• Nie Znaleziono Wyników

Lob des Dualismus

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Lob des Dualismus"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________FOLIA PHILOSOPHICA 6, 1988

Wiesław Gromczyrtski

LOB DES DUALISMUS

Die a llg e m e in e Tendenz der n ac h k a n tis e h e n P h i l o s o p h i e des XIX und XX Ja h r h u n d e r ts i s t d ie m o n is tis c h e A uffassung des Menschen und der W e lt , d ie sowohl auf dem Grund der i d e a l i s t i s c h e n P h i ­ lo s o p h ie (H e g e l, a ll g e m e i n e r : der k l a s s i s c h e deutsche Id e a lis m u s , der a m erik a n isch e T r a n s z e n d e n ta lis m u s ) , a l s auch auf dem G e b ie t des p h ilo s o p h is c h e n M a t e r i a l i s m u s , P o s i t i v i s m u s , E m p i r i o k r i t i z i s m u s , und im zwanzigsten XX J a h r h u n d e r t auch im Pragmatismus, und in der E x i s t e n z p h i l o s o p h i e a u f t r i x t . A l l e d ie s e p h ilo s o p h is c h e n R i c h t u n ­ gen t e i l e n gemeinsam d ie A n s ic h t über d i e N otw en d ig k e it der Ü ber­ windung des N ac h la s se s des k a r t e s i a n i s c h e n Dualismus in der An­ schauung der E x i s t e n z des E in z e lw e se n s und der Sphäre der B e z i e ­ hungen des Menschen zur Außenwelt. S i c h auf d ie i n t e l l e k t u e l l e E r fa h ru n g , auf d ie u n m it t e lb a r e e m p iris c h e beziehungsweise e x i s t - e n z i e l e E rfa h ru n g b e ru fe n d , behaupteten d ie s e P h i l o s o p h i e n , daß zum B e t s p i e l der Dualismus des S u b ie k t s und O bjek ts weder d i e u r ­ s p r ü n g li c h e noch e n d g ü lti g e Ersch e in u n g i s t . E r i s t e i n Ausdruck des Übergangszustands, wie b ei H e g el, oder e in E rz e u g n is des r e ­ f l e k t i e r e n d e n Gedankens und e in e i g e n a r t i g e s K o r r e l a t des epistemo- l o g is c h e n D is k u r s e s ( L e n i n ) . Die E i n h e i t des S e i n s , das G l e i c h g e ­ w i c h t , der Zusammenhalt der E x i s t e n z werden in der P h i l o s o p h i e überwiegend a l s e i n erw ü nsch ter Bestimmungszustand b e t r a c h t e t , auf den das V erlangen des E in z e lw e se n s und s e i n E r k e n n t n i s s t r e b e n g e r i c h t e t werden.

E m p i r i o k r i t i z i s m u s und Pragmatismus: A v e n a r iu s und P i e r c e b e­ t r a c h t e t e n das Gelangen zu den w a h r h e its g e tre u e n , Überzeugungen in den b i o l o g i s c h - p s y c h o lo g is c h e n B e g r i f f e n des S tö re n s und des W ie ­ d e r h e r s t e l l e n s des p s y c h is c h e n G l e i c h g e w i c h t s des In d iv id u u m s . Das Wahrnehmen e i n e r neuen T a ts c h e , d i e mit den b i s h e r i g e n i E r f a

(2)

-hrungen und Anschauungen n i c h t im E in k la n g s t e h t , r u f t d ie G efühle der Erregung und A u freizu ng des In d iv id u u m s ,d a s h e i s s t ih re n Zw ei­ f e l h e r v o r . In der Gegenwirkung ä u s s e r t der Mensch s e in e A b s ic h t, um den p e i n l i c h e n p s yc hische n Zustand a b zu sc haffen und das G l e i ­ chgew icht durch e in e neue F o rm ulierung und e in e z u f r i e d e n s t e l l e n d e Lösung des Problems zu bestimmen. Im XX J a h r h u n d e r t s p r i c h t d ie P h i l o s o p h i e ( z . B . S a r t r e , Fromm) über d ie n a t ü r l i c h e Sehnsucht des Menschen nach dem E r z i e l e n der E i n h e i t und des G l e i c h g e w i c h t s , das dem G le ic h g e w ic h t des Gegenstandseins ä h n lic h i s t . D ie s e r Ge­ danke i s t durch d ie z e i t g e n ö s s ic h e P h i l o s o p h i e , z . B . durch d ie T h eorie der U nstim m igkeit der Überzeugungen von H e id er und d ie T h e o r ie der E r k e n n tn is d is s o n a n z von F e s t i n g e r b e s t ä t i g t , d ie eine These a u f s t e l l t , da/3 der Mensch im F a l l der Entstehung e in e s W id er­ spruchs in seinen A n s ic h te n , d ie Herabsetzung oder Verminderung d i e s e r E rk e n n tn is d is s o n a n z e r s t r e b t .

Daraus e n t s p r i n g t a l s o , dass d ie m o n is tis c h e These und das G l e i c h g e w i c h t s p r i n z i p auf dem Grund der a llg e m e in e n , w i s s e n s c h a f t ­ l i c h e n , tra n s z e n d e n ta le n und e x i s t e n t i e l l e n E rfa h ru n g begründet werden. In diesem A ugenblick tauchen jedoch d ie S c h w i e r i g k e i t e n auf, w e i l in der u n m itt e lb a re n E rfa h ru n g des Menschen das P r i n z i p der harmonischen E i n h e i t und des G l e ic h g e w ic h t s immer e r s c h ü t t e r t und in Frage g e s t e l l t w ir d . E i n Durchschnittsm ensch (wenn er aber n i c h t ganz u n r e f l e k t i e r t i s t ) hat in k e i n e r Weise das Geföhl der Ruhe und Harmonie s e in e s Daseins a l s d ie vollkommen zusammenhal­ tende In n e n e rfa h ru n g , d i e noch eihem H a u p tp rin z ip v e r a n s t a l t e t w i r d . Die Spannungen, d i e im a l l t ä g l i c h e n m enschlichen leben auf- t r e t e n , haben e inen p r o s a is c h e n Grund, der im C h a r a k te r des g es­ e l l s c h a f t l i c h e n S e in s des E in z e lw e se n s s t e c k t . D e rse lb e Mensch i s t e i n S c h a u s p i e l e r , der g l e i c h z e i t i g v e r s c h i e d e n e , s i c h n ic h dec­ kende R o l l e n s p i e l t : z . B . d ie F a m ilie n - , B e r u f s r o l l e , oder d i e Ro­ l l e des M i t g l i e d s e i n e r R e l i g i o n s g e m e i n s c h a f t .

D iese R o l l e n beschranken s i c h e in a n d e r . J e d e r von uns kommt in K o n f l i k t v e rs c h i e d e n e r P f l i c h t e n , d ie e in T e i l der eig enen E r f a ­ hrung s in d . Wir g e ra ten mit uns s e l b s t in W id erspru ch, wenn z . B . d i e F a m i l i e n i m p e r a t i v e d ie E r f ü l l u n g der B e r u f s p f l i c h t e n erschweren (o d er umgekehrt) und wenn d i e Weltanschauungen, d ie w i s s e n s c h a f t l i ­ chen, id e o lo g is c h e n A n sic h te n mit der e r f r e u n d l i c h e n E r f ü l l u n g der Aufgaben, d i e aus anderen R o l l e n des E in z e lw e se n s e n t s t e h e n , n i c h t in E in k la n g s in d .

