A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO L IA H IS T O R IC A 28, 1986
H e n ry k Batowski
KONCEPCJE ROZBROJENIOW E W LATACH 1913— 1920 1
R ozbrojenie ja k o zjaw isk o po zw alające un ik n ąć w ojen jest n ie w ą tpliw ie drogą m ogącą sk u teczn ie prow adzić do celu. K oncepcja ro z b ro jen io w a łączy się zatem ze w zniosłą ideą an ty w o jen n ą. A le h isto ria uczy nas, że pom ysły w tej dziedzinie m ogą się w yw odzić ró w nież z pobudek czysto p rak ty czn y ch , np. z chęci zapobieżenia p o w tó -rzeniu się a g re sji ze stro n y państw a, k tó re raz już jej dokonało. W takich w y p ad k ach p o jaw ia ją się plan y rozbrojenia, a ściślej o g ra -niczenia m ożliw ości m ilitarnych, n a rz u c a n e ty lk o jed n ej stronie, a m ia-now icie pań stw u zw yciężonem u. N atom iast zw ycięzca takich o g ra n i-czeń dla siebie nie przew iduje.
T akże przed w ybuchem I w o jn y św iatow ej oraz przed jej z a k o ń -czeniem zd arzały się tak ie sy tuacje. W p ew nych u k ład a c h pokojow ych n arz u c a n o stro n ie pobitej zobow iązania do dem obilizacji jej sił z b ro j-nych.
Pierw szym tego przykładem je s t p okojow y tra k ta t (po II w o jn ie bałk ań sk iej) m iędzy B ułgarią a jej by ły m i sojusznikam i, p o d p isan y w B ukareszcie 10 VIII 1913 r.1 W o jn ę tę w y w o ła ła b u łg arsk a a g resja na G re cję i Serbię, po stro n ie k tó ry c h sta n ę ła Rum unia. Zw ycięzcy chcieli zabezpieczyć się przed ew e n tu aln o ścią p o w tórzenia się ag resji i zam ieścili w tekście tra k ta tu pokojow ego p o stu lat dem obilizacji a r -mii b u łg arsk iej (art. 6). D opiero po p rzep ro w ad zen iu tej dem obilizacji zw ycięzcy m ieli ew ak u o w ać oku p o w an e przez nich części tery to riu m B ułgarii (art. 7). Szczegółów z ak resu dem obilizacji nie w ym ieniono. Sądzić można, że oczekiw ano sp row adzenia liczebności arm ii b u łg a r-skiej do stopy p rze d w o je n n ej: 60 tys. ludzi w edług stan u z 1912 r. (przed w ybuchem I w o jn y bałkańskiej).
1 H. K. G. R ö n n e f a r t h , H. E u l e r [о р г.], K o n le r e n z e n u n d V e r tr ä g e (V er lr a g s -P Io e lz ), t. II/3, W ü r z b u r g 1958, s. 443— 444.
In n y p rzy k ład to n a rz u c e n ie Rosji R adzieckiej przez N iem cy i ich sojuszników w tra k ta c ie poko jo w y m podpisanym w Brześciu 3 III 1918 (w art. 5) obow iązku „całk o w itej dem obilizacji jej sił z b ro j-nych", i to bezzw łocznie2. D otyczyło to zaró w n o arm ii lądow ej, jak sił m orskich. T ra k ta t nie p o daw ał jed n a k żad n y ch dalszych szcze-g ółow ych postulatów . Już w poprzednim a rty k u le N iem cy zobow iąza-li się do w ycofania sw oich oddziałów o k u p a c y jn y c h z obszarów poło-żonych na w schód od now ej linii g ran ic zn ej o k reślo n ej w tra k tac ie, dopiero po przep ro w ad zen iu ow ej dem obilizacji rosy jsk iej.
