A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________ FOLIA OECONOMICA 51, 1986
Barbera Nowakowska*, Włodzimierz Obranlak** DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA
REPRODUKCJI POTENCJALNYCH ZASOBÓW PRACY W POLSCE W LATACH 1950-1980
1 « Wprowfcidzenlo
ИИИИМИИ— НИИ— — —
Potencjalna zasoby pracy« wyrażająca się liczb« ludności w
Mleku produkcyjny*1, etanowi« decydujący czynnik rozwoju
spo-łeczno-gospodarczego kraju. Znaczne wehenla liczebności osób w tya wieku sog« powodować perturbacje 1 niekorzystne skutki w
ekonoalce kraju. Z punktu widzenia polityki goepodarczej, a
zwłaezcza polityki zatrudnienia« najbardziej po*«dana byłaby sytuacja» w której dynamika przyrostów zasobów pracy utrzymy-wałaby sl« w dłuższym okresie na poziomie zbliżonym do dyna-miki populacji generalnej, a tym samym udział ludnoácl w wieku
produkcyjnym w ogólnej liczbie mieezkartoów kraju byłby stebll-
ny. Chodzi więc o to# aby w dłuższych okreeech nie zach. Jzl- ły drastyczne zmiany in plus lub in minus zarówno w llczabno- śclach, jak 1 udziale potencjalnych zaeobów pracy. Mnogość czynników wpływaj«cych na dynamik« rozwoju demograficznego spo-łeczeństw sprawia« ił w praktyce tak tempo przyroatu ogółu ludności, jak 1 poezczególnych subpopulacjl wykazuje wahania, co znajduje odbicie w różnokierunkowych zmianach w ich
struk-*Dr, adiunkt w Instytucie Ekonometrii 1 Statystyki UL. **Or, adiunkt w Inetytucle Ekonometrii i Statystyki UŁ.
* W opracowaniu'przyj«to powszechnie stosowane w polskiej praktyce statystycznej granice wieku produkcyjnego, tj. 18-64
dla m«Zczyzn i 18-59 dla kobiet.
turze. Owa «pośród tych czynników odgrywaj« azczagóln« roi« •« tot natężania urodzeń i migracja.
Oak wiadomo, przyrosty ludności w wlaku produkcyjnym zaleź« przada wazyatklm od relacji ml«dzy liczebności« osób “wchodzą-cych" w danym okraala do taj grupy (np. 18-latków) 1 liczebnoś-ci« oeób *wychodz«cych“ z taj grupy (np, mężczyzn w wlaku powy-żej 65 lat i kobiet w wlaku powypowy-żej 60 lat)2 . Liczebności tych generacji a« zdeterminowane głównie przez poziom urodzeń w prze-szłości. Bież«ce »tułacie przyniosło w tym zakreale radykalne zalany - znana pod nazw« rewolucji demograficznej, a wyraźaj«ce ai« w trwałej epadkowej tendencji urodzeń3 . Tendencja ta w więk- azości społeczeństw cywilizacji europajeklej zoatała słabiej lub silniej zakłócona wpływam dwu wojen światowych. Wyrażał ai« on znaczny* obniżeniem poziomu urodzeń w okraala trwania wojny i okupacji oraz znacznym ożywianiem demograficznym w okrasie powo-jennym .
Liczebności generacji urodzonych w okraala wojen 1 kompanaa- cji powojennej różni« ai« w apoaób latotny, a wl«c w różnym stopniu zasilaj« azeregl ludności produkcyjnej. Spowodowana w tan sposób deformacja w atrukturza ludności według wlaku maj« różnorodne 1 długofalowe skutki, wyrażaj«ce ai« w zjawisku tzw. echa demograficznego - liczba dzieci urodzonych przez te uszczuplona generacja Jeat odpowiednio niższa, a więc niższe a« także przyrosty zasobów pracy. Oczywiście odwrotne zjawlako wy- st«pi w przypadku roczników urodzonyoh w okraala kompensaojl powojennej5 .
Rozpatrując kształtowania ei« zaaobów pracy w ujęciu prze-strzennym dostrzec można dodatkowy czynnik określaJ«cy ich wiel-kość i strukturę, tzn. mobilność przeatrcann« ludności. Migracje różnicuj« więc potencjał i demograficzn« struktur« ludności w
2
Por. K. o z l a n i o . Oddziaływanie polityki apołecz- no-ekonomicznej na kształtowania się zasobów pracy w Polsce, [wt] Polityka społeczna. Uwarunkowania demograficzna, zadania. po-trzeby, Warszawa 1980, s. 123-124.
3 Por. E. R o s s e t , Proces starzenia się ludności.Stu- dium demograficzne. Warszawa 1959, a. 460 1 n.
4 Por. E. R o s s a t, Oblicza demograficzna Polaki Ludo-wej, Warszawa 1965, s. 299.
5'
Por. K. R o m a n i u k , Czynnik ludzki w procasie roz-woju społeczno-gospodarczego, [w»J Polityka apołmozna..., s. 83.
wieku produkcyjny* w poszczególnych regionach kroju, • przód*
wozy*tkia и przekroju mlesto-wleś. Cherakter alejeoa zamleezka-
nia rótnlcuje bowiea przebieg proceeów deaograflcznych (np.
.róż-ny pozloa płodności m alaotach 1 na wal, a tya eoaya róZne no-
tęZenle urodzeń), e algracje zróżnicowania to pogłębiaj«.
Selektywność aigrentów ze wel do aiaet powoduje. Ze ludnoóó w wieku produkcyjnya na wol Jeat pozbawiona ałodezyoh roczników (zwłaezcze kobiet), natoalaot w alaotach ta właśnie grupy o# szczególnie liczne6 . Oodajay, 1Z taka atruktura algrantów do alaat powoduje. Ze młode kobiety napływające do ośrodków mlej- eklch przejmuję obowięzujęcy tu aodol dzietności, co w rezul-tacie odbija elf na pozloale urodzeń, a tya aaaya na reproduk-cji potoncjelnych zasobów siły roboczej.
ZłoZony charakter oddziaływania wyalenlonych czynników na etrukturę demografIcznę ludności, a zarazea na zaaoby procy 1 Ich zróżnicowanie, powoduje konieczność rozpatrzenia wielu za-gadnień w określony« porządku. W pierwszym rzędzie analizie pod-dane zoatanę zalany w liczbie ludnośol w wieku produkcyjnym.Ko-lejne punkty poświęcone będę głównya procaaoe deaograflcznya po-wodującym zalany w strukturze potencjalnych zasobów pracyi pro-cesowi dsfealnlzscji, etarzonie elę i urbanlzaojl. Następnie rozpatrzone zoatanę eleaenty bilansu ludności «* wieku produkcyj-nym, uwzględniająca rozmiary napływu ałodzlaty 1 odpływu star-szych roczników oraz wzajeana ich relacje.
Podetawę żródłowę analiz stanowić będę materiały powojennych opisów ludności z lat 1950, 1960, 1970 1 1978 oraz dane bleZę- cej etatystykl ludności.