(3)

Obs P o s t u l a t der Auffindung der "goldenen M i t t e ” zwischen den ve rschied e n en Sphären der Handlungen s t e l l t s i c h a l s e r f o l g l o s wenn n i c h t geradezu unmöglich heraus; man kann näm lich immer, K ie rk e g a a rd s Worte p a r a p h r a s i e r e n d , f ra g e n : "kann ic h s i c h e r s e i n , da3, ic h genügend v i e l im B e r e i c h j e d e r von mir g e s p i e l t e n R o l l e tu « , und ob w i r k l i c h d ie bestehenden Beziehungen zwischen v e rschied e n en Sphären meiner Handlungen r i c h t i g s i n d ? " Oie B e t e i l i g u n g jed e s Menschen i s t a ls o d i e U n v e r m e in d lic h k e it des I n n e n k o n f l i k t s , d i e Teilnahme an einem B e s t a n d t e i l der Unübersichtn t l i c h k e i t - U n k l a r h e i t des D a se in s. Es kommen a ls o Z w e i f e l im Men­ schen auf und e n t s t e h t d i e F ra g e: was s o l l ic h vor allem auswählen, was in den Entscheidungen und Handlung bevorzugen? D ie se s Problem, in der P e r s p e k t i v e des i n d i v i d u e l l e n Daseins b e t r a c h t e t , w ird vom Individuum in s e i n e r Wahl auf diesem G e b ie t e n t s c h ie d e n , wo es das c h a r a k t e r i s t i s c h e Merkmal-eine gewisse S p o n t a n i t ä t und d ie Über­ t re tu n g der allg e m ein e n Regeln des g e s e l l s c h a f t l i c h e n Lebens be­ d e u t e t . Die i n d i v i d u e l l e Wahl i s t e in e Ü b e r s c h r e itu n g d i e s e r a l l ­ gemeinen Regeln auch deswegen, w e il s i e wohl dank i h r e r Ungenauin- k e i t g l e i c h gute E r f ü l l u n g v e rs c h ie d e n P f l i c h t e n g e b ie te n können, w e i l aber d ie V e r w i r k l ic h u n g e in e s solch en P f l i c h t g e b o t e s p r a ­ k t i s c h unmöglich i s t , muss das Individuum s e l b s t darüher e n t s c h e i- den, welchen H a nd lu ng sim p e ra tive n und P l i c h t e n es den höchsten Wert v e r l e i h t .

Trotz der s tä n d ig en Anwesenheit des F a k t o r s der S p o n t a n i t ä t im menschlichen Leben s t r e b t e der p h ilo s o p h is c h e und p o l i t i s c h e Geda­ nke in der G e s c h ic h te m eistens danach, um d i e F r e i w i l l i g k e i t den Aufgaben und den s t a b i l i s i e r e n d e n Handlungen zu unterordnen und es in d ie Rahmen der g e s e l l s c h a f t l i c h e n Ordnung e i n z u s c h a l t e n . Und was noch mehr, ü b erw ie g te d ie Tendenz, um d ie s e S p o n t a n i t ä t des E in z e lw e se n s und s e i n e F r e i h e i t a l s d ie E rscheinungen d e r , durch d i e u n i v e r s e l l e n R e g e l m ä s s i g k e i t e n , r e g u l i e r t e n Spähre, d ie e in e e i n h e i t l i c h e Ordnung in d ie Aussen- und In n e n w e lt

т

des Menschen e i n f ü h t , zu b e t r a c h t e n . Das m o n is tis c h e P r i n z i p t r i u m p h i e r t e . Die Gewinnung durch es der V o r r a n g s s t e l l u n g b e g a n n 'in d e r e t'rop äischen K u l t u r mit der s o k r a t i s c h - p l a t o n i s c h - a r i s t o t e l i s c h e n L e h re , d ie b eh a u p te te , daß d i e E i n h e i t der m enschlichen E x i s t e n z s i c h durch d ie Unterordnung a l l e r E rscheinungen des Oaseins und des Benehmens dem führenden P r i n z i p d . h . der m enschlichen V e r ­ n u n f t , v e r w i r k l i c h t .

(4)

In der P h i lo s o p h ie P l a t o n s , d ie einen entscheidenden E i n f l u s s auf d ie eu ro p ä isch e K u l t u r ausgeübt h a t , s t e c k t t i e f h i n t e r dem o n t o lo g is c h - a n th ro p o lo g is c h e n Dualismus de3 Denkens und der S i n n ­ l i c h k e i t , d e s L e ib e s und der S e e l e , der metaphysiche Monismus-die I d e n t i t ä t des Menschen m it .meinem v e r n ü n f t ig e n К е г л , und f o l g l i c h - -das S treb e n des E in ze lw e se n s in seinem a l l t ä g l i c h e n , em pirischen Leben nach der v ö l l i g e n Übereinstimmung mit den Werten, d ie s i c h mit s e i n e n , in der G e s e l l s c h a f t v e r w i r k l i c h t e n , Aufgaben e i n i g e n . Die Idee der o n to lo g is c h e n S e l b s t i d e n t i t ä t war auf d ie Idee der Über­ einstimmung der g e s e l l s c h a f t l i c h - p o l i t i s c h e n E x i s t e n z des Menschen bezogen. In P la t o n s Lehre i s t der Mensch a l s e in s o lc h e s metaphy- s i c h - e t i s c h e s Wesen g e f a s s t , dessen m enschliches Dasein und d ie Handlung d ie I d e n t i t ä t des Individ uums b i l d e n . Diese I d e n t i t ä t kommt in den v ö l l i g e i n h e i t l i c h e n T ä t i g k e i t e n und in der Leben­ s w e is e , d i e fü r d ie g e s e l l s c h a f l i c h e Gruppe, zu der das E i n z e l ­ wesens g e h ö rt, c h a r a k t e r i s t i s c h s i n d , zum V o rs c h e in . Dem p l a t o ­ nisch e n metaphysischen Monismus e n t s p r i c h t in der em p irisch -g e se ll- s c r h a f t li c h - p o l i t i s c h e n Sphäre des Daseins e in e v o l l e I d e n t i f i k a ­ t i o n des Menschen mit der R o l l e , d ie er im S t a a t s p i e l t . In der a r i s t o t e l i s c h e n Konzeption des Menschen hat d ie Formel der Id e n ­ t i t ä t eine m ild ern e Form der goldenen M i t t e , des G le ic h g e w ic h ts zwischen den wid ersprechenden Elementen und Strebungen des Menschen, angenommen, d ie im Individuum-das a l s g e s e l l s c h a f t l i c h - e t h i s c h e s S u b je k t a u f t n t t , im E in k la n g s te h e n . Oie Regel des e x i s t e n t i e ­ l l e n G le ic h g e w ic h ts bestimmte’ f ü r a l l e E w i g k e i t d ie Weise der Be­ tra c h tu n g des Meschen und- s e i n e s Z i e l e s , das er b estreb en s o l l .

Verschiedene Gründe e r k l ä r e n d ie D a u e r h a f t i g k e i t in der Geschi­ c h te der Idee des Menschen a l s e i n e r w e se n h a ft- o n to lo g is c h e n Id e n ­ t i t ä t und d ie S t a b i l i t ä t des P o s t u l a t e s der V e r w i r k l ic h u n g durch das Ein ze lw e se n s e i n e r e x i s t e n t i e l l e n , e th is c h e n und g e s e l l s c h a f t ­ l i c h e n Übereinstimmung. Auf manche von ihnen h at N ie tz s c h e h in g e ­ w ie se n . Er beto nte den b i o l o g i s c h - p r a k t i s c h e n C h a ra k te r des B e ­ w u s s ts e in s und Denkens, d i e s i c h a l s e in Werkzeug der B e f r ie d i g u n g a e r menschlichen B e d ü r f n i s s e b ild e n d , a l s e in Werkzeug, das d ie e r f o l g r e i c h e V o r a u s s ic h t e r m ö g l i c h t , fin d e n in der f l ü s s i g e n Masse der M a t e r ie d i e f e s te n Punkte a u f , d ie e in e B a s i s f ü r das a l l g e m e i ­ ne Schema der Handlung s i n d . Aus d e m B e d a r f des Üborstehens en­ t s t e h t das Sew u sstse in -d as Denken, das g e n e ig t i s t ü b e r a l l d ie B e s t ä n d i g k e i t und Übereinstimmung der i n d i v i d u e l l e n E x is te n z e n zu

(5)

bemerken und deshalb d rü c k t es d ie F l ü s s i g k e i t des v e r ä n d e r l i c h e n , i n n e r l i c h w id e r s p r u c h s v o lle n Elements des S e i n s in d ie s t a r r e n Ra­ hmen der Übereinstimmung des Dinges und des Daseins h i n e i n .

E in e andere Ursache des S ie g e s der Idee der Übereinstimmung bemerkt N ie tz s c h e in der E x i s t e n t i a l h a l t u n g der schwachen L e u te , die von Angst vor der Elem entarftxistenz, d ie das Z u f ä l l i g k e i t und R i ­ s i k o m i t b r i n g t , d e t e r m i n i e r t w ir d . I n f o l g e dessen wurden d ie Ve­ r ä n d e r l i c h k e i t und S p o n t a n i t ä t des Oasein s n e g a t iv b e u r t e i l t , da­ gegen d i e k ü n s t l i c h abgesonderten, u n v e r ä n d e r lic h e n Elemente des S e in s und d i e ruh ig e Übereinstimmung des O a s ein s , sowie s e i n Gleich­ g e w ic h t, a l s das Gute und Wahre e in g e s c h ä t z t wurden. N ie tz s c h e s Meinung nach, g e s t a l t e t e d ie eu ro p ä isch e K u l t u r , durch d i e Resen- t i m e n t s n o r a l i t ä t b e h e r r s c h t , das Gute und Wahre in einen unbewe­ g l i c h e n , a llg e m e in e n , dogmatisch bestimmten, u n v e r ä n d e r lic h e n Kern des S e i n s .

