym (KG), który by³ pierwowzorem rosyjskiej s³u¿by geologicznej (Graniczny i in., 2011). W 1886 r. uczestniczy³ w wypra-wie do po³udniowej czêœci Kraju Zakaspijskiego w celu przeprowadzenia badañ geologicznych i hydrogeologicz-nych zwi¹zahydrogeologicz-nych z budow¹ Zakaspijskiej Kolei ¯elaznej. Swoje prace rozszerzy³ na pó³nocn¹ Persjê. W trakcie eks-pedycji zbada³ pogranicze gór Kopet-dag, a nastêpnie ³añ-cuchy Elbrusu i Gór Chorasañskich i opracowa³ zarys ma³o dotychczas znanej orografii tych regionów oraz ich budowy geologicznej. Bada³ te¿ z³o¿a turkusów i miedzi w okolicy Niszapuru oraz pracowa³ jako geolog przy budowie linii kolejowej Samara–Z³atoust (Graniczny i in., 2010). Og³o-szone w 1888 r. wyniki wyprawy przynios³y Bohdanowi-czowi srebrny medal Rosyjskiego Towarzystwa Geogra-ficznego oraz sprawi³y, ¿e zaczêto interesowaæ siê tym m³odym geologiem.
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.graniczny@ pgi.gov.pl, halina.urban@pgi.gov.pl, stanislaw.wolkowicz@pgi.gov.pl, krystyna.wolkowicz@pgi.gov.pl.
M. Graniczny H. Urban S. Wo³kowicz K. Wo³kowicz
Rok póŸniej M. W. Piewcow zaproponowa³ Bohda-nowiczowi udzia³ w wyprawie w g³¹b Azji, tzw. Azji tybe-tañskiej. Celem ekspedycji, która ruszy³a z Przewalska (obecnie Karako³ w Kirgistanie), by³o zbadanie ³añcucha górskiego Kunlun oraz pó³nocnego skraju Wy¿yny Tybetañ-skiej po po³udnik jeziora Lob-nor. Tempo i intensywnoœæ wyprawy by³y zawrotne – przyk³adowo w ci¹gu 19 dni Bohdanowicz przeszed³ dystans ok. 460 km w trudnym, górskim terenie miêdzy Jarkend-dari¹ a Tyznafem, odkry-waj¹c przy tym z³o¿a nefrytu. Efektem prac by³o opraco-wanie przez niego schematycznej mapy geologicznej i oro-grafii Kunlunu i wschodniego Tien-szanu, opisanie wystê-puj¹cych tam z³ó¿ nefrytu i z³ota oraz zebranie kolekcji geologicznej. Ponadto Bohdanowicz interesowa³ siê rów-nie¿ etnografi¹ i archeologi¹. W drodze powrotnej uczest-nicy dotarli do grauczest-nicy chiñsko-rosyjskiej, a nastêpnie do Zajsanu, gdzie ekspedycja zosta³a zakoñczona w styczniu 1891 r. Tak¿e i ta wyprawa przynios³a Bohdanowiczowi awanse, otrzyma³ srebrny medal imienia Przewalskiego oraz sta³¹ roczn¹ pensjê w wysokoœci 150 rubli (S³abczyñ-ski, 1988).
Ju¿ w nastêpnym roku wyruszy³ on na kolejn¹ wy-prawê w zwi¹zku z budow¹ syberyjskiej drogi ¿elaznej. Powierzono mu kierownictwo nad jedn¹ z ekip geologicz-nych, które mia³y zbadaæ warunki hydrogeologiczne oraz rozpoznaæ z³o¿a surowców wzd³u¿ budowanej linii kolejo-wej. Bohdanowicz pocz¹tkowo prowadzi³ badania miêdzy Irtyszem a Iszymem, a nastêpnie miêdzy A³atau KuŸniec-kim a Jenisejem. W rejonie A³atau KuŸnieckiego odkry³ liczne wyst¹pienia z³ota, po czym dotar³ do zachodnich Sajanów. Niezwykle owocna by³a nastêpna ekspedycja do terenów po³o¿onych na zachód od Bajka³u, równolegle do pó³nocnego sk³onu wschodniego odcinka Sajanów. Na trasie od Irkucka do Kañska, licz¹cej 700 km, Bohdanowicz odkry³ wiele z³ó¿ kopalin, w tym pok³ady wêgla kamienne-go w pobli¿u Czeremchowa, gdzie dziœ znajduje siê ogrom-ne zag³êbie czeremchowskie. Ponadto ekspedycja natrafi³a na nefryty w dorzeczu Angary oraz z³o¿a rud ¿elaza.
