Jacek W oźny
Pradzieje etniczne regionu Borów Tucholskich
w świetle polskich i niemieckich badań archeologicznych
W roku 1923 ks. dr W ładysław Łęga opublikow ał artykuł dotyczący składników etnograficznych Pom orza w w iekach m inionych. Pisał wówczas zgodnie z duchem czasu „Różnem i sposobami usiłuj e nauka w ykreślić granice bądź to całych szczepów i plem ion bądź też poszczególnych ugrupow ań społecznych w jednym i tym sam ym kom pleksie etnicznym .(...) z różnic kultury materialnej i duchowej szczególnie budownictwa, stroju i zw yczajów w nioskują o przy dzieleniu danego obszaru do jednej lub drugiej grupy etnograficznej. Do tych samych postulatów dąży archeologja, z której w najnowszych czasach w yłoniła się niejako now a gałąź, p rze z N iem ców nazyw ana „Siedlungsarchaeologie” , usiłująca m etodą typologiczną w skazać nie tylko rozm ieszczenie pew nych cech kulturalnych, ale i grup etnicznych.(...). Etnografja i archeologja nie spełniły jeszcze swego zadania w zględem Pom orza. O dtw orzenie dawnej kultury pom orskiej na podstawie badań budow nictwa, przem ysłu, w ierzeń i zw yczajów ludu naszego, stwierdzenie grup etnicznych w śród Pom orzan, ustalenie granic m iędzy zaludnieniem polskiem a pruskiem w ubiegłych w iekach i dużo innych problem ów m ogą przy umiejętnie stosowanej m etodzie w yśw ietlić nam archeologja i etnologja.” (Łęga 1923).
W śród różnych koncepcji etniczności, znajduje się też definicja, w której je st ona traktowana jako trwały, w ieczny i niezbyw alny element życia społecznego. Jej istnienie w ynika z poszukiw ania oparcia w innych istotach ludzkich, podobnych pod w zględem kulturowym , genealogicznym , charakterologicznym i terytorialnym . N a poparcie tej koncepcji przytacza się fakt w szechobecności w czasie i przestrzeni podziałów na swoich i obcych. Podział ten m a czasem charakter antagonizujący św iat ludzki, a czasem stopniujący ow ą sw ojskość i obcość, ale zaw sze w yróżniający grupę własną. Wyraża się to, sięgając do języka polskiego, w takim term inie ja k „naród”, który m a rdzeń „ród” zw iązany z pokrewieństwem. Inne pojęcia sięgają do zw iązków najbliższych: „ojczyzna”, „m acierz” , ,ję z y k
Pradzieje etn iczne regionu Borów Tucholskich w ..
ojczysty” lub „m acierzysty” . Odw oływ anie się do em ocji i skojarzeń odnoszących się do pokrew ieństw a i zw iązków rodzinnych w m yśleniu o grupach etnicznych je st w spółcześnie traktowane jako źródło szowinizm u i niebezpiecznego nacjonalizmu. Nie je st to pozbawione podstaw, gdyż ideologia nazistowska posługiwała się m itologią germańskiej w spólnoty rodowej. W obronnym nacjonalizm ie Polaków posługiwanie się m item w spólnoty pansłowiańskiej braci Lecha, Czecha i Rusa miało podobny w założeniach sens, choć pozbaw ione było zbrodniczych skutków (Nowicka 2007, s. 387-388).
Istoty ludzkie zaw sze odczuw ały więzi tożsam ościow e różnego rodzaju. Zanim pojaw iły się społeczeństwa historyczne i ukształtow ała się kontrow ersyjna tożsam ość etniczna, podstaw ę identyfikacji m ogła stanow ić rodzina, klan czy miejsce zam ieszkania (Burszta 2000, s. 91). W ostatnim czasie daje się zauważyć znaczne ożywienie problem atyki etnicznej na gruncie archeologii, m iędzy innymi ze względu na w zrost poczucia tożsam ości kulturowej i narodow ej, które często prow adzą do sm utnych i destrukcyjnych skutków (Renfrew, Bahn 2002, s. 510). Mamy tutaj do czynienia z przykładem stosowania założeń badaw czych G ustawa Kossiny, jego tzw. m etody archeologiczno-osadniczej z początku X X w ieku, według której ostro określone w ystępowaniem zabytków terytoria pokryw ają się we w szystkich czasach z konkretnym i ludami lub grupam i etnicznym i. Przekonanie 0 jednorodności czy też jednolitości kultury materialnej mającej być dowodem tożsam ości etnicznej jej nosicieli stanowi podstawę badaw czą archeologii do tej pory. W taki w łaśnie sposób w yodrębniane są kultury archeologiczne, ich grupy, podgrupy, jako rezultat funkcjonow ania w spólnot ludzkich różnego rzędu, w tym również ponadplem iennej w spólnoty etnicznej (M am zer2000, s. 99-101).