N ie tz s c h e e r k l ä r t e d ie Neigung des Menschen zur E r h a lt u n g des G le ic h g e w ic h ts z u s ta n d s und der S t a b i l i t ä t in der b i o l o g i s c h e n , p s y ­ c h o lo g is c h e n , m o ra lis c h e n B e g r i f f e n . Die P h i l o s o p h i e des pheno- menologischen E x i s t e n t i a l i s m u s ( d i e uns z e i t l i c h näher

steht)'

be­ s c h r e i b t den Hang des E in ze lw e se n s zur H e r s t e l l u n g der quasi-Gegen- stands-Übereinstimmung dee S e in s in den B e g r i f f e n der O n to lo g ie das Daseins, das s t r u k t u r e l l e i n "Feh len",

U n g l e i c h g e w i c h t

i s t . Der Mensch s t r e b danach, um d ie s e n Zustand, und mit ihm verbundene Unruhe, zu verm eid en. Zu diesem Zwecke g i b t e r s i c h grosse Mühe, um s e i n e r E x i s t e n z d ie Ruhe und das S a c h s e i n s g l e i c h g e w i c h t zu v e r s i c h e r n .

E in e n w ic h t ig e n Grund f ü r d ie r i e s i g e L e b e n s k r a f t und den Son­ d e r p l a t z der I d e n t i t ä t s k o n z e p t i o n des Menschen i n der K u l t u r hat d ie Ta ts a c h e , da|3 d e r s e lb e P h i lo s o p h , der an der A n tr o p o lo g ie und Metaphysik a r b e i t e t e , war h ä u f i g z u g le ic h e i n p o l i t i s c h e r Denker. Der P h i lo s o p h , der d ie w i r k l i c h e G e s e l l s c h a f t b e s c h r i e b , oder e in V o r b i l d der zu k ü n ftig e n G e s e l l s c h a f t und des k ü n f t i g e n S t a a t e s ve rk ü n d e te , bestimmte d ie G e m e i n s c h a f t s l e b e n s v e r h ä l t n i s s e in den K a te g o rie n der gemeinsamen M itw irku ng der Menschen, des g e s e l l ­ s c h a f t l i c h e n G l e i c h g e w i c h t s und der Harmonie. Das war mit dem Beimesser, dem E in z e lw e s e n e in e s Komplexes der u n v e r ä n d e r lic h e n E i g e n s c h a f t e n und Handlungen verbunden, d i e s e i n e s t a b i l e g e s e l l ­ s c h a f t l i c h e , d e u t l i c h bestimmte, ü b e r s i c h t l i c h e und deswegen vorausg eseh en te R o l l e b i l d e t e n . Deswegen t r a t d i e Formel der Über­ einstimmung n i c h t a u s s c h l i e s s l i c h in der i d e a l i s t i s c h e n P h i l o s o p h i e

(6)

( P l a t o n ) a u f , aber sowohl in der m a t e r i a l i s t i s c h - b i o l o g i s c h e n An­ t h r o p o l o g ie (Hobbes). Oie beid en: "Der S t a a t " von P la t o n und "L e w la th a n " von Hobbos f o rd e rn das r i c h t i g e Benehmen des I n d i v i ­ duums, d ie U n v e r ä n d e r l i c h k e i t und Ü b e r s i c h t l i c . h k e i t s e i n e r g e s e l l ­ s c h a f t l i c h e n R o l l e , s i c v e rla n g en a l s o d i e o n t o lo g is c h e und fu n ­ k t i o n a l e Übereinstimmung des Mąnschen, d ie d ie Grundbedingung der G e s e lls c h a f ts o rd n u n g i s t .

‘ .

i

Von der K r a f t des E ln w u rz e ln s des I d e a l s der Übereinstimmung im e urop ä ische n Denken zeugt d ie s e Ta ts a c h e , daß sogar so e in e extrem i n d i v i d u a l i s c h e Konzeption (w ie z . B . d i e P h i l o s o p h i e des " E i n z i g e n " von S t i r n e r ) s i c h i n n e r h a lb des p h ilo s o p h is c h e n E n tw u rfs des Menschen, dessen Dasein e in e I d e n t i t ä t i s t , a u f s t e l l t . Obwohl S t i r n e r d ie Idee der Unterordnung des p a r t t k u r e l l e n Egoismus des Menschen s e i n e r G e s e l l s c h a f t s r o l l e l e u g n e t, e r k l ä r t e r s i c h f ü r das P r i n z i p der Übereinstimmung des E in z e lw e se n s mit s i c h s e l b s t , f ü r d ie Innenharmonie und G le i c h g e w i c h t . S t i r n e r , ohne R ü c k s ic h t auf a l l s ein e n Widerspruch gegen den Vorrang der ü b e r i n d i v i d u e l l e n Ordnung der W e rte , ge/hört auch zur T r a d i t i o n der p la t o n is c h e n P h i ­ lo s o p h ie der I d e n t i t ä t des Menschen.

Je d och , t r o t z der u n b e s t r e i t b a r e n Dominanz der I d e n t i t ä t s f o r ­ mel des Menschen, b rac hten d i e P hilosop h en der ve rs c h ied e n en Epo­ chen i h r e Überzeugungen von der v e r w i c k e l t e r e n S t r u k t u r der men- s ę h l i c h e n E x i s t e n z zum Ausdruck. Man ä u s s e r t e den Gedanken, daß über den p o s i t i v e n G e h a lt des D aseins n i c h t nur das in ihm e n t h a l ­ tene Element der Menschennatu-r, und d ie I d e n t i f i k a t i o n mit Wahr­ h e i t e n t s c h e i d e t , aber d i e Suche nach dem Wahren s e l b s t . Auch wenn der E in k la n g mit dem Absoluten in i r g e n d e i n e r Strömung des philoso­ ph isch en Denkens zum v o r b i l d l i c h e n L e b e n s z ie l g e s e t z t wurde, so b e to n te man jedoch h a u p t s ä c h l i c h , daß der s p e z i f i s c h e Wert der m enschlichen E x i s t e n z auf deA ununterbrochen Näherkommen dem Ab­ s o l u t e n b e ru h t. Der Haüptwert im a l l t ä g l i c h e n Leben 1st das Werden, und n i c h t d ie E r re ic h u n g der W a h rh e it. D ie s e r Gedanke i s t z . B . b e i Herder zu f in d e n , und L e s s in g b e h a u p te t, daß d i e r e i n e , f e r t i g e W a h rh e it nur G ott zu g ä n g lic h s e i , d ie Bestimmung das Menschen da­ gegen s e i d ie a nhaltende Suche nach dem Wahren, d ie zum s e lb s ts tä n ­ digen Wert wurde.

Die Id e e der Z w i e s p ä l t i g k e i t des Menschen und der p o s i t i v e n Bedeutung d i e s e r Tatsache f ü r d i e g e s e l l s c h a f t l i c h e E n tw ic k lu n g bahnte s i c h im XIX J a h r h u n d e r t den Weg, auch auf dem Grund der

(7)