2. Tendencje zmian w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w latech 1950-1990
ИГ okresis objętym obserwację, tj. w latech 1950-1980 liczba mieszkańców naszsgo kraju wzrosłe z 25 035 tye. do 35 735 tya. Przyrost bezwzględny wynlóeł zatem 10 700 tye., tj. 42,7%. Nela«
6
Por. W. O b r a n l a k , Oszacowanie ealda algraojl lud-ności wlejeklej w oparciu o metodę współczynników doZycia, "Pra-ce Inatytutu Ekonometrii 1 Statystyki Uniwersytetu Łódzkiego", sec A, nr 2, s. 30,
ty podkreślić) że przyrost tan był nierównomiernie rozłożony w czesi*t o Ile pierwsze pl«tneetolecle (1950-1965) przyniosło przyroet ludności wynoszęcy 6 516 ty».« tJ . 26%. to drugie (1965-1980) Jut tylko 4 184 tye., tJ . 13,3%. Tek więc dwie trzecie ogólnego przyrostu ludności przypedało ne lete 1950- -1965. Przyczyn« takiego etanu rzeczy była wspomniana Już po-wojenne kompeneeoja demograficzne, wyrażająca »1« wysokla na-tężeniem urodzeń, e zerezea ezozególnle wyeokla przyroetem natu-ralnym w ty« okraala.
Sprawdźay, czy podobna prawidłowości wystfplły w rozwoju li-czebny« l u d n o ś o l w w i e k u p r o d u k c y j -n y a. w rozpatrywany« trzydziestoleciu liczebność oeób ( r* tye.) w ty« wieku keztałtowała »1« następującot
1950 r. - 14 481 1955 r. - 15 608 1960 r. - 16 271 1965 r. - 17 058 1970 r. - 18 324 1975 r. - 19 962 1980 r. - 21 211
w latach 1950-1980 oaawlana grupa ludnośol powlękezył« «1« o 6 730 tys., tj. o 46,5%, a więc przyroat względny był nlaco większy nlZ przyrost ogółu ludności (42,7%). W kolejnych plę- cloleclech przyrosty, odpowiednio w tye. 1 w %, wynosiłyt
1950-1955 - 1 127j 7,7 1955-1960 - 663: 4,2 1960-1965 - 7871‘ 4,8 1965-1970 - 1 266 i 7,4 1970-1975 - 1 6381 8,9 1975-1980 - t 249j 6,3
Pięciolecie otwlerejęce badany okres cechowało elę stosunkowo wysoki« przyrostea liczby ludności w wieku produkcyjny«, gdyż jej szeregi zepełnione były osobaai urodzonymi przed drug« wojnę śwlatowę, a więc w okresie stosunkowo dużego natężenie urodzeń. Owa kolejne pięciolecie charakteryzoweły się niskimi przyrostami, najniższymi w cały« badany« okreaie, co więżę elę z wkraczanie« w wiek produkcyjny nielicznych roczników oeób urodzonych w latach drugiej wojny światowej. Tak więc w latach 1950-1965 ezeregl lud-ności w wieku produkcyjny* powiększyły elę o 2 577 tye.,tj. o 17,8%.
W drugiej połowie lat eześćdzleslftych zasoby ludności w wie-ku zdolności do pracy kształtowały elf Jut pod wpływa« licznych roczników powojennych (tzw. wyz demograficzny), stfd tez przyrost wzglfdny był w ty« czasls wyrslnls wyZszy. Najwifkszf wartość o- sl«gn«ł on jednak w latach 1970-1975, kiedy to w obręb rozpatry-wanej grupy wkroczyły rzeeze urodzonych w szczycie powojennego o- Zywienla deaograflcznego.Ostatnie pięciolecie przyniosło znaczny aczkolwiek anlejezy niZ dwa poprzednie, przyrost liczebny bade- nej grupy oaób, W euale lata 1965-1980 charakteryzowały elę zna-cznie wifkezya przyroetea bezwzglęony« (o 4 153 tye, osób), a tak- Ze względny« С o 24,3%) potencjalnych zaaobów pracy nlZ poprzed-nie piftneatolecle.
Nakreślone wyZej tendencje zaien w liczbie ludności w wieku produkcyjny« znalazły odbicie w zmieniajfcym alf udziale tej grupy wśród ogółu ludności Poleki (w %)t
1950 r. - 57,8 1955 r. - 56,7 1960 Г. - 54,6 1965 r. - 54,1 1970 r. - 56,1 1975 r. - 58,4 1980 r. - 59,4
Generalnie rzecz blorfo proporcje ta wykazywały w badanya trzydziestoleciu pozloa względnie stabilny. Pewien wyło« w za-obserwowanej tendencji wystfplł w latach eześćdzleelftych, kiedy
to odeetki ludności w wieku produkcyjny« «leły najnlZszf war-tość pod wpływea działania dwu czynnikówt
- napływu w wiek produkcyjny ezczupłych liczebnie roczników urodzonych w okresie drugiej wojny światowej i
- duZego udziału ludności w wieku przedprodukcyjny« wywołe- nego wyZe« deaograflczny«.
3. Procaa defoainlzacjl ludności w wieku produkcyjny«
Wiadomo, Ze płeć istotnie różnicuje zarówno podeż. Jak 1 po-pyt na siłf robocze, określa preferencje 1 pozycje zawodowe, wpływa na aobllność przestrzenny, a takZa na skłonność do po-de jaowsnla pracy.
Sprawdźmy wl«c, czy odnotowana wyżej tendencja zalań w 11» ozebności zeeobów pracy odnoaz« »1« w takla eeaya eropniu do populacji *«żczyzn 1 kobiet.
W latach 1950-1980 liczba a«żczyzn powlfkezyła «1« z 11 942 tye. do 17 411 tye.. tJ . o 45,8%. kobiet zaś z 13 093 tye.do 18 324 ty«.. tj. o 40.036. Tak wlao wśród ogółu ludności Poleki przeważały 1 przeważaj« kobiety, choć ich liczebna nadwyżka u* lege zanlejezanlut w 1950 r. wynbalła l 151 tye., e w 1980 r. - 913 tye. Przeweg« liozebn« kobiet najlepiej lluetruje alar* nlk zwany wepółczynnlkle« fealnizacjl, wyrażający liczb« koblat przypadaj«cą na 100 a«żozyzn. Bardziej dynealczny przyroat llcz- by a«żozyzn eprawlł. ża wepółozynnik tan zanlejezył alf za 110 w 1950 r. do 105 w 1980 r.