B ardziej szczegółow e żądania zaw ierał tra k ta t n arz u c o n y Rum unii przez N iem cy i ich sojuszników , p o d p isa n y w B ukareszcie 7 V 1918 r.3 A rty k u ły 3— 7 tego tra k ta tu n a k a zy w a ły dem obilizację arm ii ru m u ń -skiej zaraz po podpisaniu tra k tatu . Łącznie zezw alano Rum unii na zatrzy m an ie 8 dyw izji p iechoty w sile 20 tys. ludzi, 2 p u łków k a w a -lerii — 3,2 tys. oraz w yłącznie polow ej a rty le rii (9 tys.), razem więc ok. 32 tys. ludzi. Była to red u k cja do m niej niż jed n ej trz e ciej stanu pokojow ego z ro k u 1912 (103 tys.)4. A rty k u ł 5 tra k ta tu nak azy w ał zdeponow anie pod nadzór w ojsk o k u p a c y jn y c h u zb ro jen ia przew y ższająceg o potrzeby w ym ienionej liczby p o zo staw io n y ch Rum unii jed n o -stek oraz o graniczał ilość am unicji d la w yżej w y m ienionych 8 dyw izji.
J a k w iem y zarów no tra k ta t brzeski, jak b u k a re sz te ń sk i nie m iały długiego życia. N iem cy m usiały zgodzić się na ich u n iew a żn ie n ie w rozejm ie z 11 XI 1918 г., a zarów no R osja Radziecka, jak i Rum unia po klęsce N iem iec ogłosiły niew ażność ow ych d y k tató w 5.
2
W szystkie u k łady rozejm ow e kończące I w ojnę św iatow ą zaw ie-ra ły ż ąd an ia podobnego rodzaju, n ało żo n e przez p ań stw a zw ycięskie ich pokonanym przeciw nikom .
P ierw szy z ty ch uk ład ó w za w a rto w S alonikach 29 IX 1918 r.
* R ö n n c f a r t h , E u l e r , op. c it., t. II/4, W iirz b u rg 1959, s. 25— 26; p o lsk i te k s l: L. G o l b e r g [о р г.], P ra w o m id z y n a r o d o w e i h isto r ia d y p lo m a ty c z n a , t. II, W a r s z a w a 1958, s. 15 i n.
3 R ö n n e f a r t h , E u l e r , op. c it., t. II/4, s. 27— 28; p e łn y te k s t: G. F. M a r -t e n s , H. T r i e p e l , [re d .], N o u v e a u r e c u e il g é n é r a l d e s tra ité s..., se r. 3, t. X, L e ip z ig /G re ifs w a ld b. d., s. 856 i n.
4 G o th a ls c h e r g e n e a lo g is c h e r H o tk a le n d e r n eb si d ip lo m a tis c h -s ta tis tis c h e m J a h r b u c h e 1913, G o th a 1913, s. 534.
5 A. A. G r o m y k o i in . [re d .], D ip lo m a tic z e s k ij s lo w a r ' w tr io c h to m a c h , t. I, M o s k w a 1971, s. 238; P. B ä r b u l e s k u i in. [re d .], D ic tio n a r d ip lo m a tic , B u c a re s ti 1979, s. 870.
z Bułgarią. A rty k u ł 2 u kładu ro zejm o w eg o zezw alał B ułgarii na z a trzym anie ty lk o trzech dyw izji m ieszanych i czte re c h pułków k a -w alerii, całą zaś resztę m iał rząd b u łg arsk i niez-w łocznie zdem obilizować, p rzek azu jąc nadw yżkę b ro n i i am unicji pod k o n tro lę zw y -cięzców 8. Sądzić m ożna, że liczebność jed n o ste k pozo staw io n y ch Buł-garii nie p rze k ra cz a łab y 30 tys. ludzi, tj. m niej niż połow y stan u po-k ojow ego sprzed I w o jn y św iatow ej, w y n o sząceg o d o po-k ład n ie 80 tys. ludzi (w roku 1914)7.
N a stęp n y uk ład rozejm ow y z T u rcją — zw ycięzcy zaw arli 30 X 1918 r., w Z atoce M udros (M ondros). A rty k u ł 5 u k ładu p rzew idyw ał ty lk o ,/niezw łoczną dem obilizację arm ii tu re c k iej, z w y jątk iem sił n ie-zbędnych dla o c h ro n y g ran ic i u trzy m an ia porząd k u w ew n ętrzn eg o " oraz nak azy w ał w y d a n ie floty w o je n n e j8.