W latach 1895–1898 Bohdanowicz prowadzi³ badania geologiczne nad Morzem Ochockim, w Kraju Chabarow-skim – na pó³noc od ujœcia Amuru, na rozleg³ym obszarze ci¹gn¹cym siê ponad 600 km wzd³u¿ wybrze¿a – oraz na Kamczatce. W Kraju Chabarowskim odkry³ obszary z³oto-noœne, a na Kamczatce zaj¹³ siê badaniem zjawisk wulka-nicznych oraz lodowcami. Odkry³ te¿ wiele gor¹cych Ÿróde³ i sporz¹dzi³ mapy geologiczne i topograficzne pó³wyspu. W 1898 r. przedmiotem jego badañ by³a po³udniowa Man-d¿uria (okolice Port Artur), gdzie poszukiwa³ z³ota na Pó³wyspie Laoduñskim (wspó³czesna nazwa to Pó³wysep Liaotuñski). Dwa lata póŸniej, nadal szukaj¹c z³ota, uda³ siê na pó³nocno-wschodnie krañce Azji, na Pó³wysep Czukoc-ki. Równie¿ i ta wyprawa przynios³a pozytywne wyniCzukoc-ki. W jej trakcie Bohdanowicz przeprowadzi³ systematyczne obserwacje meteorologiczne i klimatologiczne w Cieœninie Beringa i na Morzu Arktycznym. Korzystaj¹c z bliskoœci kontynentu amerykañskiego, uda³ siê dwukrotnie na Alaskê, gdzie bada³ tereny z³otonoœne. O du¿ej skali jego zaintere-sowañ œwiadczy sprawozdanie, w którym mo¿na odnaleŸæ informacje na temat historii odkrycia z³ó¿ z³ota w Kana-dzie i na Alasce oraz problemów ludnoœci na Alasce. Wy-prawa ta zakoñczy³a 15-letni okres wielkich ekspedycji azjatyckich, które przynios³y temu badaczowi miêdzynaro-dowy rozg³os. Mia³ wtedy dopiero 36 lat.
Po powrocie do Petersburga Bohdanowicza niemal natychmiast (13 stycznia 1901 r.) wybrano na geologa Komitetu Geologicznego (Graniczny i in., 2011). Wybór ten zatwierdzi³y najwy¿sze w³adze pañstwowe 21 czerwca 1901 r. (Wójcik, 1997). Niezale¿nie od pracy w KG Bohda-nowicz by³ zatrudniony w Instytucie Górniczym w Peters-burgu. Od 25 stycznia 1903 r. pracowa³ w charakterze profesora nadzwyczajnego, a od 31 maja 1911 r. profesora zwyczajnego geologii z³o¿owej.
W trakcie profesury oraz pracy w KG Bohdanowicz nie przerwa³ prac terenowych. Poszukiwa³ m.in. z³ó¿ ropy naftowej na Kaukazie, bada³ kaukaskie wody mineralne, budowê geologiczn¹ g³ównego grzbietu Kaukazu oraz skutki trzêsieñ ziemi w Messynie (1908 r.) i Tien-szanie (1911 r.). W 1905 r. Bohdanowicz zetkn¹³ siê tak¿e po raz pierwszy z geologi¹ Polski, zapoznaj¹c siê z triasowymi z³o¿ami cynku i o³owiu w Zag³êbiu D¹browskim.