p o s i t i v i s t i s c h e n P h i l o s o p h i e . Das Dasein und d ie Vervallkommung des G e se lls c h a fts m e n s c h e n s in d h i e r a l s d ie E i n h e i t der I d e n t i t ä t und der V e r ä n d e r l i c h k e i t , d ie a n t a g o n i s t i s c h s in d , h e h a n d e lt. Comte b e t r a c h t e t d ie s e zwei w id e rs tre b e n d e Elemente a l s i n . g l e i c h e r Weise u n e n t b e h r lic h e f ü r den g e s e l l s c h a f t l i c h e n F o r t s c h r i t t , aber e r t r e n n t s i e voneinander ab und m isst je d e s von ihnen der anderen Gruppe der Menschen b e i . Die T e ilu n g in zwei v e rs c h ie d e n e Gruppen, mit der anderen p s yc h is c h e n E i n s t e l l u n g der W i r k l i c h k e i t gegenüber, e r f o l g t , s e i n e r Meinung nach, aus dem U n te rs c h ie d des A l t e r s : da3 h e i s s t : d ie A lte n gehören zu den K o n s e r v a t iv e n , den Gegnern der Wandlung; im G e g e n t e il i s t d ie Jugend n e u e r u n g s s iic h tig , d ie Über­ einstimmung mit der vorhanienen Ordnung macht s i e n i c h t z u fr ie d e n und s i e e r s t r e b t d ie neuen, v o r z ü g lic h e r e n Formen J e s G esellscha­ f t l e b e n s . "E s v e r l ä u f t - s c h r e i b t Comte-spontanes Ringen zwiscnen dem E r h a l t u n g s t r i e b (d e r f ü r das A l t s e i n kennzeichnend i s t ) und dem I n s t i n k t der Neuerung (d a s e in Merkmal der Ju g e n d z e it i s t ) . Oie Störungen i n den V e r h ä l t n i s s e n zwischen dem E r h a l t u n g s t r i e b und der Neuerungssucht wären - Comtes A n s ic h t nach - f ü r d ie G e s e l l s c h a ­ f t s r e v o l u t i o n a b t r ä g l i c h . B e i Comte i s t d i e g e s e l l s c h a f t l i c h e S t a ­ t i k e in e Hauptdimension des Lebens-deswegen v e r l a n g t e r d i e No­ t w e n d ig k e it der Unterordnung der N e u e r u n g s a k t i v i t ä t "d e r Gesamtheit der I n s t i t u t i o n e n und S i t t e n " . Comte b e h a u p te t, daß d ie Neuerun­ g s s u c h t, um d i e " S o l i d a r i t ä t " und i n n e r l i c h e Ordnung des g e s e l l ­ s c h a f t l i c h e n Organismus n i c h t zu z e r s t ö r e n , durch das P r i r z i p der G e s e l l s c h a f t s d a u e r , das d i e Vergangenheit mit der Zukunft v e r b i n ­ d e t , geordnet werden s o l l .

Es s c h e i n t , daß b ei Comte immer w ied er d i s Idee der I d e n t i t ä t s ­ v o r h e r r s c h a f t d i e Oberhand b e h ä l t . B e i N ie t z s c h e i s t es umgekehrt. In der P h i l o s o p h i e von N ie tz s c h e 'überwiegt e ntsc heid end d ie B i l l i ­ gung des spontanen d io n y s is c h e n E le m e n ts, das d i e F e s t i g k e i t , I d e n t i t ä t und Form z e r s t ö r t . N ie t z s c h e jedoch bemerkt e i n d r in g lic h , da3 f ü r d ie K u l t u r e n t f a l t u n g das Zusammenwirken der zwei Fa k tore n der E x i s t e n z n ö t i g i s t ; e i n e r s e i t s - d e s a p o l l i n i s c h e n Elem ents der Ruhe, I d e n t i t ä t und des G l e i c h g e w i c h t s , a n d e r s e i t s des dionysischen Elem ents der S p o n t a n i t ä t , das d i e Schranken der Konventionen und S i t t e n b r i c h t und d i e T r a d it io n s f o r m e n des Lebens und der M o r a l i ­ t ä t , welche zu v e r b i n d l i c h e n K r ä f t e n - den N a tu rr e c h te n g l e i c h gekommen s i n d , überwand. N ie tz s c h e s c h ä t z t vor a lle m das d io n y ­ s i s c h e Elem ent, aber sowohl dann, wenn e r d ie Bedingungen der

(8)

Kul-t u r e x i s Kul-t e n z e r ö r Kul-t e r Kul-t , a l s auch, wenn e r das I n d i v i d u e l l e Dasein des Übermenschen b e s c h r e i b t , ’ g i b t er zu, daß d ie Anw esenthelt des Dio nysoselements s e l b s t ungenügend 1 s t. Der e i n s e i t i g e , v ö l l i g e Triumph Dionysos dröhnte mit W i e d e r h e r s t e ll u n g des u r s p r ü n g li c h e n , u n p e rs ö n lic h en Chaos. Obwohl der Übermensch k e in P r i n z i p der Ordnung über ihn g e lte n l ä s s t , e n t h ä l t er auch in s i c h das Element der a p o l l i n i s c h e n Form; Ihn b e h e rr s c h t k e in e S p o n t a n i t ä t des Daseins, k e in e S t ü r m ig k e lt der T r i e b e , aber e r s e l b s t 1st f ä h i g ln je d e r Z e l t s i e u nter d ie K o n t r o l l e s e in e s W i l l e n s zu füh ren. Es 1st j a doch e in e u n z w e i f e l h a f t e U rsache, daß ln der A n th ro p o lo g ie von N ie tz s c h e das Dionysoselement einen bevorzugten P l a t z nimmt und das a p o l l i n i s c h e Element so v e r r i n g e r t w ir d , daß N ie tz s c h e d ie w irklich e Spannung zwischen dem tra n sz en d ie re n d e n und I d e n t i t ä t s a s p e k t des Daseins n i c h t kennt. Diesen Gedanken, über den u n ü b e r s c h r e lt b a re n W i d e r s t r e i t der beiden S e i t e n des Daseins verdanken w i r vor allem der E x i s t e n t i a l p h i l o s o p h i e , und f r ü h e r noch dem P a s c a l . Die existen­ t i e l l e O n to lo g ie d r ü c k t e , v i e l l e i c h t am r i c h t i g s t e n , da s.P rob le m des I n d i v i d u e l l e n D aseins a l s e in e Synthese der I d e n t i t ä t und des Tran- s ze nd ie ren s- d .h . des Ü b e r t r e te n s des Gegenstands-und I d e n t i t ä t s e l e ­ ments der E x i s t e n z aus. Oie t ra n s z e n d ie re n d e S t r u k t u r des Daseins s t e l l t anh alten d in Frage S t a b i l i t ä t und G le ic h g e w ic h t d i e s e r e x i ­ s t e n t i e l l e n S yn th e se , d ie d ie E x i s t e n z des E in z e lw e se n s 1 s t. Das Da­ s e i n e r s c h e i n t a l s o ln der E x l s t e n z i a l o p t i k a l s e in e s tä n d ig in ihrem S e in b eanstandete S y n th e s e , a l s e in e s i c h d e s y n t h e t i s l e r e n d e S yn th e se , oder a ls - " l a t o t a l - lt é d é t o t a l I s é e “ . In der Strömung der e x i s t e n t i e l l e n Philosop h ie*-w lr können mit P a s c a l a n fa n g e n - le n k te man d ie Aufmerksamkeit d a r a u f , daß d i e D u a l i t ä t des Menschen k e in e E rsch e in u n g i s t , deren Aufheben man durch d ie vollkommenere E r ­ k e n n tn is oder das m u s te r h a fte re Leben e r r e i c h e n kann, sondern b i l ­ det s i e d i e t i e f s t e S c h ic h t der m enschlichen E x i s t e n z . Daraus e r f o l g t das P o s t u l a t der doppelten B e tra c h tu n g des Menschen ( w i r sprechen eher von der D u a l i t ä t , a l s von Dualismus der E x i s t e n z , um irgendw elche o n t o lo g is c h e ,d a s m enschliche Dasein b e t r e f f e n d e ) Annahmen zu v erm eid en).

I n t e r e s s a n t s in d in d i e s e r Sache d ie Suggestionen von P a s c a l , d i e e r in s e i n e r Abhandlung u . d . T . "Über d i e K o n d it io n der M ä c h ti­ gen" f o r m u l i e r t h a t . Eben h i e r u n t e r s c h e i d e t P a s c a l zwischen dem V e r h ä l t n i s zur G e s e l l s c h a f t s r o l l e , d ie das E in z e lw e se n s p i e l t , und der e th is c h e n Bewertung des Benehmens d ie s e s Individuum s in bezug

(9)

auf d i e ab solu ten Werte der M en sch heit. "D ie g e s e l l s c h a f t l i c h e S t e l l u n g - s c h r e i b t P a s c a l - i s t vom Z u f a l l abhängig: von der A b s ta ­ mmung, vom T i t e l und von dem geerbten Reichtum. Grad der V e r w i r k l ic h u n g der Menschenwerte i s t von der f r e i e n Wahl des E i n ­ zelwesens abhängig; b e z ü g lic h d i e s e r f r e i e n A k t i v i t ä t des S e l b s t ­ v e r w i r k l i c h u n g i s t es e t h i s c h b e u r t e i l t " .

P a s c a l p o s t u l i e r t e eine zw eifache B etra c h tu n g des Menschen: 1) a l s e in e s V e r t r e t e r s s e in e s S ta n d es , der R o l l e , d ie e r in der G e s e l l s c h a f t s p i e l t ; 2) a l s e in e s Ind ivid uu m s, das f r e i w i l l i g zum " r i c h t i g e n " Menschen w ird oder s i c h von den Menschern- r t e n , d ie e in e e t h i s c h e Würdigung bedingen, e n t f e r n t . Diese zwei v e r s c h i e ­ dene Aspekte des D a s e in s , obwohl voneinander b e d in g t , s in d n i c h t a u fe in a n d e r zu r e d u z ie r e n . Die 'áusseren Ausdrücken der Achtung, d ie dem Menschen mit e i n e r hervorragenden G e s e l l s c h a f t s s t e i l u r i g gebührend s i n d , können von der i n n e r l i c h e n Verachtung b e g l i t t e n werden, wenn d e rs e lb e Mensch unwürdig h a n d e lt.