W spółcześnie stawiane je st pytanie, czy archeolodzy pow inni poszukiw ać ciągłości pom iędzy pradziejow ym i w spólnotam i etnicznym i a dzisiejszym państw em narodowym . N a przykładzie Borów Tucholskich wskazać należy odpow iedź negatywną. Poszukiw aniu tożsam ości etnicznej w różnorodności kulturowej kolejno następujących epok w inno tow arzyszyć przekonanie, że to nie kto inny, ale w łaśnie badacze pradziejów nadają sens etniczny w yróżnianym przez siebie kulturom, nadając go z punktu w idzenia kontekstu kulturowego, w którym sami uczestniczą. Badaniom etnogenetycznym tow arzyszy m ityzacja 1 idealizacja przeszłości. O pierają się one na poszukiw aniu „tego sam ego co dziś”, w pradziejach, próbie zatrzym ania czasu, retrogresji, przekonaniu o niezm ienności oraz ponadczasow ym trw aniu „ducha etniczności” danej w spólnoty narodowej
J acek Woźny
(Ostoja-Zagórski 2005, s. 159).
Trudno zgodzić się z perspektyw y now oczesnej refleksji antropologicznej z hipotezą, że teren Borów Tucholskich od najdaw niejszych czasów był zam ieszkiwany w przeważającej m ierze przez ludność pochodzenia polskiego. Badania niem ieckich i rodzim ych archeologów prowadzone tu od ponad 200 lat dow odzą w spólnoty bytow ania i podobnych w zorów kulturowych, um ożliw iających egzystow anie różnym grupom ludzkim w podobnym otoczeniu środow isk leśnych. B ory Tucholskie są dobrym przykładem tego, że zm ienne w spólnoty etniczne na przestrzeni pradziejów ujednolicały i optym alizowały sw oje osadnictwo oraz gospodarkę w celu osiągnięcia komfortowej egzystencji przy w ykorzystaniu dostępnych zasobów naturalnych.
N ajstarsze zabytki archeologiczne na obszarze Borów Tucholskich zw iązane są ze społecznościam i łowieckim i późnego paleolitu. Około 10 tys. lat p.n.e. terytoria Pom orza W schodniego stanowiły jeszcze otwarty krajobraz peryglacjalny. Ślady krótkotrwałych obozow isk z krzem iennym i grotami strzał typu liściaków trzpieniow atych lub dwukątow ych odnalezione zostały m.in. w C hocim skim M łynie, gm. Chojnice, Leśnie, gm., Brusy czy N ow ym Młynie, gm. C zersk (Grabarczyk 1992, s. 31-32). Najw ybitniejszym i badaczam i tej problem atyki ze strony niemieckiej byli A. Lissauer, M. Schultze, W. La Baume i K. Langenheim , działający na przełom ie X1X/XX oraz w początkach X X wieku (W oźny 2000, s. 10).
W śród polskich prahistoryków paleolitem na Pom orzu W schodnim zajm owali się W. A ntoniew icz i J. K ostrzewski, na m arginesie innych badań prow adzonych w 20. leciu m iędzyw ojennym (Galiński 1992, s. 11). Wiedza na tem at paleohistorii regionu B orów Tucholskich w schyłkow ym plejstocenie i w czesnym holocenie m im o kilku znanych obozow isk łow ieckich je st bardzo ograniczona. Przypuszcza się, że ówczesna kultura lyngbijska w yw odziła się z Europy Północnej, natom iast przew ażające znaleziska kultury świderskiej zw iązane są z ludnością zam ieszkującą N iż Polski. D la obu tradycji późnopaleolitycznych osadnictwo w Borach Tucholskich miało charakter m arginalny (Kozłow ski 1989, s. 129-131).