Zaobeerwoweny procee defealnlzecji ogółu ludnoicl Poleki wy- at«plł także w grupie oeób w w i e k u p r o d u k o y j - n у a. W analizowany« okreela potencjalna zaeoby ««eklej i żeóekiej elły roboozej keztałtowały ei« naet«puj«cot
««żczyżnl kobiety (w tye.) (" tye,) 1950 r. 6 973 t 508 1955 r. 7 590 8 018 1960 r. 8 072 8 199 1965 r. 8 558 8 500 1970 Г. 9 295 9 029 1975 Г. 10 148 9 814 I960 r. 10 763 10 448
Szeregi ««żczyzn w wieku 18-64 l«ta zwl«kezyły a:
tye.. tj. o 54,4%, nato«laet koblat w wieku 18-59 lat • tyl-ko o 2940 tye., tj. o 39,2%. Przyroety ta były nierówno«lerne w czaeie 1 w kolejnych pl«ololeclech wynoeiłyt
195Ö-1955 a«żczyźnl (w %) 8,8 kobiety (" %) 6,8 1955-1960 6.4 2,3 1960-1965 6,0 6,2 1970-1975 9,2 8,7 1975-1980 6,1 6,5
W każdym z rozpatrywanych podokresów, z wyjątkiem lat 1975- •1980, przyrost względny populacji kobiet był nlZazy niZ męż-czyzn, przy czym szczególnie duże różnice wystąpiły w latech 1955-1960 1 1960-1965.
Porównenls stenów liczebnych populacji mężczyzn 1 kobiet po-zwala zauważyć zarysowujęcy się w połowie lat sześćdziesiątych procee meskullnlzacjl potencjalnych zasobów prscyi o lis w la-tach 1950-1960 szeregi kobiet były liczniejsze, to poczęwszy od 1965 r. zaznacza elę liczebna przewaga mężczyzn. Najlepiej zjawisko to ilustruję współczynniki femlnizacjli
1950 r. - 108 1955 r. - 106 I960 r. - 102 1965 r. - 99 1970 r. - 97 1975 r. - 97 1980 r. - 97
Owa zasadnicze czynniki mogę wpływać na przewagę liczebny mężczyzn wśród ludności w wieku produkcyjny*. Pierwszy - o cha-rakterze forealnym - więżę się z różnie zakreślony górnę gra-nicę wieku produkcyjnego, w rezultacie czego grupe mężczyzn Jest o 5 roczników liczniejsza (60-64 lata). Fakt ten ni« odgrywa de- cydujęcej roli, o czym świadczę współczynniki femlnizacjl z 1st plęćdziesiętych. Drugi - o charakterze strukturalnym - zwlę- zany jeet z mechanizmem kształtowania proporcji płci w poszcze-gólnych rocznikach. Oak wiadomo, w najmłodszych grupach wieku występuje liczebna przewaga płci męskiej w rezultacie nadwyżki urodzeń chłopców wśród noworodków7 . W miarę pootępów w zwal-czaniu umieralności nlemowlęt (umieralność chłopców Jest wyższe8) zwiększa się liczba roczników zachowujęcych tę przewagę. O ile w 1950 r. przewaga ta występowała do 18 roku życia to w 1980 r.
9
cechowała wszystkie roczniki do 40 roku życia . Tak więc, o ile
3. Z. H o l z e r w pracy Demografia, Warszawa 1980, pisał, iż "urodzehla*płci męskiej stanowię 0,517 ogólnej liczby
urodzeń", a. 192. 8 Ibidem, s. 223. o
W latach i960, 1965 1 1970 przewaga liczebna mężczyzn wy- , stępuje Już w rocznikach 18-29 lat - por. Rocznik statystyczny 1981, Warszawa 1981.
w latach pięćdziesiątych całe ludność w wieku produkcyjnym byłe sfeminizowana, to w 1980 r. fenlnlzacjl podlegałe tylko stereza grupa wieku produkcyjnego, tj. osoby J.lczęce 40 1 więcej let*
Istnieję podstawy by eędzlć, 11 proces defemlnlzacjl zasobów pracy będzie postępował. Ta walna zmiana Jakościowa w struktu-rze zasobów pracy winna być uwzględniona w polityce zetrudnlenle.
4. Proces sterzenla się ludności u . i... i. 1 i ' ' . " ч а г м :д я ' . . пг, пв с за а а а а / / . .i—»
w wieku produkcyjnym
Charakterystyczny cechę zmian w etrukturze ludności Polekl według wieku Jest proces sterzenla elę ludności, który polege na stałym wzroście udziału oeób w starszym wieku wśród ogółu mieszkańców10. Ozlelęc ogół ludności na trzy grupyt wiek przed-produkcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny zauważamy, Ze Je-śli udział dwu pierwszych wykazywał w latech 1950-1980 róZnokle- runkowe wahania, to odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym sy-stematycznie rósł. Na poczętku badanego okresu udział grupy po-produkcyjnej wynosił 7,1%, a w 1980 r. wzrósł do 11,8%. Postę-py procesu starzenia elę ludności więzać moZna ze zmianami w udziale najmłodszej grupy (przedprodukcyjnej), który - po przej-ściowym silnym wzroście w latach plęćdzleelętych - wykazuje ten-dencję malejęcę.
Najmniejsze zmiany odnotowujemy dla ludności w w i e k u p r o d u k c y j n y której udział oscylował wokół 60%. Sprawdźmy Jednak, Jak układały się proporcje młodszej i starszej grupy wieku wśród ludności produkcyjnej. Oeśli przyjmiemy, IZ pierwsza z tych grup obejmuje osoby w wieku 18-39 let, druga zaś osoby w wieku 40-59/64 lata, to okazuje się. Ze w letach 1950- -1980 proporcje obu tych grup sę mniej więcej Jednakowe i ok. 60 i ok. 40%. Deśli Jednak weźmiemy pod uwagę dwie skrajne grupyt 18-24 lata oraz 55-59 dla kobiet 1 60-64 lata dla mężczyzn, to okaże się, Ze ich udziały (w % ) wykazywały istotne zmianyi
Szerzej o postępach procesu starzenia się ludności Polski patrz: B. N o w a k o w s k a , Postępy procesu starzenia elę ludności Polski do roku 2000, "Acta Universitatis Lodzisnels“ 1982, Polia Oeconomica 23.
18-24 lata 55-59/60-64 1950 r. 23,2 5,7 1955 r. 21.2 6,5 1960 r. 18,3 .. 7,6 1965 r. 17,7 8,7 1970 r. 23,6 8,2 1975 r. 24,3 6,4 1980 r. 20,9 7,1
Lata pięćdziesiąte charakteryzowały ei« spadkiem obeady li-czebnej młodzieży, przy czym niewielki ubytek w pierwszym pię-cioleciu był echem spadkowej tendencji urodzeó w okresie między-wojennym, natomiast poważne uszczuplenie jej szeregów w latach
1955-1965 więzeło się z okresem drugiej wojny światowej, kiedy to liczba urodzeń kształtowała się na bardzo nleklm poziomie. Wy-jątkowo wysokim przyrostem charakteryzowała się druga połowa lat eześćdzieslętych, kiedy to w wiek produkcyjny wkraczać zaczęły bardzo liczne roczniki rekrutujące elę z powojennej fali ożywie-nia demograficznego. Ten sam czynnik spowodował wysokę liczobnę obsadę młodzieży w lotach 1970-1975. Koniec lat sledemdzieslę- tych charekteryzoweł się spadkiem obsady liczebnej młodzieży.
