4
*
§. IT.
D e invent:
Praèm onendi sunt quoque Juvenes in re bus corporeis et quaecunque phaenom ena in na tura vid en tu r, ut fulm en, fu lg u r, p lu via , ir is , terrae motus etc. horum eos causas efficien tes, tuateriales et form ales, sine consilio et scien- l i a Philosophise dare non posse : ñeque vero eos o b strin gi, ut disputationem de his rebus in ean t, nisi studio Pliilosophari velint. Sed quae in re P o lítica, in m oribus, in virtu tib u s, vi- tiisque occurrent, in horum causas inquircre, il- lis saepé continget.
Praem onendi sunt den ique, cujusvis ta- liura rerum efficien tes, finale.sque causas opor- tere dari prudenter et solidé: nam si futiles in - eptaeque sin t, et neniinem convincc-bt, et faci le refutabuntur.
Linquamus ergo /apa Philosophise st u d io , u t ad rerum naturalium evplicationem quater-nas has inven iat causas. Nos in re P o litics et » m o ra li, argumentorum à causis eruendorum exem pla apportem us, tanto p lu ra , quanto Juve- nibus d ifficiliùs est ejusnaodi reperire causas.
Im prim is diligenter considèrent; quidnam illud s it, quod r e i, quam p ropon un ty est causa efficiens? S it propositio : Regi otnne obsequium , am orem , e t venerationem deberi ; Quisnam Reges fecit? D E C S , 'et populus: omnis enirn potestas à D eo constituta est. Gentes vero sibi Reges, à quibus juste regeren tur, jusserunt.
Itaque ratio erit à Causa eff ciente: D f i l l S enim con stituit R eg e s , potestatisrjue suac D ivinae ijs imparcitus esc mu n u s, vices D e i
ge-n máte la. hujus u r : f o r - o 5n se- ¡llis dif- i n ca,u- ;st, D E - tra. Sol luviae ut acus ut bomo est talis ani-us ad in- men ad- orporeia •int: non as, sub/e- 'los en’mi b e t , sed mam ha- s , virtu s, tiam re- a effm gi, tur scien- dici ea- . R e lig io : iae m etal- iae ruate- ñae mate- honores., erb iu n t
4 *
ł D E a r t e
R H E T O R I C
A
p. STANI SLAI
K. O N A R S K. I s - p *
S T A N I S L A I
K O N A R S K IÉ S C H O L I S P U S
B E A R T E -'■ 'yB E NE C O G I T A N D I ,
A D A R T E MD I C E N D I B E N E ,
Re im p e e s s u m Anno 1823*V A R S A V I A E .
-, 2 4 ' 9 9 w ö
A fNÄ * ! V J » V j i , ;? ? \ & . S . -, \ * * % '• >» V i
AD L E C T O R E M .
P o l l i c i t u s eram in Libello
de emendan-
dis Eloquentiae vitiis
proposition idemme ulterius prosecuturum. Quamcis ta rnen alteram operis partem , ja m turn parata?n habuissemĄ sed cum id
,
quod mihimet proposueram>
consecutum 7?ieedito 'in lucern priore Libello satis in
-
tellexissem,
editio prosterioris ejusdem partis mihi omnino superflua visa fu it. Pluribus enim urgere id em } quod ja m satis intellectum est, intemperantis est.N unc cum otio m eo fru i mihi licuerit, Utiliore quodam alio m o d o , instituto eidem dare operam in du xi in animum. Nam cum orationis fundam entom
, |
sitgitandi ad artem bene dicendi nccessaria
lucubralionem, [instituí. Em endari enim ■ melius nequit Eloquenlia,
quam si ado-* descentes prudenter solideque cogitare,
ac ratiocinari con sue want. Deleclum rer- borúm ac ornamentorum cetas et ratio suggèrent.Cum autem Inventutis imprimís in- siituendae ojficio nos vacare
,
ac respon deré oporteat, methodutn proinde in, Tihetorica receptam, ad Juvenum fa cilio - re?n captum commodumque me accomo- dando,
amplexus ; ordinem prcaceptio- num Piheto/ icarum ita secutas sum , utipsa
de Invenlione
proecepta usitata, adhenc cogitandum esse perutijia
,