D ie s e s , von P a s c a l e n tw o rfe n e , doppelte V e r h ä l t n i s zum Men­ schen i s t e in Ausdruck der z w e ih a fte n E x i s t e n z des E in z e lw e s e n s ; e i n e r s e i t s - der E i g e n a r t i g k e i t s e in e s p a r t i k u l ä r e n D a s e in s , das auf d ie Aussenbedingungen u n r e d u z ie r t i s t , und s i c h durch f r e i e m enschliche A k t i v i t ä t e n t f a l t e t ; a n d e r s e i t s der I d e n t i t ä t des g e ­ s e l l s c h a f t l i c h e n Daseins des Ind ivid uu m s, das w e s e n t l i c h vom Zufall abhängig i s t , vom Z u f a l l , der in den Rahmen der gegebenen G e s e l l ­ s c h a f t e i n Element der bestimmten Ordnung der ä u s s e r l i c h b e fo lg t e n W erte, d ie den e th is c h e n Werten g l e i c h s in d .

P a s c a l hat d e u t l i c h e inen Gedanken ausg e d rü ck t, der b ei den P h ilo s o p h en z a h l r e i c h e r Epochen a u f t r i t t , e inen Gedanken über zwei o n t i s c h p a r a l l e l e und a u fe in a n d e r u n r e d u z ie r te Weisen der Exis­ tenz des In d ivid u u m s, d ie den B e d a rf der d oppelten B e tr a c h tu n g des Menschen aufdrängen. O ie s e r Gedanke wurde besonders a u s f ü h r l i c h von den E x i s t e n t i a l p h i l o s o p h e n im Zusammenhang mit d e r O n to lo g ie des Menschen e n t w i c k e l t , d ie e in e s t r u k t u r e l l e Z e r r i s s e n h e i t des O asein s des E in z e lw e s e n s f e s t s e i l t ; des E iz e l w e s e n s , das s i c h an d ie S e i t e der S a c h l i c h k e i t - I d e n t i t ä t und g l e i c h z e i t i g an d i e Seite des u n id e n t is c h e n S e lb s t b e w u ß t s e i n s , das jed e S a c h l i c h t e i t in Frage s t e l l t , wendet. Das In d iv id u m nimmt g l e i c h z e i t i g an zwei Weisen der E x i s t e n z t e i l ; i n seinem ä u s s e r l i c h e n s a c h l i c h e n G e s e l l s c h a f t s d a s e i n i s t es e i n O b jekt des Wissens und der B e u r ­ t e i l u n g der anderen; das Individuum t r i t t h i e r in s e i n e r G e s e l l ­

(10)

s c h a f t s - B e r u f s r o l l e auf und es i s t I d e n t i f ä t . In der e x i s t e n t i e l l e n Ordnung dagegen i s t das Ein ze lw e se n e in Widerspruch in s i c h s e l b s t ; es Ü b e r t r i t t s tä n d ig d i e , dem S e in - 'á h n lic h e n , Elemente des Oaseins, das h e i s s t : das a l l e s , was d ie P s y c h o l o g ie a l s Temperament, Chara­ k t e r , Neigung b e z e ic h n e t. A ls e i n u n a u f h ö r l ic h e s S e l b s t t r a n s z e n ­ d i e r e n , a l s das Ü b e r t re te n d e r, von der Vergangenheit geschaffenen, G e h a lte des D aseins, i s t das Dasein des E in ze lw e se n s U n i d e n t i t ä t . Es i s t das, was es n i c h t i ß t ” ( S a r t r e ) .

Oie Unterscheidung im Dasein des Ein ze lw e se n s s e i n e s Aussen- lebens der g e s p i e l t e n R o l l e und der E x i s t e n z , d i e d ie s e R o l l e t r a n n z e n d i e r t , d ie d ie Gegenstandsdimension des Daseins t r a n s z e n d i e r t , b e tr a c h t e n d i e E x i s t e n t i a l is t e n a l s einen o n t o l o ­

g ischen Grund der Id ee der W i c h t i g k e i t der i n d i v i d u e l l e n E x i s t e n z je d e s Menschen. J a s p e r s s c h r e i b t : "Der Wert Je d e s e in z e ln e n Men­ schen i s t e r s t dann u n a n t a s tb a r , wenn d ie Leute n i c h t a l s e in ausw echselbares M a t e r i a l , das durch das Allgem eing zum Formen bestimmt i s t , b ehan d elt werden. Den G e s e l l s c h a f t s - und B e r u f s t y p , zď dem w ir ann ähern,• a k z e p tie re n w ir a u s c h l i e s s l i c h a l s unsere Ro­ l l e in der W e l t " . "O ie Idee der D u a l i t ä t der Menschenkondition b r i n g t d ie Bergröndung der ab so lu te n Achtung für' jeden Menschen m it, d ie das a u s s c h l i e s s t , daß ir g e n d e in Mensch nur a l s e in Mi­ t t e l b e t r a c h t e t werden konnte und n i c h t z u g le ic h a l s e in Zweck an s i c h " ( J a s p e r s ) .

M it Beziehung auf d ie Spháre der i n d i v i d u e l l e n E x is te n z des Ind ivid uu m s, das Zwischen dem Id e n t ifá s g e g e n s a t z - d e r G e s e l l s c h a f t s ­ r o l l e und dem s e lb s t tr a n s z e n d ie r e n d e n B ew u sstsein ausgedehnt i s t , b etont der E x i s t e n t ia lg e d a n k e vor allem d ie Bedeutung des S e l b s t ü b e r t r e f f e n s , der S u b j e k t i v i t ä t , der o n to lo g isc h e n F r e i h e i t des E in z e lw e s e n s . Daraus e r f o l g t der Vorwuf der s u b j e k t i v - i d e a l i s - t is c h e n E n t s t e l l u n g des Menschenbildes in der E x i s t e n t i a l p h i l o s o ­ p h ie . Dieses Anklagen i s t im gewissen Grad begründet. N ic h t k l e i n e Ü b ertreib u ng i s t doch das Zusch reib en d ie s e r P h ilo s o p h ie des Igno- r i e r e n s des g e s e l l s c h a f t l i c h e r Oaseins des Ind ivid uu m s, des Unbern- erkens der o b j e k t iv e n Aussendimertsion s e in e s O asein s. Das Wesen der E x i s t e n t i a l i s m u s beruht v ie lm eh r auf der U n t e rs tr e ic h u n g der s t ä n ­ digen Spannung zwischen zwei Aspekten des individuellen Oaseins, der F o r ­ derung fü r das a u t h e n tis c h e Dasein - des Unreduzierens d i e s e r Spa­ nnung auf den Zustand des s t a t i s c h e n G’ e ic h g e w ic h ts und der r u h i ­ gen Harmonie der menschlichen E x i s t e n z . Die u n a u f h ö r lic h e Bewegung

(11)

des Bew usstseins zwischen zwei M o d a litä te n des D aseins, der Mangel an, dem Gegendstand ä h n lic h e n , G le i c h g e w i c h t , d ie s tä n d ig e Unver~ h ä l t n is m ä s s ig k e it zwischen S u b j e k t i v i t ä t und O b j e k t i v i t ä t des Da­ s e in s des Individuums b ild e n d ie u n e n t b e h r lic h e Bedingung der V er­ vollkommnung des Menschen sowhl im i n d i v i d u e l l e n Dasein a l s auch in der Dimension der ganzen G e s e l l g c h a f t .

Man kann l i e b e r von verschied en en Bedeutungen der Erscheinung der M e n s c h e n id e n tita t in der E x is te n z a u ffa s s u n g sprechen.

1. üas Ein zelw esen i s t I d e n t i t ä t , denn es bewahrt das Gefühl s e i n e r p e rs ö n lic h e n I d e n t i t ä t und Verantwortung f ü r s e in e Vergan­ g e n h e it, mit der es untrennbar verbunden i s t .

2. Das Individuum i s t I d e n t i t ä t , d ie im Umfang von s ic h s e l b s t ausgewähltem und wiedergegebenem Entwurf des Daseins h a n d e lt, der e in e g a n z h e it li c h e Beziehung des E in ze lw e se n s zur Umgebung und zu s ic h s e l b s t den e n t g ü lt ig e n Sinn s e i n e r e in z e ln e n Entscheidungen d u rc h d rin g t und bestimmt.