Zróżnicowane kierunki zmian w szeregach osób w wieku 18-24 lata znalazły odbicie w zmieniaJęcym się udziale tej grupy wśród ogółu ludności w wieku produkcyjnymi malał on do 1965 r.t na-stępnie rósł, by po oelęgnlęclu maksimum w 1975 r., obniżyć się w 1980 r.
Liczebność najstarszej grupy wieku produkcyjnego w rozpatry-wanym trzydziestoleciu niemal podwoiła się. Szczególnie wyeokle tempo przyrostu występiło w latach 1950-1965, natomiast koniec lat sześćdziesiętych przyniósł załamanie tej tendencji, prowadzą-ce w latach 1970-1975 do 15% spadku liczebnej obeady tej gru-py. Przyczyn tego stanu upatrywać należy w tym, że w granicach rozpatrywanej grupy znalazły się osoby (głównie mężczyźni) uro-dzone w okresie pierwszej wojny światowej i aktywnie uczestni-czące w drugiej wojnie światowej.
Udział najstarszej grupy wśród ogółu ludności w wieku produk-cyjnym wykazuje w pierwszym piętnastoleciu stał« tendencję wzro-stowe, pozwalajęcę sformułować t e z ę o p r o c e s i e s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i w w i e k u p r o d u k c y j n y m . "Gdzie się starzeje ludność, tao również
starzeje Się jej produkcyjna część" - pisał wybitny demograf polaki Edward Rosset11. Tak teZ działo eię w Polsce w latach 1950-1965. Lata siedemdzlesięte wykazały wprawdzie załamanie tego procesu, ale było to zjawisko przejściowe, spowodowane z jednej strony aasowyn napływem roczników wyżowych do grupy wieku produkcyjnego, z drugiej zaś wyjętkowo nlskę obsadę liczebny grupy najstarszej (demograficzne skutki wojen). OuZ w 1980 r. ay- tuacja uległa zalanie - najstarsza grupa ponownie zwlękezyła swój udział i procee ten pogłębiać elę będzie w przyszłości.
Warto zwrócić uwagę. Ze proces starzenia, alerzony udziałem najstarszej 5-letnieJ grupy wieku wśród ludności produkcyjnej, Jest bardziej zaawansowany wśród kobiet. Przyczynę o charakterze formalnym Jeet mniejsza o 5 roczników rozpiętość wieku produkcyj-nego dla kobiet. Innym czynnikiem Jeat fakt, iZ rozpatrywane populacje obejmuję róZne generacje. Na przykład w 1980 r. odse-tek kobiet w wieku 55-59 lat wśród ogółu kobiet w wieku pro-dukcyjnym był ponad dwukrotnie większy niZ odsetek mężczyzn w najstarszej grupie wieku produkcyjnego ("60-64 lata). Wynika to z faktu. Ze mężczyźni w tym wieku rodzili się w okresie pierw-szej wojny światowej, a więc ich szeregi eę nieliczne.
Przedstawione wyZeJ relacje między udziałem najstarszej i najmłodszej grupy wieku produkcyjnego wskazuję na istnienie pro-cesu starzenie eię tej ludności. Zachodzi więc potrzeba bardziej szczegółowego rozpatrzenia zjawiska zastępowalności roczników wy-chodzących z wieku produkcyjnego przez napływajęcę w Jego grani-ce ałodzieZ. Temu problemowi poświęcony zostanie odrębny punkt opracowania.
5. Proces urbanizacji zasobów pracy
Analiza demograficznych uwarunkowań reprodukcji zasobów pracy wymaga takZe ustalenia czy 1 w jakim stopniu zasoby te
koncen-truję się w miastach, a więc Jaki Jest stopieó zaawansowania Ich urbanizacji.
ii
Por. E. R o s s e t , Perspektywy demograficzne Polski, Warszawa 1962, a. 476.
Interesujące jest Jsk w latach 1950-1980 przedstawiały się kierunki zaian w zaludnieniu alast 1 wsi. Liczba ludności wiej-skiej w tya okresls zaniejszyłs elf o 1036 tys., tj• o 6.6%, przy czya Jeśli w pierwszy® piętnastoleciu odnotowujemy^ Jeszcze niewielki wzrost (o 78 tys. osćb), to w latach 1965-1980 naay do czynienia z systematyczny« 1 znacznym zmniejszaniem się taj li-czby (o 1114 tys., tJ . o 7%■).
Zjawisku zmniejszania się szeregów ludności wiejskiej towa-rzyszył niezwykle burzliwy rozwój ludnościowy miast, których za-ludnienia zwiększyło się w tym okresie ponad dwukrotnie (z 9243 tys. w 1950 r. do 20 979 tys. w 1980 r.). Masowe przemiesz-czenia ludności wiejskiej do ośrodków przemysłowych w ramach
« O
forsownej industrializacji lat pięćdzleslętych , w połączeniu z relatywnie wysokim wówczas przyrostem naturalnym ludności miejs-kiej13 sprawiły, ze większa część tego przyrostu przypadała na lata 1950-1965 (wzrost o 6438 tys., tJ . o 70,0%). Rozmiary 1 tem-po przyrostu ludności miejskiej w drugim piętnastoleciu nieco o- ełabły, choć nadal utrzymywały się na dość wysokim poziomie (wzrost o 5298 tys., tj. o 33,8%).
Rezultatem różnokierunkowych zmian w zaludnieniu miast i wsi był proces postępujęcej urbanizacji w płaszczyźnie demogra-ficznej, wyraźajęcy się stałym wzrostem udziału mieszkańców misst i z 36,9% w 1950 r. do 58,7% w I960 r.
Proces urbanizacji dotknęł także l u d n o ś ć w w i e -k u p r o d u k c y j n y m . W rozpatrywanym trzydziestoleciu potencjalne zasoby siły roboczej w miastach kształtowały aię na-stępująco (w liczbach bezwzględnych (w tys.) i procentowo w sto-sunku do ogółu ludności w wieku produkcyjnym ) ;
12 3. Z. Holzer plttał; "W okresie 1951-1960 przyrost liczby ludności miejskiej spowodowany wewnętrznym ruchom wędrówkowym (1,4 min osób) stanowił ok. 40% całego przyrostu rzeczywistego ludności miejskiej" - por. H o l z e r , op. cit., s. 236.
13"Migracja ze wsi do miast powiększa ludność miast nie tyl-ko bezpośrednio, ale.i pośrednio - poprzez wyZszę rozrodczość elementu napływowego. Ten bezpośredni i pośredni wpływ migracji ze wsi do miast na proces reprodukcji ludności w miastach można uznać za powszechny prawidłowość demograficzne, która
szczegól-nie ujawnia elę w okresach wzmożonej industrializacji” - pisał wieloletni badacz problemów migracji M. L a t u c h w pracy* Demografia społeczno-ekonomiczna. Warszawa 1980, a. 303-304.