çt inte- rea passe sttjficcre Adolescentibus , osten- dfirirn. Prœcepta itaque sua ordinaria tyrones discendo et explicando , ad bene cogitandum paulatim asuejient.Nescio an peccarim exemplorum co
-
p i a;
experientia tarnen perpetua mihic
onstitit, ab iis majorem Ion ge ludern rquam à Preëceptis y Adolescentes capere ; quoque plur a eorum ocu/is subijciunftir exem ple
,
eô magis menees iïlorum a cl intelligentiam ju v a ji.P a tn is exemplis plurimum incubui. Nost ralibus enim heee currtprimis ul ilia- esse volai. Mugisteis ipsis, tôt quœ ad- ducuntur proponunturque, res graves et m a ten a e , non parvo adminiculo fo r e t sperandum est. N ec v iris
,
qui hœc lege- rint, contemnenda fortasse isla v id e- buntur.Pothsim am Philosophiœ
s
E th ic æ,
ac Politicac partem,
in tanta cxemplo- rùm diversilate Adolescenti-bus suppędi- tare coati,
ut sensim sine sensu , quasi aliud agendo,
regula morían, et a tiqua cognitione Reipubheae imbuantur. Magi- strorum intererit il a haeo illis proponere} ne tam exim io privent ur fru e Lu.Quo.d autem non lingua patria hqec si ni, cujus pcrficiendae primaria nebis
! ' 4
esse debet cura} nihil obest. P r o f essor.
diligens haec exactc traduci cura bit
,
ita simul 21 traque in lingua Juven.es pro- fectu m fa cien t. Jam latinus orator bo- nus, erit aeque bonus orator patrius:
hac de re probata expertis, nemo dubitet.Pluribus non moror. Censura et cri- tice me quidem minime conterrent, quas non de futuras certum mihi est
,
inio quas etiarn in Rcpub. literaria,
ju re suo uti vehementer opto. Absolutas ómnibus nu- meris tes suas putare,
stultitia est. TJltro ac proterve ineptum .esse,
nefas est. Cen sores et ju d icia aut recusare,
aut spernere imprudentia maxima: est. Spontanen ne gligen tia la b i,
spe xeniae apud omnes,
ridiculum est. Haec extrem a vituvi. Fr it ere si lib e t, et vale,
1757.
A .D E A R T E B E N E C O G I T A N D I
A D D IC E NDUM B EN E N E C E SSA R IA .
i . Q u id esc R heiorica P
RheCorica, quae nomen trcixit ä G raecb verbo R h e o , quod s ig n f ic a t d ic o , 16- q u o r, esc ars bene ec ornace dicendi.
t. Q u id im prim is requiricur a d diccndum bene P
U t prudencer ec solide cogicernus e a , quae diccuri sumus.
"V"jdendum enim e s t, u*, antequam sensa nostra ćt cogitatioñes proíeram us, eae cum recta ratio - ne bene cohaereaat. Uti haec c o g ita tio : omnes homines laudem am am us: ec quo aliquis esc me- lio r f eo magis amac gloriam i est solida co gi ta tio , prudöns, et rectae ration! cóh aeret, quaru- vis rudis et inornata sit.
3. In quo consiscic ornace H eere P
In D eleccu verborum , modorum d ice n d i¡ ec arcis Oracoriae usu.
U t m ox dictam co gitatio n em , ornate protulit Cicero pro Archi a Jróéta; trahim ur omnes lau*
1
i
I.
dis $ tu din , et optimus quisque , m áxim e gloria ducitur, O e g a n te r sim ile quid T acitus: optimi .nortalium aftissima cupiunt.
D iscrim en ín ter dícere b e n e , et dicere órnate á m ilit r n s ^ x M ^ lis , tyrone¿ eloquentiae ut ca- piuAt\ ^w andom omnino est. Dioam bene sed n on^Mfn.aj^lj^'-afsi homo fa m a m pose mortero. npnm cpeW aret, si irhmortalitatern non praevide- r e t, minime laborareis nec in p ericu la se com mit- teret. Hoc cogitatum dictumque b tn e , sen so lide est; sed Cicero id ipsum perquam órnate d ix it pro A rch ia Poeta: Si n ih il animus prae- sentiret in posterurn, et si quibus regionibus oi- ta e spatium circum scriptum e s t, e isd e.i omnes cog ita lion es terminares sua s, ñeque tot caris t’i- giliisq ue angeretur, ñeque to ties de v ita ipsa
dim icaret.