3< Das Individuum i s t I d e n t i t ä t , wenn es s i c h mit der bestimm­ ten G e s e l l s c h a f t s r o l l e v e r e i n i g t , d ie es durch d ie V e r w ir k lic h u n g des, f ü r d ie s e R o l l e kennzeichnenden, R i t u a l s der Gebärden uncf T ä t ig k e it e n s p i e l t . Eben den d r i t t e n I d e n t i t ä t s - Aspekt des Da­ s e in s hat S a r t r e in sein e n Buch u .d . T . " S e i n und N i c h t i g k e i t " in der Beschreibung des K e l l n e r s , der in s e i n e r Bewegung, in seinem "Tanz” e in e R o l l e des P e r f e k te n K e l l n e r s zu s p ie le n v e r s u c h t , d a r­ g e s t e l l t . A l l d ie s e s Z e r e m o n i e ll, das d ie ausgeübte A r b e it b e g l e i t e t , e n t s p r i c h t den Erwartungen der Umgebung. In der Sphäre des Daseins f ü r d ie anderen in der G e s e l l s c h a f t s - oder B e r u f s r o l l e i s t K e l l n e r e ine I d e n t i t ä t .

Die V e rw irk lic h u n g des En tw u rfs des "D a se in s e in e s K e l l n e r s " z i e h t einer, zusammenhaltenden Komplex, der m ite in a n d e r verbundenen Handlungen, nach s i c h . Man kann d ie s e Handlungen a l s S p i e l b e z e i ­ chnen; d ie s e s S p i e l i s t doch das E rg eb n is e i n e r Wahl, f ü r d ie das Individuum v e r a n t w o r t l i c h i s t . Oie g e s e l l s c h a f t l i c h e Umgebung e r ­ hebt r i c h t i g d ie Forderungen an d ie Adresse d e s , gew isse R o lle n e rfüllenden^M enschen; der Mensch i s t v e r p f l i c h t e t den Erwartungen g e re ch t zu werden. In dem ä u s s e r l i c h e n , g e s e l l s c h a f t l i c h e n S e in des Ein z e lw e s e n s , in der Sphäre der u t i l i t a r i s c h e n V e r h ä l t n i s s e zwischen den Menschen, f o r d e r t d ie G e s e l l s c h a f t vom Menschen s e in e B e r u f s i d e n t i t a t , und n i c h t das Kontem plieren von ihm der T i e f e s e in e s G e is t e s le b e n s . S i e v e r la n g t von dem K e l l n e r , damit e r mö^

(12)

g l i c h s t g u ter K e l l n e r wäre, vom Schuhmacher, damit er d ie Schuhe gut machte und s i e r e p a r i e r t e ' und n ic h t auf den Vorwurf der s c h le c h te n A r b e i t , d ie Bezeichnung des Daseins a l s U n i d e n t i t ä t ausnutzend, a n tw o r t e t e , daß er n ic h t gut a r b e it e n muss, w e il er g l e i c h z e i t i g Schuhmacher i s t und s e i n i c h t mehr. Wenn d ie s e r Schuh­ macher oder K e l l n e r a n s t a t t der r i c h t i g e n E r f ü llu n g s e in e r P f l ic h t e in Betrachtungen über s e in ’ tra n sz en d ie re n d e s D asein, über d ie T a t ­ sachen, daß er im Augenblick etwas mehr a l s nur e in K e l l n e r s e i , w e il er " n i c h t das i s t , was er i s t " versänk e, dann benähme er s ic h absurd und er zöge s ic h einen r i c h t i g e n g e s e l l s c h a f t l i c h e n Tadel zu. Aber in der e x i s t e n t i e l l e n P e r s p e k t iv e i s t das Ein ze lw e se n in seinem Oasein w i r k l i c h U n - i d e n t i t ä t ; s e in Dasein w ird s t e t s durch s e in e F r e i h e i t in Frage g e s t e l l t : das Dasein des K e l l n e r s tau ch t aus der f r e i e n , immer wieder e rn eu e rte n Wahl des Individuums a u f. Es i s t a ls o n i c h t K e l l n e r auf d ie s e lb e Weise wie e in T isc h - T is c h i s t . Oank der Tatsache - s c h r e i b t S a r t r e - dass ic h durch meine Entscheidung und Handlung meine R o l l e in ihrem S ein a u fre c h te rh a l­ t e , t r a n s z e n d ie re ic h s i e , a ls o ich b in , in bezug auf d ie S t r u k ­ t u r meiner E x i s t e n z , das D asein, das w e it über meinen K e l l n e r z u ­ stand h erausg eht. Wenn das Ein zelw esen d ie R o l l e des K e l l n e r s am besten a b z u sp iele n v e r s u c h t , macht es so d esh alb , w e i l es K e l l n e r n i c h t werden könnte. Es hat ä u s s e r l i c h e Züge der I d e n t i t ä t in d i e ­ sem Grade,dam it man einen K e l l n e r vom Oiplomaten oder R e p o rte r un­ t e r s c h e id e n könnte. Diese I d e n t i t ä t i s t doch wohl o n t o lo g is c h durch F r e i h e i t des Ein zelw esen á a u f r e c h t e r h a l t e n ; das Individuum i s t immer imstande s e in e R o l l e zu verändern und sogar e in e n neuen haupt­ s ä c h lic h e n Entwurf des Daseins d .h . e in e v ö l l i g ve rs c h ie d e n e L e ­ bensweise auszuwählen. Ein e andere Sache, meint Sartre ,- i s t es, dass s o lc h e Momente der ganzen Konwersion, der r a d i k a le n Umwan­ dlung im le b e n des Menschen s e l t e n geschehen. H äufig v e r ľ á u f t s e in ganzes Leben nur in den Rahmen des einen e in z ig e n En tw u rfs des D a s e in s .

Für zwei Momente in den d a r g e s t e l l t e n Betrachtun g en von S a r t r e lenken w ir unsere Aufmerksamkeit:

1. Oie o n to lo g is c h e F r e i h e i t des Ein z e lw e se n s^ d ie t r a n s z e n d i­ erende S t r u k t u r des Oaseins b e s te h t mit I d e n t i t ä t des Individuums in s e i n e r ä u s s e r - g e s e l l s c h a f t l i c h e n Dimension des S e in s und mit den, aus d ie s e r I d e n t i t ä t e n tsp ru n g e n e n ,Im p e ra tiv e n .

(13)

s e i n e r R o l l e keinen C ha rak te r des G e g e n s t a n d s id e n t it ä t . Das K o r r e ­ l a t des ä u s s e r l ic h e n G le ic h g e w ic h ts und der I d e n t i t ä t in der Sphäre der Handlungen, d ie d ie g e s p i e l t e R o l l e b i l d e n , i s t e in e 3tändige M ö g lic h k e it der e x i s t e n t i e l l e n Unruhe, d ie aus der S e lb s t v e r w i r k l i c h u n g des Individuums durch d ie Wahl e r f o l g t . Als e in e x i s t e n t i e l l tra n sz en d ie re n d e s Dasein f a s s t das Individuum das, was 'á u s s e r lic h unbedingt i s t , nur a l s e in e u n te r v i e l e n M ö g lich ­ k e i t e n , deren Wahl von seinem E n ts c h lu s s abhängig i s t , a u f. Das Individuum i s t dann n ic h t v ö l l i g s e i n e r B i l l i g k e i t s i c h e r , es b l i c k t aus dem Abstand auf seinen En tw u rf und es v e r g l e i c h t ihn mit anderen M ö g lic h k e it e n .

Fassen w ir j e t z t a l l e s zusammen:

1. Die e x i s t e n t i e l l e F r e i h e i t des E in ze lw e se n s s c h l i e s s t sein e P f l i c h t e , d ie mit der R o l l e im g e s e l l s c h a f t l i c h e n S e in verbunden s in d , n i c h t aus.

2. I d e n t i t ä t der v e r w i r k l i c h t e n R o l l e und d ie von i h r au fg e ­ drängte Notw endigkeit v e rn ic h t e n k e in e e x i s t e n t i e l l e F r e i h e i t oder V e r a n t w o r t l i c h k e i t des Ind ivid uu m s, d ie in j e d e r S i t u a t i o n f ü r es kennzeichnend s in d .

Das g l e i c h z e i t i g e Dasein des E in ze lw e se n s in der E x i s t e n t i a l - und AuAenordnung begründet zwei a u fe in a n d e r u nred u ziert Kriterien der B e u r t e i lu n g : 1) der ä u s s e r l i c h - g e s s e l s c h a f t l i c h e n ; 2) der im S e lb s t w is s e n und in s u b j e k t iv e n G efühlen des Ind ivid uu m s.