G łębsze zw iązki populacji ludzkich ze środow iskiem leśnym rozwinęły się od środkow ego holocenu w epoce m ezolitu. Badania nad tym okresem w początkach X X w ieku na Pom orzu W schodnim prowadzili zarówno polscy, ja k i niem ieccy archeologowie: W. Łęga, L. Kozłowski, O. Kunkel,
W. La Baume, W. Petzsch czy L. Denecke. W pracach tych autorów m ożna znaleźć publikacje źródłowe zabytków krzem iennych, kościanych i rogowych (Woźny 2000, s. 10). Do lat 60. XX w ieku w iększość inwentarzy m ezolitycznych z Pomorza łączono z zachodnioeuropejską ludnością kultury tardenuaskiej, której pozostałości odkryto też w dorzeczu Brdy (W aga 1931). Zm iana jakościow a w tym w zględzie nastąpiła na początku lat 70. XX w ieku, kiedy w yróżniona została przez S.K.. Kozłow skiego tzw. kultura chojnicko-pieńkowska, zaś Z. Bagniewski dostrzegł w strefie nadwiślańskiej Pom orza istotne oddziaływ ania maglem oskiego kręgu kulturowego z południowej Skandynawii. Przyjęto zatem , że obszar Borów Tucholskich zasiedliła ludność północnoeuropejska, zam ieszkująca pierw otnie brytyjsko-skandynaw ski pom ost lądowy, zalany przez w ody m orskie na przełomie VII/VI tysiąclecia p.n.e. (Woźny 2000, s. 10). Po raz pierw szy w dziejach regionu tucholskiego napłynęły w m ezolicie na ten teren społeczności w yspecjalizow ane w eksploatacji jego zasobów naturalnych, niezależnie od etnicznych zw iązków z północną, zachodnią lub w schodnią częścią N iżu Europejskiego (Bagniewski 1987).
Podstaw y etnogenezy ludów europejskich przez w spółczesnych badaczy najczęściej w iązane są z neolitem, nowym etapem w dziejach kultury, charakteryzującym się gospodarką w ytw órczą i osiadłym trybem życia. Spośród neolitycznych kultur w ystępujących na ziem iach Polski z zespołem praindoeuropejskim próbuje się hipotetycznie łączyć ludy kultury ceramiki wstęgowej rytej. Z ludami indoeuropejskim i w iązany je s t krąg kultur ceramiki sznurowej. Zespoły przed- i nieindoeuropejskie reprezentow ane są przez kultury z ceram iką dołkow o-grzebykow ą leśnej strefy północno-w schodniej Europy, z których część identyfikowana je st z Ugrofinami (Gurba 1989, s. 377). Stan rozpoznania archeologicznego Borów Tucholskich pozw ala na w yróżnienie kultur neolitycznych, preferujących obok upraw y ziemi, także zajęcia hodow lane i łowieckie. Brak w śród nich reprezentantów tradycj i naddunaj skich, w ybierających żyźniejsze areały Żuław czy urodzajne enklawy W ysoczyzny Świeckiej (Woźny 2007, s. 22). D ługo utrzym ywały się natom iast w pływ y skandynaw skie, do których dołączyły także ugrofińskie. Zaznaczyć trzeba, że archeologow ie niem ieccy ze szkoły kulturow o-historycznej w pierwszej dekadzie XX w ieku w ysuw ali tezy o zw iązkach ugrofińskich i indogerm ańskich, jako długotrwałej wspólnej tradycji północnoeuropejskiej ekspandującej w kierunku ziem polskich (K ossina 1921).
Proces neolityzacji Pom orza W schodniego zainicjow any został jednak
P radzieje etniczne regionu Borów Tucholskich w ...