14 Barbara Nowakowska. Włodzimierz Obraniak 1950 r. - 5 683; 39,2 1955 r. - 7 1971 46,1 1960 r. - 8 237; 50,6 1965 r. - 9 023; 52,9 1970 r. - 10 146; 55,4 1975 r. - 11 942; 59,8 1980 r. - 13 115; 62,4
Zwróćmy uwagę, że w całym rozpatrywanym okresie stopień zur-banlzowanla ludności w wieku produkcyjnym był zawsze wyższy niż stopień koncentracji ogółu ludności w miastach. Podajmy dla przy-kładu, że w 1950 r. odsotok ludności miejskiej wynosił 36,9%, e u- dzlał mieszkańców miast wśród ludności w wieku produkcyjny* 39,2%, dla roku 1980 odpowiednie wskaźniki wynosiły i 58,7% 1 62,4%.
W latach 1950-1980 ludność w wieku produkcyjnym zamieszkują-ca w miastach powiększyła ai? z 5683 tye. oeób do 13 115 tye.,tj. o 130,8%. Tak więc dynamika przyroatu ludności produkcyjnej była nawet większa niż ogółu ludności miejaklaj (wzrost o 126,9%). Dy-namika wzrostu atanu liczebnego ludności produkcyjnej w miastach przedstawiała się następująco (*-%)»
1950-1955 - 26,6 1955-1960 - 14,5 1960-1965 - 9,5 1965-1970 - 12,4 1970-1975 - 17,7 1975-1980 - 9,8
Uwagę zwraca szczególnie dynamiczny przyrost w początkach lat pięćdziesiątych, a więc w okreale intensywnej induetrializacji kraju. Druga dominanta przypada na pięciolecie 1970-1975, kiedy to wystąpiło ponowne ożywienie inwestycyjne.
Konfrontacje liczb i wskaźników charakteryzujących przyrost ludności w wieku produkcyjnym w miastach i w skali całego kra-ju wskazuje, że w latach pięćdziealątych były one w miastach znacznie wyższe. Przyczyną tego stanu rzeczy były masowe migra-cje ludności wiejskiej do mlaat, przy czym obejmowały one
głów-nie osoby w wieku zdolności do pracy, a tym samym spowodowały
gwałtowny przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym w mia-stach. Podobne zjawisko, choć w mniejszej ekali, wystąpiło tak-że w latach 1970-1975.
-n у a w «Ustach wzrosła z 2673 tya. w 1950 r. do 6519 tya. w 1980 r., tj. o 143.9%, natomiast liczba k o b i e t w tya wlaku z 3010 tye. w 1950 r. do 6596 tye. w 1980 r., tj.' o 98,5%. Podobnie jak wśród ogółu ludności w wieku produkoyjnya, również w alestach, lata pi«ćdzieel«ta charakteryzowały eię wy-ra źn« przewag« llczebn« kobiet, natoalast lata aledendzleel«te przyniosły wyrównanie proporcji płci. Ilustruj« to zjawisko po-niższe wskaźniki fealnlzacjlt
1950 r. - 113 1955 r. - 110 1960 r. - 103 1965 r. - 102 1970 r. - 101 1975 r. - 10C I960 r. - 101
Udział ludności w wieku produkcyjny* wśród ogółu mieszkańców alaat (w %) kształtował al« następuj«cos
1950 r. - 61,5 1955 r. - 59,6 1960 r. - 57,2 1965 r. - 57,5 1970 r. - 59,4 1975 r. - 62,7 1980 r. - 62,5
Przedstawione wyżej wskaźniki s« we wezystklch latach wyższe od analogicznych parametrów obliczonych dla ogółu ludności Poleki, przy czya wykazuj« podobn« tendencję zmian w czasie i w latach plęćdzlesiętych nalej«, a następnie rosn«.
Charakterystycznym rysem procesu urbanizacji potencjalnych zasobów pracy jest ich koncentracja w wielkich miaatach. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego 1978 r., 20,9% ludności alejeklej zamieszkiwało w jednym z pięciu wielkich aiaet ( War-szawa, Kraków, Łódź, Poznań, Wrocław). Jednocześnie wielkie mia-sta skupiały 22,1% l u d n o ś c i a l e j s k l a j w w i e k u p r o d u k c y j n y m , przy czym stopień koncen-tracji był nieco wyżezy wśród kobiet (22,3%) niż wśród aężczyzn (21,8%).
Jak wiadomo wielkie miasta staj« się magnesem zwłaszcza dla ałodych kobiet, st«d taż wskaźnik fsainizacjl zasobów pracy Jest
tu wyżezy niż dla ogółu ludności miejskiej 1 wynosi 105 ( wobec 101). Warto dodać, że najbardziej sfeminizowane aę zasoby siły roboczej w Łodzi (108), a następnie w Poznaniu (107), Wrocławiu (106), natomiast najmniej w Krakowie (102) 1 Warszawie (104).
Sprawdźmy, w jakim atopniu ludność w wieku produkcyjny* zamie-szkała w mlaatach (w tya w wielkich miastach), Jeat dotknięta procesem demograficznego atarzenla alf. Materiały eplau z 1978 r. dowodzę, IZ w miastach procea ten jeet mniej zaawansowany niż w akall kraju. Udział ludności w starezej grupie wieku produkcyj-nego (40 1 więcej lat) wynoeił w mlaatach 39,2% wobec 41,1%, Na-leży zeuważyć, IZ wielkie miasta wyróżniaję się przeciętnie «tar* szę ludnościę produkcyjnę niż ogół ludnoóci miejskiej, przy czym sytuacja w poezczególnych wielkich aglomeracjach Jeet zróżnico-wana t najwlękezy udział starszej grupy wlaku produkcyjnego wy- etępuje w Warszawie 1 Łodzi (po 43,9%), nejmnlejszy zaś w Kra-kowie (39,1%) 1 Poznaniu (39,2%).
Wykazany wyżej dynamicznie poetępujęcy procea urbanizacji po-tencjalnych zasobów pracy stworzył Jakościowo innę sytuację na rynku pracyt Jeśli u progu lat plęćdziesiętych niespełna 40% o- sób z tej grupy zamieszkiwało w miastach, a ponad 60% na wsi, to obecnie proporcje te uległy odwróceniu. Zjawisko to zarówno przez swe rozmiary. Jak 1 dynamikę rodzi określone konsekwencje dla po-lityki zatrudnienia.