Si jam bené co gites, nec órnate cogitata pro- feras, O rator non es. Ut si d ix e ris: virtuosus homo laudem el gloriara sibi pro m axim a re- com pensatione p o n it: bené co gita sti, sed vili et p roletario es usus sermone. C icero v e r o : v ir- tus (in q u it) nullam aliam mercedern laborurn periculorurnque d esid era t, praeter hanc laudis et gloriae.
Sed si malé co gites, nullus profecto orna- tus dicenti proderit. Ut si dicas cum quodam t generosas Stom achus perpetuara fa m em fa m a t semper patitur : nobili palato semper gustus g lo riae laudisque arridet. Talis et cogitatio et elo- quentia semper puerilis erit , ferulamque mere- bitur.
Proeludia.
5
4. Q uis f i n í s est artis Oratoria e i
P ersu a d iré d ic tio n e , hoc est diserta Ora- tione quodam m odo impeliere quem piam , ad a liq u id creden dum , vel agendum, vel om ittendum .
*
O r a t i o ne vg: gra darum actor ia , vis ut bene factor credat esse te illi gratum: sa h ita to ria , ut hospes credat laetari te ejus adventu : con- cordiae suasoria, ut bellum omittatur: lau da to ria seu Panegyrica, ut quam laudes, persona, aestimatione digna habeatur. Si haec obtinuisti finem tuum es assecutus.
5. Q uod esc o fficiu m Oratoris?
D ic e r e apposité ad persuadendum . Q u od f i t d o c e n d o , d electa n d o , et m ovendo. D ocem us ra d o n ib u s, et argum entatio- » e ; de/ectamus ornato dicendi genere 1 movemus a m p lifica tio n e , fig u r is, ajje- cti bus.
C u m Cicero Oratione II. in CatUinam, máxi mum exercitus Catilinarii conternptum inspira re conatur benatui, populoque metum omnera ejus copiarum eximere: rideant eloquentiae t i rones, vel in hac exigua Orationis parte, quam doceat, quam delectet, quam movjeat. P ostre- mum autem (de milite Catilinario inquit) gerius, non solum n u m ero, verum etiam genere ipso v
I
tác, quod propriutn eu Catilinae, da ejus delertu, im o vero de com plexa e ju s a c siriu est: quos p e rca capillo rliú d o s , aut imberbes,, am bene bar baros v id e tis, m anicatis el talaribus tu n icis, ce lls a/nicios nun to p 's , ( id est larris adinstar velo- ruin palliis) quorum omnis industria v ita e , el vigilandi labor, in a n ttluca n is coenis exprom i- tur. In his g reg ib u s, omues adultari, omnes impuriy im pudicique vetsantur. Hi pueri lam le- p id i et d e lic a h , non solum cantare et saltare sed et am sicas v ib r a r e , spargere venena d i- dicerunt, E quibus, nisi p ereun t, etiamsi C a tili- na p e n e r it, sritote in hac Ib-pubi: Seminar!urn. C atilinarium fu tu ru m . Hcrumtamen quid sibi isti miscri v o lu n t? num suas secum m ulierculas sunt in castra duccuri? quemadmodum autern illts carere poterunt ? Sed quo pacto illi A ppen- n in iim y c.tque pruínas et nives p erferen t? nisi idcirco fa c itiiis hyemern se toleraturos p u te n t, q uod in con viviis n u di saltare didicerunt. O helium rnagnopere pertim escendum ! cum hauc eil habitants O aiilina scortorurn (homuncionum libidinosorum, m oribus proiligatis.) cohortem Praeturiam . Instruite nunc Quirites contra has tarn pracetaras C a tilin a e copias oestra pracsi- d ia , vestrosque e x e r c itu s, at primum G ladiato- ri illi (Catilinae) con fecto et saucio Cónsules Imperatoresque austros op p on ite: deinde contra illam N aufragorum ejectam ac debilitatam ma- num florern to tins Ita lia e, ac robur ducite etc.etc.
V id e a t hie A uditor E loquentiae, quam Ora to r bene docuerit, qualis sit miles C atilin ae:
Praeludia.
S
quam verbis d electis, descriptionibus , jocis, iro - n iis, oblectarit :*quam ad contemnendam manutn viresque Catilinarias-, fleuris , ac comparatione cum exercitu Romano animos com m overit.6. O ratori dicturo q u id primum agendum esc?