K o n k retn e szczegóły z a w ierał za to a k t rozejm u m iędzy W ło c h a -mi, w y stępującym i w im ieniu całej K oalicji a dow ództw em będ ącej już w stadium zupełnego rozpadu arm ii a u strc -w ę g ie rsk iej, .podpisany 3 XI 1918 r. w V illa G iusti koło Padw y. A rty k u ł 2 u k ład u rozejm o w ego nak azy w ał „to ta ln ą dem obilizację arm ii a u stro w ęg iersk iej", z p o -zostaw ieniem pod b ro n ią m aksym alnie 20 dyw izji o liczebności ze stopy pokojow ej, a przy przek azan iu połow y uzb ro jen ia a rty le ry js k ie -go pod k o n tro lę zw ycięzców oraz w y d an ie floty w o je n n e j9.
20 dyw izji na sto p ie pokojow ej w edług sta n u z 1912 r. m ogłoby przed staw iać liczebność ok. 130 tys. ludzi. Liczebność całej arm ii au stro -w ęg iersk iej w y nosiła w 1912 r. ponad trz y k ro tn ie w ięcej — 421 ty s.10 W rez u lta c ie jed n a k i rozejm i jego p o sta n o w ie n ia b y ły fikcją, gdyż w pierw szy ch dniach listopada 1918 r. nie istn iała już fak ty czn ie ani M onarchia A u stro-W ęgierska, ani jej arm ia jak o całość i żadnych 20 d y w izji u rzę d u jąc e jeszcze w W ied n iu M in iste rstw o W o jn y do dyspozycji nie m iało.
K olejny i n ajw ażn iejszy rozejm z N iem cam i — podpisano w Com -piègne, 11X11918 r. W akcie tym nie by ło p o stan o w ień o red u k cji arm ii niem ieckiej, ale zn ajd o w ały się w nim żądania d o ty cz ą c e w y d a -nia zw ycięzcom znacznej części uzb ro jen ia tej arm ii: 5000 dział (w tym 2500 ciężkich), 25 tys. k a rab in ó w m aszynow ych o raz 1700 sam olotów , a na m orzu w szystkich jed n o ste k podw odnych. P onadto najn o w sze i n ajw iększe o k rę ty n ad w o d n e m iały zostać ro zb ro jo n e i in te rn o w a n e 11.
“ M a r t e n s , T r i e p e i, op. c it., t. X I, s. 163.
7 G o th a is c h e r g e n e a lo g is c h e r H o lk a le n d e r ..., G o th a 1915, s. 603. I M a r t o n s , T r i o p e 1, op. c it., t. XI, s. 159, i n.
9 Ib id e m , t. XI, s. 163 i n.
10 G o th a is c h e r g e n e a lo g is c h e r H o tk a le n d e r ..., G o th a 1913, s. 1035— 1037.
II T e k s t p o ls k i: G c l b t r g , op. c it., t. II, s. 22 i n .; p o r. R ö n n e f a r t h , E u -1 с r, o p c it., t. II/4, s. 36.
W y d a n ie ta k w ielk iej ilości u zb ro je n ia pozbaw iało arm ię n ie -m iecką jej siły o fen sy w n ej, a szerzące się n a s tro je rew o lu c y jn e odbie-ra ły dow ództw u szan sę łatw ego jej użycia. N astąpiła też sam orzutna dem obilizacja. N iem niej p o z o stając a pod b ro n ią część arm ii stanow iła czy n n ik pow ażny i g ro źn y zw łaszcza d la w schodnich sąsiadów N iem iec.
P rzed w o jen n a liczebność armiii niem ieck iej w edług sta n u z roku 1912 dochodziła do 650 ty s.12 O tym oczyw iście pam iętali p o lity cy przy g o to w u ją cy defin ity w n y tra k ta t pokojow y.
Ja k o o sta tn i podpisano, 13 XI 1918 r., w B elgradzie, rozejm z now ym rządem w ęgierskim , k tó ry nie czuł się zw iązany ak tem z 3 tegoż m ie-siąca (wyżej w spom nianym ). T en u k ład ro zejm o w y w art. 2 zaw ierał p o stu la t dem obilizacji arm ii w ę g ie rsk iej, w p ra k ty c e niem al już nie istn ieją cej w sk u tek m asow ej dezercji. Z ezw alano W ęgrom na z a trz y -m anie sześciu dyw izji p ie c h o ty i dw u dyw izji kaw alerii, co w edług stan ó w p o k o jo w y ch odpow iadało w pierw szym w y padku jakim ś 36, a w drugim ok. 5 tys. — „w celu zap ew n ien ia porządku w e w n ę trz n e -g o "13. D okum ent rozejm ow y nie p o ru sz a ł sp raw y ciężkie-go uzbrojenia. Przed w o jn ą w ę g ie rsk a o brona k rajo w a (h o n v é d ) liczyła 24 tys. p iec h o -ty i 4,5 -tys. k a w a le rii14. C ały p o zostały „ m ateriał ludzki" służył w e w spólnej arm ii A ustro-W ęgier.