W 1913 r. Komitet Geologiczny w Petersburgu uzyska³ nowy statut i mo¿liwoœæ rozszerzenia etatów. Utworzono równie¿ nowe stanowisko wicedyrektora KG. Drog¹ g³oso-wania niemal jednog³oœnie wybrano na nie Karola Bohda-nowicza, a od 12 stycznia 1913 r. oficjalnie powo³ano go na wicedyrektora Komitetu Geologicznego. Dnia 2 stycznia 1914 r. zmar³ dyrektor KG F. N. Czernyszew. W zaistnia³ej sytuacji na jego miejsce mianowano Bohdanowicza. Warto jednak zaznaczyæ, ¿e do lutego 1915 r. w protoko³ach posiedzeñ KG przy nazwisku Bohdanowicza figuruje napis „pe³ni¹cy obowi¹zki”. Nale¿y zatem przypuszczaæ z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa, ¿e na to stanowisko poszuki-wano geologa Rosjanina (Wójcik, 1997). Oficjalna nomi-nacja dyrektorska podpisana przez cara Miko³aja II nosi datê 28 stycznia 1915 r. Wkrótce potem Bohdanowicz przyst¹pi³ do reorganizacji KG, zaproponowa³ podzia³ na kilka wydzia³ów i podj¹³ dzia³ania zmierzaj¹ce do usprawnie-nia dzia³alnoœci tej instytucji. Warunki wojenne postawi³y przed Komitetem Geologicznym nowe zadania zwi¹zane z pozyskaniem z³ó¿ surowców mineralnych, g³ównie rud metali. Innym polem do dzia³ania by³o zapotrzebowanie na paliwo i koniecznoœæ znalezienia na pó³nocy Rosji odpo-wiednich surowców energetycznych. Tu uwidoczni³y siê niezwyk³a energia i umiejêtnoœci organizacyjne Bohdano-wicza (Wójcik, 1997). W 1916 r. KG wywi¹za³ siê z kolej-nego zadania – opracowania opisu wszystkich surowców mineralnych w Rosji. Bohdanowicz czynnie uczestniczy³ w tej pracy, opisa³ m.in. z³o¿a takich kopalin jak mangan czy z³oto. Wybuch rewolucji nie pozosta³ bez wp³ywu na funk-cjonowanie komitetu. Wprowadzono wówczas m.in. nowelê do statutu obejmuj¹c¹ równie¿ wybory dyrektora. Pracow-nicy ponownie wysunêli kandydaturê Bohdanowicza. Tym razem zachowa³ siê on inaczej ni¿ w 1914 r. Zaistnia³¹ sytuacjê skomentowa³ nastêpuj¹co: „Batalion siê zbunto-wa³ i chce sobie sam wybieraæ dowódcê”, nastêpnie poda³ siê do dymisji, opuœci³ KG i powróci³ do Instytutu Górni-czego w Petersburgu. Podj¹³ równie¿ decyzjê o powrocie do Polski, co nie by³o ³atwe z uwagi na szalej¹c¹ w Rosji wojnê domow¹. Uda³o mu siê to latem 1919 r., gdy pod pretek-stem badañ geologicznych przedosta³ siê na drug¹ stronê frontu w rejonie dziœnieñskim (dawna czêœæ województwa wileñskiego, obecnie na Bia³orusi) i przyjecha³ do Warsza-wy. Bohdanowicz, bogaty w doœwiadczenia, pe³en energii i pomys³ów, nawi¹za³ nowe kontakty i odnowi³ wczeœniej-sze, w tym w Ministerstwie Przemys³u i Handlu. Podj¹³ równie¿ pracê w firmie naftowej braci Nobel. Pozostaje
w tym miejscu do omówienia jedna delikatna sprawa zwi¹zana z Pañstwowym Instytutem Geologicznym (PIG). Szukaj¹c pracy w tej instytucji, Bohdanowicz mia³ z pew-noœci¹ na myœli kierownictwo nad ni¹. Wynika³o to zapew-ne z faktu, ¿e mia³ ogromzapew-ne doœwiadczenie i kompetencje zdobyte w trakcie licznych ekspedycji geologicznych w Rosji i w czasie kierowania Komitetem Geologicznym. Pañstwo-wy Instytut Geologiczny powsta³ jednak przed powrotem Bohdanowicza z Rosji i mia³ ju¿ dyrektora, którym by³ J. Morozewicz, osoba maj¹ca ogromne zas³ugi dla powsta-nia tej placówki. Bohdanowicz zdecydowa³ siê poczekaæ do chwili, gdy Morozewicz dobrowolnie ust¹pi mu miejsca (Wójcik, 1997). Do sytuacji takiej jednak nie dosz³o i po decyzji naczelnika pañstwa podj¹³ pracê w Akademii Gór-niczej (AG) w Krakowie.
Rozwin¹³ tam swoje niepospolite zdolnoœci pedagogicz-ne i sta³ siê twórc¹ nowoczespedagogicz-nego kierunku kszta³cenia du¿ej grupy m³odych geologów górników („Czterdzieœci lat…”, 1960). W 1935 r. na AG obchodzono uroczyœcie 50-lecie jego pracy naukowej i nadano mu tytu³ doktora nauk tech-nicznych honoris causa oraz tytu³ honorowego profesora. Rok póŸniej Bohdanowicz przeszed³ na emeryturê.