Die s t r u k t u r e l l e und f u n k t i o n a l e O u a l i f i t des D a s e in s , obwohl s i e f ü r d ie E x is t e n z jed e s Menschen kennzeichnend i s t , kommt beson­ ders d e u t l i c h in der S t e l l u n g des I n t e l e k t u á l i s t e n zum Vo rschein

( S a r t r e : " P l a i d o y e r pour le s i n t e l l e c t u e l s ” ) , der in bezug auf den C h a r a c te r der w i s s e n s c h a f t lic h e n A r b e i t , d ie s ic h auf d ie a llg e m e in g e lte n d e W ahrheit r i c h t e t , g e n e ig t i s t , d i e p a r t i k u l ä r e I d e n t i t ä t s e in e s F a c h g e b ie ts zu ü b e r tr e te n und s e in e Gedanken auf d ie P r o b l e ­ matik des f l o b a l s i n n e s zu wenden. Und obwohl der Keim d i e s e r Unive­ r s a l i t ä t schon in den Methoden und im Gegenstand des F a c h g e b ie ts s t e c k t , e n t s t e h t doch s tä n d ig e Spannung zwischen d e r , durch d ie äusseren Normen r e g u l i e r t e n , f l e r u f s i d e n t i t ä t , d ie s i e auf den a l l g e ­ mein angenommenen U ntersuchungsschenata und m ethodologischen Regeln gründet und der B e t e i l i g u n g des I n t e l l e k t u a l i s t e n an den Angele­ g e nh eite n des w e s e n tlic h e n S in n e s des S e in s und an der B e u r t e ilu n g des a k t u e l l e n V o r l a u f s der E r e i g n i s s e , womit er w ie d e r h o lt der Umgebung ur.d der Behörde W i d e r w i lle n e r r e g t . Wenn d ie

(14)

I n t e l l e k t u a l i s t e n i h r Fa c h g eb ie t ü b e r t r e t e n , sto sse n s i e auf Vorw ürfe, dass " S i e s i c h d a rin mischen, was S i e n i c h t an g e h t".

Den in n e r l ic h e n Widerspruch ln K o n d itio n des I n t e l l e k t u a l i s t e n erkennt r i c h t i g der p o ln is c h e W is s e n s c h a f t l e r - P r o f e s s o r Janusz Si awirtaiťl - L it e r a t u r k e n n e r aus dem I n s t i t u t f ü r L i t e r a t u r f o r s c h u ­ ngen der P o ln is c h e n Akademie der Wissenschaften,- der im Gespräch mit dem J o u r n a l i s t e n aus "Tygodnik Powszechny" auf d ie Frage über d ie V e r h ä lt n i s s e in P f l i c h t e n des Humanisten, e r w i d e r t e : "Unsere u n a u f h ö rlic h e Erg eb e n h e it der A r b e i t s s t ä t t e , den gelten d en in ih r methodologischen Regeln, den S ta n d a r t s der L e i s t u n g s f ä h i g k e i t , den K r i t e r i e n der B e u r t e ilu n g usw. [ . . .] l e i s t e n jedem von uns das I d e n t i t ä t s g e f ü h l , das Gefühl der a u f r o c h t e r h a lt e n e n , im G e tr ie b e der Welt d .h , der a u f g e s t e l l t e n Wünschen, Verlangen oder Wahrnun- gen, Form gewähr". Und w e it e r s p r i c h t S ł a w i r i s k i :•Die unternommenen äusseren G e s e lls c h a f t s p f l- ic h t e n "stimmen n ic h t immer g ü n s tig mit unseren Hauptaufgaben ü b erein und s i e beschränken sogar d ie Grund­ p f l i c h t des W i s s e n s c h a f t l e r s , d ie mit Sorge fü r das entsprechende Niveau der w is s e n s c h a f t li c h e n D i s z i p l i n , der er o b l i e g t , verbunden i 3 t " [ '‘ Tygodnik Powszechny" 29.01.1984].

Fugen w ir noch h inzu, dass d ie i n n e r l i c h e Z e r r i s s e n h e i t des I n t e l l e k t u a l i s t e n , das E r l e b n i s des Widerspruchs zwischen der Be­ ru f s í d e n t i ť á t , d ie ä u s s e r l i c h angenommen w ird,und dem k r i t i s c h e n Abstand aus der Lage des e x i s t e n t i e l l e n O u ts id e rs , das Individuum vermeiden körmte; vor allem dank dem I g n o r ie r e n des Aspektes der N ic h t - I d e n t i t ä t s e in e s Daseins und dem Reduzieren ihn auf die Akti­ v i t ä t , d ie d ie ausgeübten Aufgaben und R o lle n v e r w i r k l i c h t . . Ge- . e|i solchen Menschen könnte man jedoch Vorwürfe a u f s t e l l e n , dass er in H e uch elei g e r ä t , wenn er d ie s t r u k t u r e l l e D u a liť á t des D a se in s n i c h t bemerken möchte und aus i h r kein e E x i s t e n z i a l s c h l ü s s e z i e h t .

Die oben d a r g e s t e l l t e n zwei Aspekte des Daseins des Individuums b ild e n e in e e i g e n a r t i g e ' E i n h e i t der Gegensätze, d ie in k e in e r über­ geordneten Synthese des G le i c h g e w ic h ts , der Harmonie und v ö l l i g e r I d e n t i t ä t zu überwinden i s t . Es b edeutet n i c h t , dass das Überge­ w ic h t des I d e n t i t ä t s g e s i c h t s p u n k t s in der G e s e l l s c h a f t von den obje­ k t i v e n Gründen f r e i i s t . Das l e is t u n g s f ä h i g e F u n k t io n ie r e n des ge­ s e l l s c h a f t l i c h e n Organismus begründet s ic h auf E r h a lt u n g durch das E iz elw es e n s e i n e r äusseren I d e n t i t ä t . Deswegen können Staatsman und Gesetzgeber gle ich b ed e ute nd d ie beiden Auffassungen des Menschen

(15)

n ic h t b e tr a c h t e n . E in e so lch e B etrachtun g f o r d e r t n’áhmlich d ie H ö c h s t id e n t it ä t der R o lle n , U n v e r ä n d e r l ic h k e it des Benehmens, Vor­

a u s s ic h t der Handlungen (des E in z e lw e s e n s ) und ih r e Ü b e r s i c h t ­ l i c h k e i t .

Von dem P o l i t i k e r kann man doch auch e in V e rs tä n d n is f ü r Gründe des P hilosop h en , I n t e l l e k t u a l i s t e n v e rla n g e n . P h ilo s o p h mochte doch f ü r s ic h s e l b s t und fü r jed es Individuum das Recht aut d ie B e u r ­ t e i l u n g der W i r k l i c h k e i t vom k r i t i s c h e n Abstand bewahren und er stimmt der Entziehung der M ö g lic h k e it j e d e r Umwertung s e i n e r b i s ­ h erig e n R o l l e und des Sinnes der b is h e r ig e n Handlungen n ic h t zu. Jede von S e it e n hat a ls o r e c h t , wenn s i e d ie Bedeutung e in e s der zwei Faktoren des Daseins b e to n t. Es i s t k l a r , dass d ie i n s t i t u ­ t i o n e l l e n Drücke auf e in e solch e B ild u n g der B ew u sstsein s und des Leis tu n g en der Menschen a b z ie le n , damit ih r e A k t i v i t ä t d ie frü he r p годгашт1e r t e n T ä t i g k e i t e n und d ie o f f i z i e l l erkannten Zwecke v e r ­ w i r k l i c h t .

In der Folge e r i n n e r t der I n t e l l e k t u a l i s t , P h ilo s o p h anhand " s e i n e r " W ah rh eit an d ie U m d e n t i t ä t des Daseins und an d i e , mit ih r verbundenen, i n d i v i d u e l l e n : F r e i h e i t und V e r a n t w o r t l i c h k e i t des E in z e lw e s e n s , n i c h t nur f ü r d ie Q u a l i t ä t s e i n e r B eru fshan d lun g en , aber f ü r i h r e w e itr e ic h e n d e n Fo lg en ; f ü r d ie W e lt , deren es n i c h t a u s s c h l i e s s l i c h e in M i t g l i e d aber sowohl e in M i t s c h o p fe r i s t .