Jac e k Woźny
w głównej m ierze przez kulturę pucharów lejkowatych, której ludność w yw odziła się z Europy północno-zachodniej. Stanowiła ona syntezę w pływ ów naddunaj skich z m iejscow ym i zespołam i m ezolitycznym i, w pełni dostosow aną do środowiska przyrodniczego na N iżu Polskim. O ile rodzim i prehistorycy dopatrywali się w kulturze pucharów lejkow atych nowego m odelu gospodarki neolitycznej połączenia upraw y ziem i z eksploatacją zbiorow isk leśnych, to badacze niem ieccy przede w szystkim podkreślali jej przynależność do kręgu kultur m egalitycznych. D odawali też, że kam ienne grobowce ze środkow ego neolitu zapoczątkowały konsolidację kręgu kulturow ego M orza Bałtyckiego od Szwecji, Danii i północnych N iem iec po region Pom orza. Zgodnie z ujęciem G. Kossiny, zabytki archeologiczne św iadczyły w tym w ypadku o w spólnocie etnicznej tych terytoriów (Hahne 1938, s. 39). M egality kultury pucharów lejkowatych traktowano jako św iadectw o źródeł ducha germańskiego. W latach 30. XX w ieku zafascynowały one nacjonalistyczne ugrupow ania zainteresow ane przewartościow aniem całej germ ańskiej przeszłości N iem iec. Szczególną rolę w poznaw aniu i pielęgnowaniu surowych kam iennych konstrukcji wypełniali członkow ie organizacji SS A hnenerbe (Dziedzictw o Przodków). W religii m egalitycznej, kulcie M atki Ziemi i Boga N iebios, w idzieli źródła w ierzeń starogerm ańskich, negując dziedzictwo religii chrześcijańskiej (Rosa 2006, s. 144-147). W ielu niem ieckich archeologów, ja k profesorow ie H. S chleif i W. Radig, dowodzili na tej podstaw ie w latach 40. XX w. prastarych germ ańskich tradycji kulturowych nad W isłą i O drą (Piotrow ska 2004, s. 115-120). O prócz w pływ ów ugrofińskich oraz m egalitycznych, w Borach Tucholskich zaznaczyła sw oją obecność kultura ceramiki sznurowej, według teorii etnogenetycznych, odpow iadającą napływow i ludów indoeuropejskich ze w schodu Europy (G odłowski, Kozłow ski 1979, s. 54).
Początki epoki brązu 1800 lat p.n.e. nie przyniosły istotnych zm ian kulturow ych w obrębie Borów Tucholskich. Podobnie ja k na całym Pomorzu, proces rozw ojow y obejm ow ał zapew ne cztery głów ne etapy: unietycko- iw ieński (wczesny brąz), m ogiłowo-trzciniecki (starszy brąz), w czesno łużycki (środkow y brąz) oraz klasyczno łużycki (późny brąz). Nie w szystkie są jednak w Borach Tucholskich rów nom iernie udokum entow ane źródłowo (Bukowski 2005, s. 49). W iększość znalezisk to pojedyncze w yroby m etalowe, pochodzące z odległych centrów produkcyjnych: siekierki, m iecze i bransolety brązowe, łączone z wpływ am i unietyckim i oraz zachodniopom orskim i (Woźny 2007, s. 25). Północna część Borów Tucholskich charakteryzow ała się z kolei silniejszymi
P radzieje etniczne regionu Borów Tucholskich w ..
oddziaływaniam i m etalurgii nordyjskiego kręgu kulturowego. Dow odzi to wielokierunkow ych oddziaływań, przy czym dom inow ały kontakty ze strefą nadbałtycką (Bukowski 2005, s. 62). K iedy od środkowej epoki brązu tereny Pom orza zasiedliła ludność kultury łużyckiej, zaznaczały się głów nie wpływy jej grupy kaszubskiej, w m niejszym zakresie także kujawsko-chełm ińskiej (Woźny 2007, s. 25).