3
Rosja R adziecka nie brała udziału ani w ro k o w an iach rozejm ow ych z N iem cam i i ich byłym i sojusznikam i, a n i w p a ry sk ie j K onferencji Pokojow ej. D yplom acja rad z iec k a oczyw iście in te reso w ała się p rz e b ie -giem w y d a rz eń i w y ciąg ała z nich w nioski. M iała przy tym w łasn e cele zw iązane z w alk ą p rzeciw siłom k o n trre w o lu cy jn y m i z obcą in -te rw e n c ją w ro sy jsk ie j w o jn ie dom ow ej.
W zw iązku z planam i zaw arcia rozejm u, w in te re sie rządu ra d z ie c -k ie g o leżało ro zb ro jen ie sił w alczących na te re n ie Rosji. Z p ro je -k tem tego ro dzaju w y stąp ił rząd Rosji R adzieckiej w lutym 1919 r., g d y ze stro n y m ocarstw zachodnich n a stąp ił sondaż, m ają cy na celu d o p ro w a -d zen ie -do ro k o w ań m ię-dzy stro n a m i uczestniczącym i w w o jn ie -dom o-w ej. W te d y rząd radziecki zaproponoo-w ał, b y o-w szystkie o-w chodzące w g rę stro n y „rozpoczęły red u k cję sw ych arm ii do poziom u o k re ślo n e go w w a ru n k a c h p o k o jo w y c h "15. Były to ogólnikow e w stęp n e p ro p o zy
-1S G ot h a is c h e r g e n e a lo g is c h e r H o lk a le n d e r ..., G o th a 1913, s. 571 i n. “ M a r t e n s , T r i e p e 1, op. cit., t. XI , s. 183 i n.
u G o th a is c h e r g e n e a lo g is c h e r H o lk a le n d e r ..., G o th a 1913, s. 1037.
15 A. A. G r o m y k o i in. [re d .], H isto ria d y p lo m a c ji, t. III, W a r s z a w a 1973, s. 199.
cje, a poniew aż zostały odrzucone przez m ocarstw a zachodnie, do ich skonkretyzow ania i u stalen ia jakichś dan y ch liczbow ych nie doszło. Na uw ag ą z asłu g u je w szakże sam fakt w y su n ię cia tak ie g o planu.
Z kolei w sierp n iu 1920 r., podczas p róby rokow ań pokojow ych m a-ją c y c h zakończyć toczoną w ów czas w ojnę polsk o -rad zieck ą, rząd Rosji R adzieckiej, k tó ry uw ażał Polskę za a g re s o ra , zap ro p o n o w ał o g ra n ic z e -nie liczebności arm ii p olskiej do 50 tys. ludzi (-nie licząc m ilicji ro b o t-niczej, p rzeznaczonej do u trz y m y w a n ia p orządku w e w n ętrzn e g o )1®. Rząd polski k a te g o ry c z n ie p o stu lat ów odrzucił i stro n a rad z iec k a od niego odstąpiła. A ni w u k ładzie pokojow ym p relim in ary jn y m , podpisanym w październiku 1920 r., ani w o sta te cz n y m tra k ta c ie pokojow ym , p odpisanym w Rydze 18 III 1921 r., w zm ianki o jak ich k o lw iek o g ran ic ze niach sił zb rojnych sy g n a ta riu sz y ty ch uk ład ó w już nie było. Rząd r a dziecki nie żądał niczego w tym ro d zaju tak że od innych sw oich s ą -siadów .