Der P h ilo s o p h g i b t k e in e Zustimmung zu i r g e n d e i n e r Fassung des G l e i c h s t e l l e n s zwei v e r s c h i e d e n e r Aspekte des D a s e in s : d .h . des i n n e r l i c h e n und des a u s s e r l i c h e n . E r i d e n t i f i z i e r t s i c h n i c h t mit der Tendenz der w e l t l i c h e n Behörde, damit d ie s t a a t l i c h e n , g e s e ll­ s c h a f t l i c h e n , b e r u f l i c h e n Im p e r a ti v e in d i e Regeln der s u b j e k t i v e n E x i s t e n z des Menschen v e rw a n d e lt werden. E r v e r l e u g n e t auch d ie Forderungen der G e i s t l i c h k e i t , damit d ie c h a r a k t e r i s t i s c h e n f ü r das E in z e lw e se n Züge in d i e Sphäre s e i n e s g e s e l l s c h a f t l i c h e n Lebens geschoben und s i e in d i e Regeln s e i n e r b e r u f l i c h e n A r b e i t e i n g e ­ f ü g t werden.

Zwei Betra ch tu n g en des E iz e l w e s e n s : des. Staatsmannes und des Philo so p h en (die., von demselben Menschen zusammengefasst werden und durch ihn a l s e i n i n n e r l i c h e r Widerspruch e r l e b t werden) b r a u ­ chen s i c h n i c h t ganz a u s z u s c h l i e s s e n . Der voraussehende P o l i t i k e r , Gesetzgeber oder E r z i e h a r neigen s i c h zur Annahme (im gewissen G rad) der D u a l i t ä t des Menschen und s i e erkennen daran d ie E r s ­ cheinung, d ie dem Wohl der ganzen G e s e l l s c h a f t und der E n t f a l t u n g

(16)

der K u l t u r , d ie doch ih r e fru c h tb a re n Anstösse aus den f r e i e n , i n d i v i d u e l l e n I n i t i a t i v e n schöpfen, d ie n t .

Der v e r n ü n ft ig e Staatsmann muss zugestehen, dass man n ic h t d ie Umwandlung des P o l i t i k e r s in den P hilosop h en , n ic h t einmal d.es Philosophen in den P o l i t i k e r e r s t re b e n s o l l . Der P o l i t i k e r s o l l n ic h t wie e in Ph ilo so p h denken und der Ph ilo so p h s o l l n ic h t auf d ie s e Weise wie e in P o l i t i k e r denken. Oie zwei verschiedenen Komp­ lem entärbetrachtungen des Menschen bedingen u nter anderen das Wohl der G e s e l l s c h a f t , des S t a a t e s und d ie r i c h t i g e , g e i s t i g e En tw ick lu n g des E in z e lw e se n s.

L e h rs t u h l f ü r P h ilo s o p h ie U n i v e r s i t ä t Łódź

Wiesław Gromczyriski

POCHWALA DUALIZMU

W h i s t o r i i f i l o z o f i i w ystęp ują dwa przeciwstawne u j ę c i a lu d z ­ k ieg o i s t n i e n i a .

1. F i l i z o f i e e s e n c j a l i s t y c z n e , k t ó r e u p a t r u ją i s t o t ę c z ło w ie k a w s p ó jn o ś c i i harmonii Jego b ytu, równowadze zew nętrznej i wewnę­ t r z n e j , w zgodności j e d n o s t k i ze sobą i otoczeniem. Od czasów P la t o n a p o s tu lo w a ły one u to żsam ien ie s i ę j e d n o s t k i z fu n k c ją p e ł ­ nioną przez n ią w s p o łe c z e ń s tw ie i p a ń s tw ie . Dla m y ś li f i l o z o f i c z - n o - p o l i t y c z n e j , o k r e ś l a j ą c e j warunki harmonijnego w s p ó łż y c ia lu d z i w s p o łe c z e ń s t w ie b y ło ważne •wyodrębnienie przede wszystkim s t a ł y c h składników i s t n i e n i a tworzących tożsamość bytu c z ło w ie k a oraz r e ­ g u la rn o ś ć i przewidywalność jego zachowań.

2. W innym n u r c i e f i l o z o f i c z n e j r e f l e k s j i nad człow ie k ie m w id zi s i ę s w o is to ś ć i s t n i e n i a w e g zy s te n c ja ln y m ruchu samotworzenia s i ę j e d n o s t k i , w j e j n ie u s ta ją c y m staw aniu s i ę c złow iekiem w p r o c e s i e s t a ł e g o p rz e z w y c ię ż a n ia n ie o d łą c z n y c h od e g z y s t e n c j i n a p i ę ć . Myśl e g z y s t e n c ja l n a (np. P a s c a l , e g z y s t e n c j a l i ś c i , a l e podobne i n t u i c j e można też spotkać u innych f i l o z o f ó w ) t r a k t u j e i s t n i e n i e c z ł o w i e ­ ka ja k o s t r u k t u r a l n e "tra n s c e n d o w a n ie " - p r z e k r a c z a n ie przez wolny wybór j e d n o s t k i przedmiotowo-tożsamościowego s k ła d n ik a e g z y s te n ­ c j i , j e j . h a r m o n i i i równowagi. Tożsamość j e d n o s t k i ( t a k ż e j e j r o ­ l i s p o ł e c z n e j) j a w i s i ę w t e j optyce jako z ja w is k o o n t o l o g i c z n i e względne, wtórne w stosunku do swobodnego o k r e ś l a n i a przez je d n o ­ s tk ę g lobalnego sensu swego ż y c i a . Z k o l e i , na p ła s z c z y ź n ie o n t y ­ c z n e j c z ło w ie k i s t n i e j e , wedle k o n c e p c ji e g z y s t e n c j a l n e j , w dwóch rów no leg łych nie sp row ad zaln ych do s i e b i e sposobach i s t n i e n i a . U- w z g lę d n ie n ie tego fa k tu wymaga dualnego p a t r z e n i a na c z ło w ie k a z a ­ równo jako na tożsamość ( o k r e ś l o n e j osobowości i r o l i społeczno- -zawodowej) i ja k o na t r a n s c e n d e n c ję - e g z y s t e n c j a l n y proces samo­ tw o rz e n ia s i ę j e d n o s t k i . F i l o z o f i a p o l i t y c z n a uważa za n a j w a ż n i e j ­ szy tożsamościowy aspekt i s t n i e n i a , zaś f i l o z o f - m o r a l i s t a i n t e r e

(17)

-s u je -s i ę przede w-szy-stkim aspektem t r a n s c e n d e n c j i , w olności je d n o ­ s t k i do u sta n a w ia n ia sensu swego i s t n i e n i a . Każdy z tyc h punktów w idzenia powinien akceptować d w oistość e g z y s t e n c j a l n e j s y t u a c j i c z ło w ie k a i n ie r o ś c i ć p r e t e n s j i do p o s ia d a n ia g l o b a l n e j wiedzy o cz łow ie ku i jego obowiązkach. Zarówno polityk-ustaw o d aw ca mający na uwadze harmonię i s t a b i l n o ś ć społeczną (tożsamość r ó l s p o łe c z ­ nych, s t a ł o ś ć zachowań j e d n o s t k i , przew id yw alno ść j e j d z i a ł a ń ) , ja k i f i l o z o f - m o r a l i s t a ma swoje dobrze uzasadnione r a c j e . Rozwo­ jo w i k u l t u r y s łu ż y utrzym anie na za s a d zie komplementarności obu od­ miennych poglądów na c z ło w ie k a i zachowanie między nimi pewnych n a p ię ć , k t ó r e nig dy c a ł k o w i c i e usunąć s i ę n ie dadzą.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ad b) Wenn Saufeius einen Teil des Getreides uni ex his reddiderat, so war er dazu — nach Servius-Alfenus’ Meinung — als Eigentümer der Ladung berechtigt 39 Außerdem, da

P(SARS|T⊕)=P(T⊕|SARS)P(SARS) P(T⊕) brakujenamwartościP(T⊕),którąmożemywyliczyćzwzoru(5,str.14):

Jak wida¢, wektor Lapla e'a skierowany jest ze ±rodka ukªadu wspóªrzdny h do.. punktu minimalnej odlegªo± i midzy

[r]

Univerzita Jana Evangelisty Purkyně v Ústí nad Labem, Tschechien Uniwersytet

Po wyjściu 2-go zeszytu prenum erata

W oda, z topienia śniegu tego pochodząca, schodząc w głąb ziemi, cedzi się w piaskach; wydobywając się przeto na powierzchnię, jest zupełnie czystą i

Offensichtlich ist die Wahl eines terminologischen Übersetzungsäquivalents in der englischen Sprache für den Begriff Erkenntnis in dem oben angeführten Zitat nicht nur auf