6. Zmiany w strukturze demograficznej ludności w wieku produkcyjnym na wsi
Oak Już wspomnieliśmy, naturalny konsekwencję procesu urba-nizacji była stabilizacja, a w ostatnich latach istotne uszczu-plenie stanu liczebnego mieszkańców wsi. Ubytek ten dotyczy prze-de wszystkim szeregów dzieci i młodzieży, których liczebność w latach 1950-1980 zmniejszyła się o 20,8%, a takZe - choć w mniejszym stopniu - ludności w wieku produkcyjnym (spadek o B%). Głównym czynnikiem tych zmian były - Jak wiadomo - masowe mi-gracje do miast. Oedynę grupę ludności wiejskiej, której szere-gi systematycznie rosły, były osoby w wieku poprodukcyjnym (wzrost liczby o 78%).
-k u p r o d u k c y j n y « , w liczbach bezwzględnych (w ty*.) 1 w stosunku do ogółu ludności wsi (w % ) kształtowała się nastę-pująco t 1950 r. - 8 798j 55.7 1955 r. - 8 411; 54,3 I960 r. - 8 034) 52,2 1965 r. - 8 035; 50,6 1970 r. - 8 178; 52,5 1975 r. - 8 020; 52.9 1980 r. - 8 098; 54,9
Lata plęćdzleslęte przyniosły znaczne zmniejszenie szeregów ludności w wieku produkcyjnym (o 764 tye.), natomiast w następ-nym dwudziestoleciu jej liczebność była względnie stabilna. Udział
t*j grupy w pierwszym piętnastoleciu cechował eię tendencję ma- lejęcę, oeięgajęc minimum na poziomie 50,6% w 1965 г., a w kolejnym piętnastoleciu - tendencję rosnęcę.
Istotnym zmianom podlegała struktura tej grupy ludnoácl we-dług płci i wieku. Migracje młodzieży wiejskiej do miast, (prze-ważały tu kobiety), zdecydoweły o postępującym - szybciej niż w miastach - proceele defemlnizacji ludności wiejskiej w wie-ku produkcyjnym, świadczę o tym współczynniki feminizacjl, któr* w kolejnych latach wynosiły i
1950 r. - 105 1955 r. - 103 1960 r. - 100 1965 r. - 96 1970 r. - 93 1975 r. - 92 1980 r. - 91
0 Ile wśród ludności miejskiej lata siedemdziesięte przynio-sły wyrównanie proporcji płci, to wśród ludności wiejskiej zja-wisko to zaryeowało się Już w końcu lat plęćdzieslętych, a od po- czętku sześćdziesiątych maoy do czynienia ze stale rosnęcę prze-wagę mężczyzn.
Przechodzęc do omówienia struktury grupy produkcyjnej na wsi według wieku zauważamy, że udział ludności w wieku powyżej 40 lat był i jest na wsi znacznie wyższy niż w miaatach (w 1978 r. odpowiednio 43,9% 1 39.2%). Cechę charakterystyczny Jest przy
sta-rżenia się kobiet wiejskich. Dodajmy, że odwrotna sytuacja wy-stępuje w miastach - tu odaetek osób w starszej grupie wieku produkcyjnego jeet większy wśród mężczyzn. Teki eten rzeczy ob-jaśnia wielokrotnie Już wsponnlene zjawisko selektywności migra-cji do miast14. Zwróćmy także uwagę, iż procea starzenia elę potencjelnych zasobów pracy na wal wykazuje wyreźne postępy w odróżnieniu od miast.
Zamykajęc uwagi na temat specyficznych rysów struktury wiej-skiej ludności produkcyjnej według wieku dodajpy, że relacje między grupę młodzieży (18-24 lata) a najeterazę grupę (mężczyźni 60-64 late, kobiety 55-59 lat ) sę tu mniej korzystne niż w mia-stach t w 1978 r. na wsi na 100 osób starszych przypadały 252 osoby młode, netoalaet w mlaatach relacja te sięgała 328. Wskaź-niki te sę wyrazem różnic w warunkach reprodukcji zasobów praoy wsi 1 miast.
7. Bllana ludności w wieku produkcyjny
Zmiany w llczebnośclach zasobów pracy zależne aę od liczby o- sób wkraczajęcych 1 opuazczajęcych wiek produkcyjny. Stęd też zachodzi potrzabe statystycznej analizy zarówno napływu do grupy ludności produkcyjnej młodzieży, jek 1 odpływu z niej atarezych roczników, które oalęgnęły granice wieku emerytalnego. Narzę-dziem tej analizy będzie bllana ludności w wieku produkcyjnym przedstawiony w tab. 1. .
Zawarte w niej informacje dotyczę napływu oeób oslęgajęcych wiek produkcyjny (18 let) 1 tych, które wiek ten przekraczaj« (mężczyźni 65 lat, kobiety 60 let). Bllana aporzędzony zoateł dla lat 1950, I960, 1970 1 1978 na podstawie materiałów epleów ludności, a dla lat 1979 1 1980 na podstawie danych ewidencji bieżęcaj.
Najważniejszym elementem tego bilansu jeet relacja między li-czbę osób w wieku 18 lat a lili-czbę oeób w wieku 60/65 lat. Wakaź~
"W roku 1975 w saldzie migracji do mlaat wyróżniały alę zdecydowanie trzy pięcioletnie grupy wiekut 25-29 let, 20-24 la-ta 1 15-19 lat. Łęcznle w grupie wieku 15-29 lat znalazło alę 49% subpopulacjl mężczyzn 1 58% aubpopulacjl kobiet' - ibidem, e. 327.
T a b e l a 1 Bilans ludności w wlaku produkcyjny« w latach 1950-1980
Rok Ludność osivgajfca wiek produkcyjny (18 lat) w tys. Ludność oalęgaj«- ca wiek poproduk-cyjny (60 lat K, 65 lat M )" w tys.
Liczba oaób w wieku 18 lat przypadajęca na 100 oaób w wieku
60/65 lat
razem M К razem M К razem M К
OGÓLEM 1950 487,4 242,6 244,8 155,4 52,5 102,9 313,6 462,1 237,9 I960 374,6 187,7 186,9 229.4 73,5 155.9 163,3 256,7 119,9 1970 688,9 351,2 337,7 289.3 112,1 177.2 238,1 313,3 190,6 1978 615,6 316,6 299,0 231.3 118,9 112.4 266,1 266,3 266,0 1979* 574,9 296,0 278,9 263,1 112,9 150,2 218,5 262,3 185,7 1980® 556,8 287,0 269,8 254,1 86,9 167,2 219,1 330,3 161,4 MIASTO 1950 195,8 98,7 97,1 56,6 18,7 37,9 345,9 527,8 256,2 1960 195,9 99,5 96,4 99,8 29,9 69,9 196,3 332,8 137,9 1970 393,5 199,0 194,5 138,9 50,6 88,3 283,3 393,3 220’) 3 1978 356,7 183,8 172,9 119,6 59,2 60,4 298,2 310,4 286,3 WIEŚ 1950 291,6 143,9 147,7 98,8 33,8 65,0 295,1 425,7 227,2 1960 178,7 88,2 90,5 129,6 43,6 86,0 137,9 202,3 105,2 1970 295,4 152,2 143,2 150,4 61,5 88,9 196,4 247,5 161,1 1978 258,9 132,8 126,1 111,7 59,7 52,0 231,8 222,4 242,5 a Dane szacunkowe. b К - kobiety, M - mężczyźni.