P ropositio statuenda.
U r : salutabo Hospitem: G ratulabor v icto- riatn : honorem : valetndinem : etc -. Consolabor a fflic t um.
P rop ositio , Vocatur etiam qua estio: ea nem- pè res, de qua O rator dicere quaerit. V ocatur
et ca u sa , de qua Oram r agei e statuit. Sed pro
p o sitio n s nunc usitatius Nomen.
Crinom enon idem e s t, quod quaestio : est que illud , circa quod tota versaturO ratio : est scopus, ad quem uiiicè te n d it, et à quo recëdere non dé bet oratione sua tota Orator: ita, u t quam vis aliae P ro p o sitio n es, i/itrâ Orationem ( in ciden tes ut *vocsmt ) è c cu rra n t, a p rin cip ali tamen Propo- silio n e, seu crinofiieno recedendum non s i t , imo ad iilain omnia dirigénda. ” vg. P ro p osi- ,, cio sic: Vénales Judices graviter puniendos , esse: hoc est hujus O'ratiôrus Crinom enon, ad ,, quod probandum , omnibus ratiom bus unicè „ perpetuoque tendendum est: nam taies Judices „ Justitiam vilipendunt et violant : nam turpes, ,, avari, sordidi, inhonesti, infamesque sunt: nam „ Reipub: ingens damnum et dedecus aiFerunt :
€
5
.
I.
,, ham Cives ob faedam pecuniae cbpiditatém , ,, im pie iniusteque fortunis .spoliant : nam in res ,, latronesque sunt p h b lici: nam D E U M , cujuS ,, munere iunguntur , gravissim e ôffendùnt. etc. „ etc. ” Poteft in hac Oratione ista ineidere Pro
positi o: Régna slant justftia: sed Vuec paucis
stabilienda et absolvendà, non in hac Oratione probanda est : et m ox ad venales judrces rede- undum, Adm onitio haec de observando ienen- cioque semper crinomcno , majorera in modurii AdolescentibUs inculcanda est.
7. P rcp ositionum sen C ausarnm , tjuot tw it universim genera P
T ria : JJeinonstrativum , D eliherativum , et Ju diciale.
8. Q uid est genus T) stnonstr ativum ?
Q uod laudein vel viluperiurn pro scopa habe t.
In généré dem onstrative erunt cranes Pro- posit.iones graU ilatoriae, salutatoriae, gratiarurn a cto ria e , epillialam icae, paneg y i'ic a e , lun ebres. ëlc.
g . Q uid est Genus D élibérât ivu tn ?
Q uod stinsionem., v el dissuasionein continet. In Deliberative»locum h ab et, quidquid facien dum , vel vitandum , suadetur Vèl dissuàdetur. ,
10. Q u id est genus J u d i'ia le P
Q u od rei accusaiionern v e l deferisionisnr tr a cta i.
Judiciali continetur , quidquid in Jüdiciis et foro , de accusatione vel defensione alicujus in causis honoris, cap itis, vfcl fortunae agitur.
De Intencione.
Omnia haec tria genera , et im prim is clemon- strativum ac deliberativum , in eadern O ratione locum babere soient: u t, si sermonem Sénato- rium à laude Regis o rd iare, cfeinde de negotiis R eipublicae consulas.
i i. C on stituía proposition s, quid Orator age- re debet?
i mo. In ven ire, sen excog itare ea, quae pro stabilienda sua propositions d ic a t, 2 do. inven ta disponere. $tio. inventa et disposita eloqui. Ut nunc de M em oria et P ron un ciation s omit íamos.
1 2 . Q uot ita qu e sunt partes fíh etorica e P T re s: In ven tio. D ispositio. E lo cu tio D E I N V E N T I O N E .
$ I L
13 . Q uid est in ven tio P
Est ex co g ita d o argumentorum ad /id em P ropositioni fa cie n d a m .
v g ." -A .d juramenta p u b lica , Cives et populuni ,, non esse cogendum. R adones inven ía : quia ,, praeceptum Divinum est, ut D E I Nomen in ,, vanum non invocetur; quia cavendum est, ne ,, praebéatur occasio certa m ultorum perjurio- ,, ruin ; quia popuhis qua facilitate com pulsas ,, jurat, eadem dum jnetu ab solvitu r, pejerat, vel ,, ad contrarium cogitu r; quia probis et honestis ,, viris jurarnenti vinculo non opus est, tide et )j virtute tenentuV : im p rob is, nullus nexus sa*
-•
a ». M.