H istoria n o tu je też inny podobny przykład. O to kończący w o j n ę tu recko-arm eńską 1920 r. tra k ta t pokojow y, podpisany 2 XII tego roku w A leksandropolu (dziś Leninakan) zezw alał A rm enii na u trz y m y w a -nie arm ii złożonej jedy-nie z 1500 ludzi17. U kład ten jed n a k -nie wszedł w życie, A rm enia stała się w łaśnie w tedy republiką socjalistyczną i uzyskała pomoc Rosji R adzieckiej, dzięki czem u w kolejnym układzie z T urcją, podpisanym w K arsie 13 X 192,1 r., żadnych tego rodzaju ogra niczeń m ilitarnych już nie było.
4
N a pary sk iej konferencji pokojow ej 1919— 1920 r. w czasie p rzy g o -tow yw ania tekstów tra k tató w pokojow ych z N iem cam i i ich byłym i sojusznikam i, sp ecjaln ą uw agę pośw ięcono problem ow i ograniczenia m ożliw ości m ilitarnych tych pań stw na przyszłość. O ficjalnie m iały to być kroki w stępne dla ograniczenia zbrojeń w szystkich państw w ogó-le, ale w istocie m ocarstw a zachodnie b y n ajm niej w stosunku do sie-bie żadnych ograniczeń stosow ać nie zam ierzały. Co n ajw yżej pojaw ił się plan, by pew ne ograniczenia nałożyć państw om now o pow stałym , w zględnie odbudow anym , jak Polska czy C zechosłow acja. N a sk u tek jed n a k energicznych pro testó w ze stro n y delegacji ty ch państw , o^ pro jek tu tego m ocarstw a odstąpiły.
W sw ym znanym orędziu do Senatu Stanów Z jednoczonych, w y g ło -szonym 8 I 1918 r., p rez y d e n t tego państw a, W ilson, w ypow iedział się
16 Ib id e m , s. 225.
na rzecz ograniczenia zbrojeń do niezbędnego m inim um 18. O spraw ie tej m ów iono istotnie na p a ry sk iej konferencji pokojow ej, ale nie do-szło do decyzji o pow szechności rozbrojenia, poza ogólnikow ą dekla racją w e w stęp ie do V cz. T ra k ta tu W ersalskiego, m ającą określić form y rozbrojenia N iem iec. Ten w stęp brzm iał jak następ u je: „Aby um ożliw ić przygotow anie ogólnego ograniczenia zbrojeń w szystkich n a -rodów , N iem cy zobow iązują się ściśle p rzestrzegać n a stęp u jąc y c h p rze-pisów, dotyczących w ojska, m ary n ark i i lo tn ictw a "19. Podobnie w ygla- dał w stęp do odpow iedniego rozdziału w e w szystkich pozostałych tr a k -tata ch pokojow ych zredagow anych w ów czas w Paryżu: z A ustrią, Buł-garią, W ęgram i i T urcją, podpisanych m iędzy jesienią 1919 a latem
1920 r.20
W e w szystkich tych uk ład ach n ajp ie rw żądano dem obilizacji i r e -dukcji sił zbrojnych danego państw a, z w yznaczaniem term inów . T e r-min ten w w ypadku N iem iec u stalono na 31 III 1920 г., a dla państw p ozostałych na trzy m iesiące od w ejścia danego tra k ta tu w życie. W u k ładach żądano też zniesienia pow szechnego obow iązku służby w o j-skow ej i oparcia sił zb rojnych każdego z ty ch pań stw na zaciągu ochotniczym 21. Liczebność now ej arm ii ograniczono k o n k retn ie dla k a ż -dego z ty ch p ań stw ja k n a stęp u je: N iem cy 100 000, A ustria 30 000, B ułgaria 20 000, W ę g ry 35 000, T u rcja 50 000 — przy czym to ostatn ie p o stanow ienie stało się nieaktualne, poniew aż tra k ta t (podpi-sa n y w Sèvres nie w szedł w życie.
N ow ym lądow ym siłom zbrojnym tych w szystkich państw tra k ta ty pokojow e zakazyw ały posiadania broni ciężkiej i lotnictw a w o jskow ego. N iem com na m orzu zabroniono posiadania jed n o stek o tonażu w ię k -szym niż 10 000 ton oraz jednostek podw odnych. W przypadku Austrii, Bułgarii i W ęg ier postanow ienia o flocie w o jennej nie w chodziły w cirę. T ra k ta ty rów nież u s ta la ły szczegółow o z ilu i jakich w iększych jed nostek m ogą składać się dozw olone siły lądow e, jak m ają być u z b ro jo -ne, jakie m ogą istnieć zapasy uzbrojenia rezerw ow ego oraz am unicji. W tek stach tych w szystkich tra k tató w znajdujem y różne tab ele z a -w ie rając e tego rodzaju dokładne dane. Był to po prostu -w yraz nieuf-ności w obec byłych agresorów .