W ciągu epoki brązu bezim ienne dotąd pod względem etnicznym kultury archeologiczne stopniowo m ożna identyfikować z poszczególnym i ludami posługującym i się określonym i językam i. Inform acje na ten tem at są jednak wiarygodne tylko dla terenów, które znalazły się w bezpośredniej strefie zainteresow ania starożytnych Greków. Nie należą do nich niestety ziem ie Polski a zw łaszcza obszary Pom orza i Borów Tucholskich. W perspektyw ie rodzimej paleohistorii, w schodnie ugrupow ania kultury łużyckiej stanow iły podłoże dla rozwoju Słowian, natom iast w strefie nadodrzańskiej dopatrzono się obecności niesłow iańskich Wenetów, którzy stopniowo ulegali slawizacji (Gedl 1989, s. 75 6). Ze względu na udokum entow ane skarby nordyj skie na Pom orzu W schodnim (Żychlińska 2008), przynależność ludności zasiedlającej B ory Tucholskie w epoce brązu nie je st bezdyskusyjna. N iem ieccy archeologow ie włączali z tego pow odu znaleziska pom orskie do północnoeuropejskiej strefy kulturowej 0 charakterze pragerm ańskim (Hahne 1938, s. 58-59). N iezależnie od polem iki ideologicznej w okół etnicznego składu ludności zam ieszkującej w epoce brązu dorzecze Wisły i Odry (Km ieciński 1994), obszar Borów Tucholskich znajdow ał się na pograniczu północnych i środkow oeuropejskich tradycji kulturowych. Relacje te pozostały aktualne we wczesnej epoce żelaza, kiedy na podłożu grupy kaszubskiej kultury łużyckiej ukształtow ała się kultura w schodniopom orska, zajm ująca również Bory Tucholskie. P odstaw ąjej utrzym ania był chów zw ierząt na łąkach i leśnych polanach. N iew ielką pow ierzchnię obok osad zajm ow ały pola upraw ne (Grabarczyk 1992, s. 47-52).
O sadnictw o na terenie Pom orza W schodniego u schyłku starożytności, po zaniku łużycko-pom orskiego cyklu kulturowego, zainicjow ane zostało ponow nie w raz z uform ow aniem najpierw kultury oksyw skiej, później zaś wielbarskiej. Odbudowa struktur osadniczych nasiliła się w okresie w pływ ów rzymskich. W Borach Tucholskich najbardziej wartościow ym i stanowiskam i są cm entarzyska 1 kręgi kam ienne z Odrów, W ęsiorów i Leśna, stanow iące św iadectw o pow iązań tych terenów z tradycją północnej Europy, przeniesioną na Pom orze W schodnie
Jac e k Woźny
przez plem iona Gotów. Bory Tucholskie po ich bałtyckiej migracji znalazły się pod koniec I w ieku n.e. w centrum Gothiskandzy, czyli „nowej ziemi G otów ” (Kokowski 2006, s. 178). W pływy kulturow e ze Skandynawii są oczywiste, natom iast nie rozstrzygnięto do tej pory skali napływu obcej ludności na Pom orze (M am zer 2000). N a przykładzie tradycji gockiej ujaw niają się różnice w polskich i niem ieckich teoriach naukowych. Ich istotę obrazuje pierw szy katalog gockich znalezisk, zestaw iony w 1912 r. przez niem ieckiego archeologa E. Blume, noszący tytuł o germ ańskich plem ionach i kulturze w dorzeczu O dry i Wisły (Kokowski 2007, s. 41). Tym czasem polscy archeologow ie uznali, że gocki krąg kulturow y tw orzył związek plem ienny odrębny od innych ludów germ ańskich Europy Zachodniej (Kokow ski 2007, s. 358).
Poczynając od połow y III w ieku n.e. nastąpiło wyludnienie całego Pom orza W schodniego, w tym także Borów Tucholskich. Regresja ta trw ała bardzo długo, bow iem najstarsze słowiańskie osadnictwo w czesnośredniow ieczne pojawiło się tu nie wcześniej niż w V III/IX w ieku (Grabarczyk 1992, s. 67). Jak pisał w 1923 r. W. Łęga „na w ytw orzenie charakterystycznych znamion ludności pom orskiej trzy głów ne przyczyny w płynęły mianowicie: tw ardy klim at północny, chuda gleba i długa niewola. Pierw sze dwa czynniki spowodowały zahartow anie fizyczne i przestaw anie na najskrom niejszych wym aganiach co do odżyw iania, odzieży i pom ieszkania, trzeci czynnik w ytw orzył cechę tak znaną, że w eszła w przysłow ie, m ianow icie upór. Czy m ożna by różnice w charakterze i tem peram encie K aszuby, Borow iaka i Chełm niaka ściśle określić i wytłum aczyć przyczynow o przez w pływ y klim atyczne, rasowe, topograficzne, gospodarcze, społeczne, nie śm iem na razie tw ierdzić” . Dawne konkluzje W. Łęgi wzbogacone o w spółczesny dorobek badaw czy nie ułatw iają oceny etnicznej przynależności Borów Tucholskich w najdaw niejszych czasach. Przesądzają jednak o tym, że badacze pradziejów nadają jedynie subiektywnie etniczny sens wyróżnianym przez siebie starożytnym kulturom archeologicznym .