„ tis religiosus est; quia rarissim a, ideoque fere ,, m ajori religion ! apud barbaros et ethnieos , , fuerun t, quara nuar sunt apud Christianos ju- ,, ram enta; quia p erjuria fatalia sunt Civitati- „ b u s , iran i Coelesteui provocant. etc.
14 . J'- quibus fo n tib u s eruuntur argumenta ? Jmpripiis., qui ap.ertinris., v el maturioris sunt in g e n ii, ex ingénia proprio ea ertient : in~ cipientes autem,} è sui M agittri ingcnio.
M O D I.
Incipientium ■ ju v a n d i in g é n ia , in in ven ien - dis ratiom bus.
IN 'ih il est hom ini m ygis p ro p rîu m , nvhil p ro m us, quam ra tio cin a ri, id e , t , rationes rei cu- jusvis bonas vel p robab iles, vel etiain falsas.de- prom ere. Hac bum ani ingenii propensione ad ratiocinandura et g e n io , vel in ten e .a suorum D iscipulorum aetate Praeceptoribus uteridum est. S i itaque Adoleseentuni ingénia dextre â Ma- gistro d u ran tu r, rationes oujusvis rei citius sua ia m ente i'e p erien t, quam in quibusvis fontibus. Jam nos ip s i, quandonam fontibus usi sumus, aut utim ur?
F o n t mm quidem intelligentia necessaria est* ars enim naturam perfecit: R hetorque et Ora- to r à prudente et aeuto agricola différât necesse e st, qui naturaliter etiain quandoque sublim io- i um rei’uro rationes. proferet optim as: sed id fa- ç ie t, m achinae eujuspiam in star, ita à natnra in-,
D e Inventions.
9
struct,ae, quae tarnen quid a ga t, nihil ipsam et in- telligit. Jam qui artem d id ieit, seseque ex pro-, fesso in en e x e rcu it, et facU'ms, et so lid iils, et ordinate ratio cin a b itu r: et i.psam vim naturam- que rationum p e r s p ic ie t, et non solum ratio- nem p r o fe r e t, sed etiam Orationem conficiet, Quodsi cogn itio fon tium , ut e x .ifs argum enta quaerantur, viris m aturis expertisque non p ro s it, at incipientes non nihil juvabit: sique non quamvis rationem é loco T op ico eruerit, opor tet tarnen, ut quamvis rationem ad fontem redu- cere , et naturam fontis unde eff uxit denomi nare sciant. Pars ergo haec Rhetorices de Tn- ventione, ostendit, a rte , dum velim us, posse e fontibus inveniri A rgum en tum , quod natura ipsa cogh an d i subtninistrat,
D ico itaque prim um et copiosissimnm omnium fontem esse adolescentum in g en ia, huncque in- prim is excoli oportet e. Sed praeceptoris e s t , ut quod juvenes ndndum suis virib u s, suoque ex ingenio eruere et invenire possint, id ipse prius in suo in ven iat, et discípulos ad inveniendum adjuvet.
S i ergo tern as, qua tern as, pluresvé, vel á prim o ingressu R h etorices, Proposit,iones princi pio faciliores et triviales, paulatim selectio res, demus A d o lescen tib u s, ut eas m ox rationibus p ro b e n t, eosque interrogando juvemus, eis ali- quid insinuem us, e o s, ut sic ,dicam, comitemur et fu lciam u s: immensus sane et inexhaustus fons,
in eorum detegetur ingeniis.
'vg. Instituendane sit peregrinado ad exte- tas N aílon es P Q u i é Juvenibus ajfirm arit in~
LI.