Specjalne m iędzysojusznicze kom isje nadzoru m iały kontrolow ać p rzestrzeganie ow ych postanow ień rozbrojeniow ych.
W w ypadku Niem iec, posiad ający ch przed w ojną na stopie poko- iow ej arm ię liczącą ró w no 650 tys., p rzy u w zględnieniu u b y tk u lu d
-18 G e 1 b e г g, op c it., t. II, s. 11. 19 I b id e m , s. 53.
81 R ö n n o f a r t h , E u l e r , op. c it., t. II/4, s. 47— 50, 53— 54. “ D łu g o ść słu ż b y — 12 lat.
ności w ynoszącego ok. 11%, można mówić o sześciokrotnym zm niej-szeniu liczebności, przy czym ab strah o w ać trzeba od zakazu p o siad a-nia broni ciężkiej. W w ypadku Bułgarii, któ ra w praw dzie utraciła po-nad 10% terytorium , ale nie ludności, gdyż ta w w yniku w ielkiego p rzyrostu n a tu ra ln e g o i tak się pow iększyła, można mówić o c z te ro -k ro tn y m zm niejszeniu liczebności: z 80 do 20 tys. W w ypad-ku A ustrii i W ęgier, k tó re p o sia d a ły do 1918 r. w spólną arm ię (M onarchia A ustro- -W ęgierska), porów nanie jest bardzo utrudnione, przy czym wchodzi tu rów nież w g rę bardzo pow ażne zm niejszenie tery to riu m : A ustrii z 300 do 84 tys. km 2, W ęg ier z 325 do 93 tys. km 2, z odpow iednim przy tym zm niejszeniem liczby ludności (w A ustrii z 29 do 6,5 m ln ; na W ęgrzech z 21 do 8 min). M ożna by spekulow ać, że w razie złączenia tych dw u okro jo n y ch państw w tw ór o łącznej pow ierzchni 177 tys. km 2 z 14,5 min ludności, ich połączone siły zbrojne łącznie w ynoszące 65 tys. ludzi stanow iłyby w p orów naniu z 421-tysięczną arm ią A ustro-W ęoier ok. 17% daw nej liczebności22. Z astosow ano więc k ry te riu m redukcji podobne jak w odniesieniu do Niemiec.
Łącznie tra k ta ty pokojow e z 1919/1920 r. zm niejszyły siły zbrojne N iem iec i ich byłych sojuszników (bez Turcji) ze stanu z lat 1912/1914, w ynoszącego razem 1 150 000 ludzi, do 185 000, a więc szacunkow o licząc — sześcio k ro tn ie (tu znów trzeb a n a tu ra ln ie ab stra h o w a ć od z a kazu posiadania broni ciężkiej i lotnictw a). Dodnć trzeba, że tak b a r -dzo o krojone A ustria i W ęg ry n aw et bez ograniczeń tra k tato w y c h nie m ogłyby posiadać dużo w iększych armii.
U n iw e rs y te t J a g ie llo ń s k i I n s ty tu t H is to rii
H e n r y k B a lo w r k i
LES C C N C E P T IC N S DU D É SA R M E M E N T D A N S LES A N N É E S 1913— 1920
1. 11 f aut d is tin g u e r d e u x c o n c e p tio n s se r a p p o r ta n t au d é s a rm e m e n t: a) c o n s is ta n t e n r é d u c tio n im m é d ia te dos fo rc e s a rm é e s s a n s d é te r m in a tio n do la d u ré e d e c e tte ré d u c tio n , et b) é ta b lis s a n t la lim ita tio n d u r a b le d e s p o s s ib ilité s m ilita ire s .