P radzieje etn iczne regionu Borów Tucholskich w .,
LITER ATU RA
• Bagniewski Z.
1987 M ezolityczne społeczności m yśliwsko-rybackie południow ej części
Pojezierza Kaszubskiego, Wrocław
• Bukowski Z.
2005 Południow o-w schodnie Pom orze w epoce brązu. K w estie dyskusyjne, [w:]
Brusy i okolice w pradziejach na tle porów naw czym , Brusy, s. 48-68.
• Burszta W.
2000 Ethnie wczoraj i dziś, [w:] Eidolon. K ultura archaiczna w zw ierciadle
wyobrażeń, słów i rzeczy, G dańsk, s. 89-97
• Galiński T.
1992 M ezolit Pom orza, Szczecin • Gedl M.
1989 Zagadnienia etniczne, [w:] Pradzieje ziem polskich, t. 1, cz. 2, W arszawa- Łódź, s. 753-763.
• Godłowski K., Kozłowski J.K.
1979 H istoria starożytna ziem polskich, Warszawa • G rabarczyk T.
1992 Rozwój osadnictwa pradziejow ego w Borach Tucholskich o d schyłkowego
paleolitu do I II w. n.e., Łódź.
• G urba J.
1989 Zagadnienia etniczne, [w:] Pradzieje ziem polskich, t. 1, cz. 1, W arszawa- Łódź, s. 377-378
• Hahne H.
1938 Das vorgeschichtliche Europa, Bielefeld-Leipzig • Kmieciński J.
1994 Nacjonalizm w germ anoznaw stw ie niemieckim w X I X i początkach X X
wieku, Łódź
• Kokowski A.
2006 Starożytna Polska, W arszawa
2007 Goci o d Skandzy do Campi Gothorum, Warszawa • K ossina G.
1910 D er Ursprung der Urfinnen U nd Indogerm anem Lind Ihre Ausbreitung
nach Osten, „ M a n n u s”, Bd. 1, Teil III, s. 62-108.
Jacek Woźny
• K ozłowski S.K.
1989 Paleohisloria, [w:] Pradzieje ziem polskich, t. 1, cz. 1, W arszawa-Łódź, s. 122-134
• Łęga W.
1923 O składnikach etnograficznych Pom orza w wiekach ubiegłych. Zapiski
Towarzystwa N aukow ego w Toruniu, Tom VI, nr 2 -3, s.21-36
• M am zer H.
2000 M it etniczny w archeologii, [w:] Eidolon. K ultura archaiczna w zw ierciadle
wyobrażeń, słów i rzeczy, Gdańsk, s. 99-106
• N ow icka E.
2007 Św iat człow ieka - św iat kultury, Warszawa • Ostoj a-Zagórski J.
2005 N ajstarsze dzieje ziem polskich, Bydgoszcz • Piotrow ska D.
2004 Biskupin - ideologie - kultura, [w:] Archeologia, kultura, ideologie,
Biskupin-W rocław, s. 91-156
• Renfrew C „ Bahn P.
2002 Archeologia. Teorie, metody, praktyka, W arszawa • Rosa S.R.
2006 K rytyczny słow nik m itów i sym boli nazizm u, Warszawa • Waga T.
1931 K ultura nadodrzańskiej ceram iki sznurow ej w Wiełkopolsce, Poznań • Woźny J.
2000 Stan badań archeologicznych n a d najstarszymi dziejam i Pom orza
N adw iślańskiego, [w:] H istoriograficzna prognoza 2000. Stan i potrzeby badań na d dziejam i regionów kujawsko-pom orskiego i sąsiednich, Bydgoszcz, s. 9-24
2007 Osadnictwo pradziejow e w dorzeczu Brdy, [w:] D ziedzictwo kulturowe i
przyrodnicze Brdy i j e j dorzecza, Bydgoszcz-Tuchola, s. 13-32
• Żychlińska J.
2008 Recepcja „ im portu ” nordyjskiego na ziem iach polskich w e wczesnych