W po³owie lat 30. XX w. w³adze Rzeczypospolitej Pol-skiej podjê³y decyzje o koniecznoœci zmiany dotychczaso-wej polityki surowcodotychczaso-wej pañstwa (Zamêcki, 2008). Mia³o to oczywisty zwi¹zek z rosn¹c¹ przewag¹ militarn¹ Nie-miec i Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz koniecznoœci¹ uprzemys³owienia kraju. W tych latach g³ówny oœrodek decyzyjny pañstwa polskiego znajdowa³ siê w krêgu szeroko rozumianych czynników wojskowych. Dlatego te¿ (co nale¿y uznaæ za ciekawostkê) w 1937 r. Sztab G³ówny Wojska Polskiego podj¹³ próbê reorgani-zacji PIG, uznaj¹c go równoczeœnie za g³ówny oœrodek geologiczny w kraju. Sztab G³ówny WP za najwa¿niejsze zadania uzna³:
– stworzenie nowego statutu PIG, który u³atwia³by realizowanie jednego wielkiego planu umo¿liwiaj¹cego pro-wadzenie badañ geologicznych i poszukiwañ górniczo--geologicznych oraz geofizycznych;
– wybór dyrektora PIG, który mia³by dostateczny auto-rytet naukowy, w atmosferze ambicji i rozgrywek miêdzy poszczególnymi geologami (notatka z 24 lutego 1938 r.).
W nawi¹zaniu do wymienionych inicjatyw minister przemys³u i handlu powo³a³ Komitet Reorganizacyjny Insty-tutu Geologicznego. W bardzo krótkim czasie komitet ten odby³ trzy spotkania (24 lutego, 15 i 22 marca 1937 r.). Plano-wano zorganizowanie PIG jako „instytucji sta³ej i sprê¿y-stej, zdolnej do wykonywania le¿¹cych na niej ci¹g³ych zadañ na dalsz¹ przysz³oœæ i innych wynikaj¹cych z obec-nych potrzeb gospodarczych kraju” (notatka – komitet reor-ganizacyjny PIG). Przewodnicz¹cym komitetu reorganiza-cyjnego zosta³ prof. Karol Bohdanowicz, który by³ jedno-czeœnie faworytem wojskowych na stanowisko dyrektora PIG. Zachowa³y siê niezwykle ciekawe fragmenty rozmowy miêdzy ministrem przemys³u i handlu (A. Roman) a prezy-dentem RP (I. Moœcicki) zg³aszaj¹cym w¹tpliwoœci na temat kandydatury Bohdanowicza: „To stary cz³owiek, pewnie ramolowaty” (notatka s³u¿bowa gen. T. Malinowskiego, 1938 r.). „W opinii Sztabu G³ównego WP Bohdanowicz: jest sprê¿ystym i zdrowym pracownikiem, maj¹cym ogrom-ny autorytet uczonego, praktyka i cz³owieka o nieskazitel-nej opinii” (notatka z 24 lutego 1938 r.; Zamêcki, 2008). Nie kwestionuj¹c wyra¿onych opinii, warto w tym miejscu
dodaæ, ¿e Bohdanowicz mia³ w 1938 r. 74 lata, natomiast urzêduj¹cy dyrektor PIG Morozewicz by³ o rok m³odszy. W ka¿dym razie wp³ywy wojskowych odegra³y zapewne wa¿n¹ rolê i Bohdanowicza mianowano dyrektorem PIG 14 kwietnia 1938 r. (ryc. 1). Reorganizacja przeprowadzo-na w 1938 r. umo¿liwi³a skuteczniejsze rozwi¹zanie g³ów-nych problemów surowcowych kraju. Wzrost znaczenia badañ geologicznych w Polsce dobrze odzwierciedla zwiê-kszenie bud¿etu PIG z 238 637 z³ w 1924 r. do 2 000 000 z³ w 1939 r. Znaczne sumy przyznane instytutowi na prace geologiczne w 1939 r. pozwoli³y na uruchomienie nowych kierunków i metod badañ. Po raz pierwszy na du¿¹ skalê badania geologiczne wsparto wierceniami. Liczne otwory wiertnicze wykonano w strukturach solnych Kujaw, na obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich, na Polesiu i Wo³yniu. W znacznie wiêkszym stopniu stosowano równie¿ ró¿no-rodne badania geofizyczne: grawimetryczne, magnetyczne, sejsmiczne i geoelektryczne. Rozbudowano i zreorganizo-wano ró¿ne dzia³y. Reaktywozreorganizo-wano m.in. wydzia³ nafty i gazu, a tak¿e oddzia³ czwartorzêdowy. Bardzo o¿ywion¹ dzia³alnoœæ podjê³y biuro rejestracyjne (archiwa) i wydzia³ muzealny, które rozpoczê³y systematyczne gromadzenie zbiorów i materia³ów geologicznych. Wiêkszoœæ prac wyko-nywano z wielkim zapa³em i entuzjazmem, w nawi¹zaniu do apelu dyrektora Bohdanowicza: „Czas nagli i konieczne jest rozwiniêcie najwiêkszego wysi³ku w najbli¿szym czasie, aby doprowadziæ Pañstwowy Instytut Geologiczny do stanu odpowiadaj¹cego jego pañstwowo-gospodarczym zadaniom”.