2. L 'h is to ire c o n n a ît q u e lq u e s e x e m p le s do la p re m iè re d e c es c a té g o r ie s qui e u r e n t lie i e n tr e le s a n n é e s 1913 e t 1920. N o ta m m e n t, c 'é ta ie n t d os o b lig a tio n s im p o s é e s a u x v a in c u s p a r les v a in q u e u r s . E lles e x ig e a ie n t la ré d u c tio n d e s fo rc e s a rm é e s à l'é t a t é g a l à c e lu i e n te m p s do p a ix D es te lle s o b lig a tio n s fu r e n t im p o s é e s
à la B u lg a rie v a in c u e d a n s lo t r a i t é d e B u c a re s t du 10 V III 1913 et p lu s ta r d , v e rs la lin d e la p re m iè re g u e r re m o n d ia le , p a r l'A lle m a g n e e t se s a llié s à la R u ss ie s o v ié tiq u e d a n s le t r a ité d e B rest du 3 III 1918 et e n s u ite à la R o u m a n ie d a n s le t r a i t é d e B u c a re s t du 7 V 1918. D a n s to u s c e s c as, o n n 'in te r d is a it p a s d 'a u g m e n te r d e n o u v e a u l ’a rm é e d é m o b ilis é e a p rè s la c o n c lu s io n d e la p aix .
3. O n c o n n a ît a u s s i le s p ro p o s itio n s d e lim ite r les fo rc e s d e l'a r m é e p o lo n a is e , a v e c la p e r s p e c tiv e d e la d u r a b ilité d e c o tte lim ita tio n , a v a n c é e s p a r la R u ss ie s o v ié tiq u e , 0n a o û t 1920 m ais r e je té e s c a té g o r iq u e m e n t p a r la P o lo g n e . A u s s i e n 1920, la T u r q u ie K é m a liste a y a n t v a in c u l ’A rm é n ie , lu i im p o s a la lim ita tio n d u ra b le d e l'a r m é e (d a n s le t r a ité d e p a ix du 2 X II 1920). C e tte lim ita tio n n 'é ta it p a s e n tr é e e n v ig u e u r e t fu t o m is e d a n s le t r a ité d é fin itif (13 X 1921).
4. D e p u is q u e p ré s id e n t d e s É ta ts -U n is W ils o n , fo rm u la d a n s s e s c é lè b re s „14 p o in ts " (811918) le p rin c ip e d e la lim ita tio n d u r a b le e t u n iv e r s e lle d e s fo rc e s a rm é e s (p o in t IV ), c e tte n o u v e lle c o n c e p tio n a p p a r u t à so n to u r d a n s le s t r a i t é s d e p a ix é la b o r é s à P a ris en 1919 et im p o s é s p a r les v a in q u e u r s à l'A lle m a g n e v a in c u e et s e s a lliés . Les t r a i t é s d e p a ix s u iv a n ts a v e c : l'A lle m a g n e (V e rs a ille s , 28 V I 1919), Г A u tr ic h e (S a in t-G e rm a in , 10 IX 1919), la B u lg a rie (N e u illy , 27 X I 1919) e t la H o n g rie (T ria n o n , 4 V I 1920) c o n te n a ie n t le s d é c is io n s d o la r é d u c tio n , p o u s s é e trè s lo in , dos fo rc e s m ilita ir e s d e c es É ta ts , a v e c l'in te r d ic tio n d e p o s s é d e r c e r ta in s g e n r e s d e l'a r m e m e n t e t e x c lu a ie n t la p o s s ib ilité d 'a g r a n d ir le n o m b re d e s s o ld a ts . C e s d é c i-s io n i-s é ta ie n t b a i-s é e i-s i-s u r le p rin c ip e q u 'e lle i-s d e v r a ie n t c o n i-s titu e r l 'in tr o d u c tio n au d é s a rm e m e n t u n iv e rs e l, a u q u e l, d a ille u rs , les v a in q u e u r s n e p e n s a ie n t n u lle m e n t. L es m êm e s d é c is io n s d e v a ie n t ê tr e o b lig a to ir e s p o u r la T u rq u ie , m ais le t r a ité r e la tif (10 V III 1920) n 'é ta n t p a s e n tr é e n v ig u e u r, c e t É ta t é v ita c e s lim ita tio n s d a n s le n o u v e a u t r a i t é (L au san n e , 24 V III 1923) e n a d m e tta n t s e u le m e n t la d e m ilita ris a tio n d e la ré g io n d e s D é tro its d e la M e r N o ire .