Ź r ó d ł o : Materiały powszechnych spisów ludności z lat 1950, I960, 1970 1 1978 oraz Rocznik demograficzny 1981, Warsza-wa 1981.
nik ten, nówięcy ile osób osiągających wiek produkcyjny przypada na 100 osób opuszczających tę grupę wieku, nazywać będziemy
da-15
lej "współczynnikiem zastępowalności” . Najwyższy poziom
wskaż-15 E. Rosset nazywa tę miarę ‘współczynnikiem reprodukcji ludności w wieku produkcyjnym* - por. R o s s e t , Perspektywy demograficzne Poleki, s. 458.
nika zast ępowalności wystąpił w 1950 г., kiedy to na 1 oeobę opuszczającę wiek produkcyjny przypadały 3 oeoby zasilające t& grupę ludności. Na tak wysoką wartość tego współczynnika wpły-nęły! z jednej strony - relatywnie wysoka liczba 18-latków, z drugiej - relatywnie niska, najniższa w skali całego rozpa-trywanego okresu, liczba osób starszych. Należy przypomnieć, że osoby będące wówczas w wieku 18 lat urodziły się na początku lat trzydziestych, kiedy tak liczba. Jak 1 natężenie urodzeń kształtowały się w Polsce na wysokim poziomie £ np. w 1930 r. współczynnik urodzeń wynosił 32,5%0).
Skrajnie niski poziom współczynnika zastępowalności, niemal dwukrotnie niższy niż u progu lat pięćdziesiątych, wystąpił w 1960 r. CJednym z Istotnych czynników takiego etanu rzeczy była niezwykle szczupła wówczas obsada 18-latków, a więc osób uro-dzonych w 1942 r., w okresie okupacji hitlerowskiej, kiedy to liczba urodzeń - ze zrozumiałych względów - była szczególnie niska. Równolegle ze znacznym obniżeniem elę liczby 18-latków w latach 1950-1960 (o 23% ) liczba osób w wieku 60/65 lat zwięk-szyła się w tym okresie o 48%. Skumulowane działanie obydwu tych czynników spowodowało drastyczne obniżenie współczynnika zastępowalności. Siłę oddziaływania każdego z tych czynników można zmierzyć za pomocą tzw. standaryzowanych współczynników za-stępowalności. Przyjmując, że liczba osób starszych byłaby w I960 r. taka Jak w 1950 r., a liczba młodzieży pozostawała na rzeczywistym poziomie (z I960 r.), to współczynnik zastępowalno-ści osiągnąłby wartość nie 163, lecz 241, a więc byłby wyższy o 48%. Z drugiej strony, gdyby liczba 18-latków była w 1960 r. taka Jak w 1950 r., to omawiany współczynnik miałby wartość 212, czyli byłby wyższy od rzeczywistego o 30%. Znaczy to, iż na po-ziom rzeczywistego współczynnika zastępowalności w I960 r. od-działywały silniej zmiany w obsadzie liczebnej oeób starszych w latach pięćdziesiątych.
Oruga połowa lat sześćdziesiątych przyniosła gwałtowny przy-rost liczby 18-latków rekrutujących się z powojennego wyżu de-mograficznego. W 1970 r. generacja ta osiągnęła maksymalną w badanym okresie liczebność sięgającą 700 tysięcy. Przypomnijmy, iż były to osoby urodzone w 1952 r., kiedy to współczynnik uro-dzeń osiągnął wartość 30,2%., Jedną z najwyższych w okresie po-wojennym. Mimo iż grupa osób starszych osiągnęła także w 1970 r .
maksymalny liczebność« współczynnik zastępowalności wyniósł 238 1 był wyższy niż w I960 г. o 46%, Gdyby liczba osób w wieku 60/65 lat była w 1970 r. taka Jak w 1950 г., to współczynnik tan wyniósłby 443 1 byłby najwyższy w całym rozpatrywanym „trzy-dziestoleciu . Z drugiej strony, gdyby liczba młodzieży w 1970 r. pozostała na poziomie 1950 r., to współczynnik zastępowalności byłby znacznie niZszy od rzeczywistego, kształtujyc się na po-ziomie 168.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych liczebność 18-lat- ków kształtowała się pod wpływem echa wyżu demograficznego, się-gaj эс 700 tye. rocznie. W tym samym okresie liczebne obsada ro-czników atarszych ustabilizowała się. w rezultacie współczynnik zastępowalności oslygnył w roku 1978 bardzo wysoki poziomi 1 osobę odchodzycy z grupy wieku produkcyjnego zastępowały nie-mal 3 osoby młode16.
Koniec lat sledemdzieeiytych przyniósł gwałtowne obniżenie liczebności 18-latków С niż demograficzny lat sześćdziesiątych, kiedy to współczynnik urodzeń wynosił poniżej 20%.'). Liczebność najstarszych roczników wykazywała pewien wzrost. Na skutek tych zmian współczynnik zastępowalności w 1980 r. obniżył się do 219.
Analiza współczynników zastępowalności obliczanych oddzielnie dla mężczyzn i kobiet wykazuje, że w całym badanym okresie współczynniki te dla mężczyzn były wyższe lub nawet znacznie wyższe niż dla kobiet. W latach sledemdzieslytych zarysowała się tendencja do niwelacji tych różnic, aż do wyrównania warto-ści współczynników w 1978 r., ale Już w roku następnym różnica ta gwałtownie się zwiększyła, a w 1980 r. współczynnik zastępo-walności dla mężczyzn był Już dwukrotnie wyższy niż dla kobiet (330-161"). Zaistniały w 1980 r. sytuację objaśnić można nie-zwykle mały - dwukrotnie mniejszy niż kobiet 60-letnich - li-czebny obsady rocznika 65-latnich mężczyzn. Zwróćmy uwagę, że kobiety te urodziły eiy Już po pierwezej wojnie światowej, męż- czyżni zaś w czaele jej trwania.
Porównanie wepółczynnlków zastępowalności w miastach 1 na wel prowadzi do nastypujycych wnioekówt
- tendencje zmian w wartości wepółczynnlków ay zbliżone.
• współczynniki w miastach przyjmowały zawsze wyZsza wartości niż na wsi - zarówno dla mężczyzn, Jak i koblat,
- zarówno w miastach, Jak 1 na wsi współczynniki dla męż-czyzn były znacznie (często dwukrotnie) wyższe niż dla kobiet j wyjętek stanowi sytuacja na wsi w 1978 r, kiedy to współczynnik zastępowalności dla kobiet był wyżezy niż dla mężczyzn.
Analiza bilansu ludności w wieku produkcyjnym pozwala uchwy-cić charakterystyczne cechy reprodukcji zasobów pracy»
- lata siedemdziesiąte cechowały elę wysokim, choć mslejęcym w końcu tego okreeu, poziomem reprodukcji,
- rozmiary reprodukcji były bardziej korzyetne wśród mężczyzn niż wśród kobiet,
- poziom reprodukcji był w miastach wyższy niż na wsi.