Wielkie plany i zamierzenia Bohdanowicza przekreœ-li³a wojna. W dniach 5 i 6 wrzeœnia 1939 r. personel PIG na ustne polecenie ministra przemys³u i handlu zosta³ ewa-kuowany z Warszawy, a na miejscu pozosta³a nieliczna grupa tych, którzy mieli roztoczyæ opiekê nad zbiorami, gmachami oraz ca³ym maj¹tkiem instytutu. Karol Bohda-nowicz przekaza³ obowi¹zki dyrektora J. Zwierzyckiemu (Mierzejewski, 2012). Grupa ewakuacyjna wraz z Bohda-nowiczem dotar³a do Równego, gdzie zosta³a rozformo-wana. Miêdzy jej cz³onków rozdzielono dostêpne œrodki finansowe (Urban & Graniczny, 2009; Graniczny & Urban, 2010). Bohdanowicz w trakcie okupacji pisa³ wielki, wielo-tomowy podrêcznik zatytu³owany „Surowce mineralne œwiata”, który zosta³ wydany dopiero po jego œmierci. By³o
Ryc. 1. Karol Bohdanowicz – dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 1938 r. (Sekcja Historyczna Narodowego Archi-wum Geologicznego PIG–PIB)
to syntetyczne dzie³o naukowe opracowane na podstawie zebranej literatury œwiatowej (Jaskólski, 1969).
Relacjê dotycz¹c¹ pierwszych dzia³añ Bohdanowicza jako kontynuatora pe³ni¹cego obowi¹zki dyrektora PIG po wojnie zawdziêczamy H. Œwidziñskiemu (Graniczny i in., 2008). Spotka³ siê on z Bohdanowiczem 20 stycznia 1945 r. w Krakowie (gdzie profesor przebywa³ od jesieni 1944 r.), bezpoœrednio po opuszczeniu miasta przez Niem-ców. Udaj¹c siê do jego mieszkania na Podgórzu, Œwi-dziñski by³ zmuszony przejœæ przez zamarzniêt¹ Wis³ê, poniewa¿ wszystkie mosty w Krakowie zosta³y wysadzone przez Niemców. Œwidziñski wspomina, ¿e zasta³ Bohdano-wicza w bardzo s³abej kondycji i z³ych warunkach lokalo-wych. Nastêpnie poinformowa³ go o stanie przejmowa-nego budynku przy ul. Kochanowskiego 5, bêd¹cego sie-dzib¹ Amt für Bodenforschung, czyli okupacyjnej formu³y Pañstwowego Instytutu Geologicznego (Graniczny i in., 2012), gdzie zachowa³y siê nieuszkodzone meble oraz pozostawione materia³y – „zbiory, trochê map i ksi¹¿ek”. Bohdanowicz przekaza³ Œwidziñskiemu pe³nomocnictwo z wspominan¹ ju¿ kilkakrotnie dat¹ 20 stycznia 1945 r., w którym stwierdzi³, ¿e „jako dyrektor PIG czynny do 6 wrzeœnia 1939 r. obejmuje z powrotem swoje obowi¹zki, a wobec swojej niedyspozycji, zgodnie z prawem dyrek-tora PIG, wyznacza go swym czasowym zastêpc¹ do odwo³ania, polecaj¹c zarazem ochronê i ratowanie mienia instytutu”.
W tym pe³nym chaosu czasie powsta³o pewne zamiesza-nie dotycz¹ce kierownictwa PIG. Wed³ug relacji E. Rühlego (1984) w kilka dni po wycofaniu siê Niemców z Warszawy na Rakowieckiej pojawi³ siê S. Z. Ró¿ycki, który po uciecz-ce z transportu do Pruszkowa (30 sierpnia 1944 r.) mieszka³ u teœciów w Piasecznie. Zaj¹³ siê on ratowaniem wszyst-kiego, co jeszcze pozosta³o. Wykopa³ równie¿ czêœciowo zniszczone archiwalia, które zakopano w trakcie powsta-nia. Ró¿ycki wystara³ siê te¿ o pisemne upowa¿nienie z urzê-du odpowiadaj¹cego za akcjê zabezpieczenia maj¹tku pañ-stwowego (de facto zosta³ wiêc kierownikiem instytutu w Warszawie). W lutym 1945 r. pojawi³a siê nowa postaæ, znany archeolog i geomorfolog L. Sawicki. Zacz¹³ on orga-nizowaæ Pañstwowe Muzeum Archeologiczne, rezyduj¹c w niezniszczonym lokalu Muzeum Narodowego (Rühle, 1973). W niedzielê 18 lutego Sawicki zjawi³ siê niespo-dziewanie w Krakowie u dyrektora Bohdanowicza, infor-muj¹c go o przejêciu pieczy nad gmachami PIG w Warszawie i przedstawiaj¹c pe³nomocnictwo otrzymane od delegata ministerstwa oœwiaty, powierzaj¹ce mu tymczasowe obo-wi¹zki kierownika PIG w Warszawie. Poinformowa³ rów-nie¿, ¿e po zabezpieczeniu gmachów zg³osi³o siê do niego wielu pracowników PIG.
Sytuacja sta³a siê wiêc co najmniej niezrêczna. Profesor Bohdanowicz podziêkowa³ Sawickiemu za jego starania i oœwiadczy³, ¿e Sawicki nie mo¿e byæ tymczasowym kie-rownikiem PIG, poniewa¿ on sam obj¹³ obowi¹zki. Znalaz³ jednak kompromisowe rozwi¹zanie – mianowa³ go swoim pe³nomocnikiem na terenie Warszawy.
Oficjalnie Pañstwowy Instytut Geologiczny zosta³ po-wo³any zarz¹dzeniem ministra przemys³u H. Minca z dnia 3 marca 1945 r., na podstawach prawnych, zgodnie z dekre-tem prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 31 marca 1938 r. o pañstwowej s³u¿bie geologicznej (Dz. U RP Nr 22, poz. 193) i innymi zarz¹dzeniami ministra przemys³u z dnia 7 kwietnia 1939 r.
W tych pierwszych trudnych miesi¹cach oprócz starañ o podstawowe sprawy bytowe du¿y wysi³ek w³o¿ono w organizacjê poszczególnych wydzia³ów i dzia³ów insty-tutu, aby mo¿liwie jak najszybciej rozpocz¹æ prace wa¿ne dla odbudowy ¿ycia gospodarczego pañstwa. Przyjêto podzia³ PIG na cztery wydzia³y: rud (R. Krajewski), wêgli (S. Doktorowicz-Hrebnicki), geologii regionalnej (H. Œwi-dziñski) i geofizyki stosowanej (T. Olczak). Poza tymi wydzia³ami istnia³y: pracownia chemiczna, archiwa (rêko-pisów i map) i biblioteka. Du¿o uwagi poœwiêcono prze-jêciu materia³ów pozostawionych przez w³adze okupacyj-ne. Dziêki licznym wyjazdom, przede wszystkim na Œl¹sk, zasilono bibliotekê, archiwa i wyposa¿enie instytutu. Roz-poczêto równie¿ starania o rewindykacjê aparatury, mate-ria³ów archiwalnych itp. wywiezionych do Niemiec i od-nalezionych przez komisje rewindykacyjne.
Wczesn¹ wiosn¹ 1945 r. z Kielc do Krakowa przyjecha³ J. Czarnocki, który podj¹³ próbê organizacji Œwiêtokrzyskie-go Instytutu Badañ Regionalnych, zajmuj¹ceŒwiêtokrzyskie-go siê w du¿ym stopniu geologi¹. Pewne rozdŸwiêki pomiêdzy nim a Boh-danowiczem z czasu ewakuacji PIG z Warszawy w 1939 r. i brak bli¿szego kontaktu w okresie okupacji spowodowa³y, ¿e wspó³praca dyrektor–wicedyrektor z okresu przedwo-jennego nie zosta³a nawi¹zana i Czarnocki nie figurowa³ na liœcie pracowników PIG w 1945 r. (Rühle, 1984).
Nie najlepiej uk³ada³a siê te¿ wspó³praca z L. Sawickim, który nieregularnie dowozi³ z Warszawy „dotacje” pieniê¿ne z Ministerstwa Przemys³u. Poniewa¿ stosunkowo du¿o czasu poœwiêca³ sprawom muzeum archeologicznego powsta³y niesnaski miêdzy nim a grup¹ geologów z Rakowieckiej. W wyniku tych konfliktów S. Z. Ró¿ycki przyjecha³ pod koniec maja 1945 r. do Krakowa i z³o¿y³ proœbê o zwolnie-nie. Zosta³a ona przyjêta przez dyrektora Bohdanowicza.