8. Wnioski
Dokonana analiza przebiegu podstawowych procesów demograficz-nych i ich wpływu na rozmiary 1 strukturę reprodukcji poten-cjalnych zasobów pracy pozwoliła na ujawnienie pewnych prawidło-wości. które powinny być uwzględniono przy formułowaniu zasad perspektywicznej polityki zatrudnienia. Wymieńmy raz Jeszcze najważniejsze z nicht
1. Obserwacja zmian liczby osób w wieku produkcyjnym potwier-dza sformułowane we wstępie hipotezę o falowaniu etanów liczeb-nych 1 przyrostów na skutek występowania niżów 1 wyżów demogra-ficznych. Przyrosty potencjalnych zasobów pracy były w omawia-nym trzydziestoleciu nierównomierne, a średni ich przyrost wy-niósł ok. 47% 1 był nieco większy niż odnoszęcy się do ogółu ludności (ok. 43%). Ważnę obserwację Jest to, iż udział ludno-ści produkcyjnej był względnie stabilny i wahał *1« w granicach 56-60%.
2. Trwałę tendencję zmian w strukturze demograficznej zaso-bów pracy była postępujęca ich defeminizacja. W wyniku znacznie szybszego przyrostu liczby mężczyzn w wieku produkcyjnym, w ca-łym badanym okresie, udział ich w zasobach pracy, który w 1950 r. nie sięgał połowy (48,2%) wzrósł w 1980 r. do 50,7%. Wymowny przy tym Jest fakt, że nadwyżka mężczyzn koncentruje się w
Młodszych grupach wieku produkcyjnego, obejmuj«с corez to wl«k- •z# liczb« roczników. W 1950 r. we wszystkich rocznikach wieku produkcyjnego przeważały kobiety, a w 1980 r. cała ałodiza gru-pa wieku produkcyjnego (tJ . 18-39 lat') charakteryzowała ai« -prze-wag« llczebn« mężczyzn. BllZeza analiza tego proceeu pozwela sa-dzić, IZ Jeat on procesea trwały* i poet«puJ«cy*. Jest to waż-na zmiaważ-na Jakościowa struktury potencjalnych zasobów pracy, która powinna być brana pod uwag« przy ustalaniu zasad polityki za-trudnienia.
3. Proces starzenia sl« ludności w wieku produkcyjny* prze-biegał w omawiany* okresie nierównomierniet w pierwszym piętna-stoleciu wykazywał tendencją wzrostow«, następnie - w latach slede«dzlesl«tych - ulsgł przejściowemu zehamowaniu, by w 1980 r. znów wykazać wzroat. Proces starzenia sl« był bardziej zaawanso-wany wśród kobiet niż wśród mężczyzn, bardziej ne wsi niż w ■lastach.
4. Najbardziej dynaalcznya procese* powoduj«cy* Istotne zala-ny w strukturze potenojalzala-nych zasobów pracy Jeat ich urbaniza-cja. 0 ile w 1950 r. niewiele ponad jadna trzecia (39,2%)ogółu ludności w wieku produkcyjny* zamieszkiwała w miastach, to w 1980 r. udział ten zbliżył ei« do dwóch trzecich (62,4%). Przy-czyn« gwałtownego wzrostu potencjalnych zasobów pracy w miastach były masowe *lgracje ludności wiejskiej, obejmuj«ce przede wszy-stkie osoby w wieku produkcyjny*. Odnotować można dwie szcze-gólnie wysokie fale aigracjił plerwsz« w latach pi«ćdzieei«tych £■^1 drug« - choć o mniejszy* nasileniut - w pierwszej połowie eiede*dziesi«tych. Miejskie zasoby pracy, charakteryzuj«ce £Í]«1« jeszcze przewag« llczebn« kobiet (współczynnik feminizacji w 1980 r. wynosił 101), podlegaj« także poet«puJ«cemu procesowi defenlnlzacjl.
5. Charakterystyczny* ryse* procesu urbanizacji potencjalnych zasobów pracy Jeat ich koncentracje w wielkich miastach. W 1978 r. niemal jedna czwarta ludności miejeklej w wieku produk-cyjny* zaaleezkiwała w pięciu największych aglomeracjach kraju. 6. Konsekwencją procesu urbanizacji jest uszczuplenie stanu liczebnego potencjalnych zasobów pracy na wsi - ich wielkość zaniejszyła się z nieaal 9 min w 1950 r. do 8 min w 1980 r. Migracje zmieniły także w sposób Istotny denograficzn« struktur« wiejskich zasobów pracy i szybciej niż w alastach postępował
ces defeminlzacjl 1 procea starzenia się ludności w wieku pro-dukcyjnym.
7. Relacje między llczeboościę grupy młodzieży (16-24 lata) 1 najstarszej ludności produkcyjnej (55-59/60-64 lata-) sę na wsi mniej korzystne niZ w miastach. Wyrazem różnic w warunkach re-produkcji potencjalnych zasobów pracy na wsi i w miastach sę wskaźniki wyrażające liczbę osób młodych przypadających na 100 osób etarszycht w 1978 r. wskaźnik ten dla wsi wynosił 252,dla miast zaś 328 osób.
8. Miernikiem warunków reprodukcji potencjalnych zasobów pra-cy sę współczynniki zastępowalności obrazujące relacje między li-czbę osób wkraczających w wiek produkcyjny 1 lili-czbę osób go o- puszczajęcych. W badanym okresie były one dość wysokie« zapew-niaj ęce rozszerzony reprodukcję zasobów pracy.ale wykazywały ten-dencje malejęcęj o ile w 1950 r. współczynnik ten wynosił 314, to w 1980 r. zaledwie 219. Oodać należy, że warunki reprodukcji sę inne dla mężczyzn ( w 1980 r. wskaźnik wynosił 330) 1 inne dla kobiet (161).
Barbara Nowakowska, Włodzimierz Obranlak DEMOGRAPHIC DETERMINANTS OF REPRODUCTION
OF POTENTIAL LABOUR RESOURCES IN POLANO BETWEEN 1950 AND 1980
The article contains an analysis of changes in size and structure of Poland's population in the working age between 1950 and 1980. The data base for this analysis were four pos-twar population censuses in 1950, 1960, 1970, and 1978, as well as current statistics. The analysis is focussed on the influence exerted by three basic demographic processes i.e. defeminization process, population aging ргосезз, and urbanization process on changes in structure of labour resources and their reproduction. It ends with a balance of population in the working age, and of special cognitive value are coefficients of replacement of la-bour resources leaving their working age with resources entering this population group contained in the balance. The performed a-
nalysis of changes in basic demographic processes and their
im-pact on size and structure of reproduction of potential labour resources allowed to reveal certain regularities, which should
be taken into account while formulating principles of perspective