W tym trudnym momencie niepewnoœci „grupa star-szych” w Krakowie (m.in. Œwidziñski, Krajewski) ustali³a z dyrektorem Bohdanowiczem, ¿e nale¿y odwo³aæ pe³no-mocnika w Warszawie i na jego miejsce powo³aæ nowego w osobie E. Rühlego. Postêpy w odbudowie gmachów PIG w Warszawie umo¿liwi³y przeniesienie dyrekcji z Krako-wa do Warszawy we wrzeœniu 1946 r.
Bilans prac i dzia³añ z 2,5-rocznego pe³nienia przez Bohdanowicza funkcji dyrektora w okresie powojennym mo¿na uznaæ za niezwykle znacz¹cy. Odbudowa siedziby w Warszawie, zorganizowanie i wyposa¿enie najwa¿-niejszych pracowni (chemicznej, mikropaleontologicznej i paleontologicznej) oraz czêœciowe odtworzenie zbiorów archiwalnych i bibliotecznych w wyniku rewindykacji kra-jowej i zagranicznej, a tak¿e zakupów. Z inicjatywy dyrek-tora Bohdanowicza na du¿¹ skalê nawi¹zano wspó³pracê z przemys³em, górnictwem i innymi ga³êziami gospodarki wymagaj¹cymi wiedzy i informacji geologicznej.
Dyrektor Karol Bohdanowicz, który w koñcowym okre-sie ¿ycia zwany by³ „Staruszkiem”, zmar³ po ciê¿kiej cho-robie 5 czerwca 1947 r. Mo¿na powiedzieæ, ¿e wraz z nim odesz³a ca³a epoka. By³ przecie¿ jednym z pierwszych, którzy zabiegali o ustanowienie PIG.
LITERATURA
Czterdzieœci lat Instytutu Geologicznego 1919–1959, 1960, cz. I. Pr. Inst. Geol., 30: 1–619.
GRANICZNY M., MIZERSKI W. & URBAN H. 2008 – Ma³o znane karty historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego z lat 1945–1946. Prz. Geol., 56: 49–52.
GRANICZNY M. & URBAN H. 2010 – Okupacyjne losy pracowni-ków Pañstwowego Instytutu Geologicznego w relacji naocznego œwiadka Danuty Falkowskiej. Prz. Geol., 58: 290–293.
GRANICZNY M., URBAN H., WO£KOWICZ S. & WO£KOWICZ K. 2011 – S³u¿ba geologiczna Rosji – wczoraj i dziœ. Prz. Geol., 59: 400–404. GRANICZNY M., WO£KOWICZ K., URBAN H. & WO£KOWICZ S. 2010 – Wk³ad geologów polskich w odkrycia z³ó¿ surowców mine-ralnych Syberii i Dalekiego Wschodu. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 439: 475–490.
JASKÓLSKI J. 1969 – Karol Bohdanowicz (1864–1947) – przewod-nicz¹cy Polskiego Towarzystwa Geologicznego w latach 1924–1926. Biul. Inst. Geol., 232: 38–42.
MIERZEJEWSKI M.P. 2012 – O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ na przyk³adzie ¿ycia i dzia³alnoœci Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego. Prz. Geol., 60: 593–595.
RÜHLE E. 1973 – Wspomnienie o profesorze Ludwiku Sawickim (1893–1972). Rocz. Pol. Tow. Geol., 43: 569–577.
RÜHLE E. 1984 – Notatki z rozmów z prof. K. Bohdanowiczem i t³o ogólne z nimi zwi¹zane (pisane z pamiêci). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Sekc. Hist., Warszawa [maszynopis]: 1–21.
S£ABCZYÑSKI W. 1988 – Polscy podró¿nicy i odkrywcy. PWN, Warszawa: 1–426.
URBAN H. & GRANICZNY M. 2009 – Dziewiêædziesi¹ta rocznica utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego na tle zarysu nauk o Ziemi w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 433: 1–109.
WÓJCIK Z. 1997 – Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji. Pol. Tow. Ludoznaw., Ofic. Wyd. „Biblioteka Zes³añca”, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Wroc³aw: 1–410.
ZAMÊCKI £. 2008 – Reorganizacja Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w latach poprzedzaj¹cych II wojnê œwiatow¹ – w obliczu koniecz-noœci zmiany polityki surowcowej pañstwa. Prz. Geol., 56: 209–211. Praca wp³ynê³a do redakcji 14.05.2013 r.
Akceptowano do druku 20.07.2013 r.
Profesor Henryk Makowski, klasyk paleobiologii amonitów
Jerzy B. Miecznik
1Professor Henryk Makowski, a classic of ammonite palaeobiology. Prz. Geol., 62: 134–138.
A b s t r a c t. Henryk Makowski (1910–1997), geologist and paleontologist, Professor of the University of Warsaw, is the author of the theory of sexual dimorphism in ammonites. Its announcement in 1962 became a global scientific sen-sation. His many-years research, Henryk Makowski conducted on the very well-preserved Callovian fauna from £uków Podlaski, the Upper Jurassic fauna from the Kraków-Czêstochowa Upland, and the Upper Devonian goniatite fauna from the Holy Cross Mts. The same conclusions were drawn in 1963 by John H. Callomon, a British scientist who conducted his research independently. Discovery of sexual dimorphism in ammonites was an important palaeo-biological event which had serious implications for ammonite taxonomy and ammonite-based biostratigraphy.
Keywords: ammonites, sexual dimorphism
Profesor Henryk Makowski jest autorem spektakular-nego odkrycia naukowego, które przynios³o mu uznanie w skali miêdzynarodowej. Przedstawienie przez niego teorii dymorfizmu p³ciowego amonitów by³o œwiatowym wydarzeniem w dziedzinie paleobiologii. Ze wzglêdu na wielkie znaczenie amonitów jako skamienia³oœci przewod-nich w rozwoju geologii oraz spodziewane konsekwencje odkrycia dla systematyki tych zwierz¹t i stratygrafii wœród geologów odebrano je jako naukow¹ sensacjê (Or³owski, 1997; Szulczewski, 1997, 2000; Radwañski & Marcinow-ski, 2000; Barczyk, 2002).
Henryk Makowski urodzi³ siê 15 listopada 1910 r. w Krzemieñcu na Wo³yniu w rodzinie robotnika kolejowe-go Micha³a i Teofili z Orzechowskich. Po wybuchu I wojny œwiatowej w 1914 r. jego ojciec zosta³ wcielony do armii rosyjskiej i wkrótce znalaz³ siê w niewoli austriackiej, z której nigdy ju¿ nie powróci³. Wychowaniem ch³opca w trudnych latach wojny i odradzania siê Polski zajmowali siê matka i dziadek. Po ukoñczeniu szko³y powszechnej Makowski rozpocz¹³ naukê w Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego w znanym Liceum Krzemienieckim (ryc. 1), gdzie uzyska³ maturê w 1932 r. Reaktywowane w 1922 r. decyzj¹ Józefa Pi³sudskiego Liceum Krzemienieckie s³ynê³o z bardzo wysokiego poziomu nauczania. W latach gimna-zjalnych Makowski dzia³a³ aktywnie w szkolnym kole krajoznawczym, uczestnicz¹c w tworzeniu kolekcji narzê-dzi krzemiennych z okolic Sapanowa (Osman, 2006).
Studia wy¿sze Henryk Makowski podj¹³ w 1934 r. na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. By³ zainteresowany paleon-tologi¹, ale wobec braku tego kierunku na uczelni zapisa³ siê na zoologiê i anatomiê porównawcz¹. Z powodu trud-nych warunków materialtrud-nych i k³opotów ze zdrowiem wkrótce zrezygnowa³ z nauki. Stypendium przyznane przez Liceum Krzemienieckie umo¿liwi³o mu ponowne podjêcie studiów w 1935 r., przy czym ze wzglêdu na paleontologiê wybra³ Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie (ryc. 2), który ukoñczy³ w 1939 r. z tytu³em magistra filo-zofii w zakresie geologii i paleontologii (Makowski, 1954) uzyskanym na podstawie pracy „Je¿owce turoñskie okolic Krzemieñca”. Ju¿ podczas studiów zosta³ powo³any na sta-nowisko zastêpcy asystenta u profesora Jana Samsonowi-cza. Od 1937 r. bra³ udzia³ w rozpoznawaniu wiertniczym karbonu nadbu¿añskiego, którego obecnoœæ na obszarze zachodniego Wo³ynia Samsonowicz przewidzia³ na pod-stawie badañ otoczaków krzemieni z faun¹ karboñsk¹ wystêpuj¹cych w zlepieñcach cenomanu. By³o to zajêcie niezale¿ne od odbywanych studiów i wi¹za³o siê ze wspó³-prac¹ Samsonowicza z przemys³em w rozpoznaniu karbo-nu i z nadzorem geologicznym rozpoczêtych w tym celu wierceñ. Makowskiego czasowo zatrudniono w koncernie Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych, by³ praw¹ rêk¹ profesora Samsonowicza i pierwszym geologiem, który ujrza³ nawiercone utwory karboñskie odkrywanego Zag³êbia