st¿tu en dam esse, ju b e a r ir probare. ” C redibi- fy le esc diccu rum ; multa enini disci possuat ,, apud extero s, multa videntur in e x teris, quae ,, non videntur dom i. A liu s f o r t e d ic e t , eurio- ,, sam ¡ucundamque rem esse videro Urbes, tem- „ p ía , P alatia, diversos hom ines; et id genus-. ,, Q uod si puer haasitet: interroga : an Juvenes ,, Y iro sq u e egregios n o verit, qui ex exteris redi- ,, ere? h iñ oform a re doeeatur argum entum , quia ,, multi egregij homines reversi ab exteris or- „ nant Patriam . Interroga: eodemne modo R e- ,, gna omnia et Respublicae reguntur? quivis ,, respondebit, sané non eodem. H in c a liu d con- ,, f ic ie t u r argumentum: qui nempe peregrinan- „ tu r , diversas Regnprum et Rerum publicarum ,, form as ac species propriis spectant o c u lis , di- „ versa gubernationum dispiciunt perdiscuntqua „ genera. In terrog a : potestne aliquid apud ex- 5, teros observar!, quod sit utile P a tria e ? Item; ,, suntne apud exteros V iri Sapientes D oetissi- ,, m ique? suntne m ilites, D uces et Imperatores ,, bello clari? suntne adm irandi rerum diversa- ,, rum artifices? suntne T rib u n alia , co n silia, co- „ m itia? etc. etc. Item , audistin’ ex historia Y i- ,, ros summos peregré Sapientiam quaesisse? Pla- 5, ton em , P yth ago ram , Ciceronem , Augustinum,
H ieronym um etc. etc. quid nostris tem pori- ,, bus de Petro M agno Duce Russorum? etc. etc. H oc jam modo ad solidas re i cujusvis rationes inveniendas, exp ed itiu s, quam quovis a lio , Ado lescentes pervenienf.
Ita jam per facilio ra, ad difficiliora aperietur a d itu s, et ratiocinandi habitus continuo usu
De Inventione.
paulatim contrahetur. Nulla, jam erit proposi- tio, quam dum M agister ipse probare possit, pro- bationesque praeparet et suggérât, non proben t et disci puli. Ipsorum enim jure est, quod à prae- ceptore discunt et audiunt. Alimentum quod iis p raeb etu r, transit in rem aliti. Credunt illi se sua d ep ro m ere, dum ea quae à docent e per- ceperunt, deprom unt. E t revera tua quidem se- m en tis, sed illu ru m -fundus, adeoque et partus fructusque est.
Haec exem pla in deliberativo g e n e r e . Idem et de dem onstrativo dicendum. Propositio sit. ,, Gratias ago R egi pro collato m ihi Senatorio ,, muñere. Interroga : quare R egi gratiae deben- ,, tu r? si Adoleseens h a e re a t, interroga-, est ne ,, hoc insigne praecipuum que decus, quo te Prin- ,, ceps in R epública o rn a vit, cum te tam illu - ,, stri accensuit Ordini P en prima ratio. Inter- ,, roga : senïisne te om nino meruisse excellen - ,, tem hune honoris grad u in , illumque tib i fuis- ,, se debitum ? 2da ratio-, ut tanto m agis ad ,, testificationem R egi tuo grati animi obstri- „ ctum te fatearis , quanto minus merueris. ln - ,, térroga: tantumne pro hoc solo noviter tib i ,, collato beneficio P rin cipi te obligatum esse ,, existim as; an non sunt majora louge a lia , pro „ quibus et p rivatim , et public^ cum tota Repu- ,, blica gratus esse R egi debeas? Interyoga: cui ,, debemus florentis.simam et diuturnam pacem ,, cui è to t bellorum periculis et flamm a toties „ ereptam patriam ? cui justitiae adm inistran- „ dae praecipuam curam ? cui etc. etc. quàm
„ ternae in omnes Principis provictentiae P In- ,, terroga: pro publicis bis beneficiis non ma- gis ne etiam quain pro privatis gratificandum 5) tuo Principi es.se censeas? ecc.e cen ia ratiu.
,, Cum itaque exiles quantumcunque, pro insi-
,, gni in te collato dignitatis Senatoriae mune- ,, re Optimo Principi referes gratias, /unge si- ., mui et amplissimas cura universa república ,, grates etc. etc. precare etc.
Sit alia in genere dém onstrativo propo.si tio pro epistola ” Conimendo me R egis M in i- ,, s tro , ut me ad praefecturam N. vei honorem ,, N. prom oveat, Interroga-, quare te huic M U ,, nistro comm endas? Scisne forte lllurn esse ti- ,, b i, tuis Parentibus tuaeque propitiuin et ad- ,, dictum fam iliae ? en una ratio. Scisne íllum ,, prom ptum et facilem , ad benefaciendum cun- ,, ctis, qui ejus praesidium quaerunt? 2da. Scis- . ,, ne m rltis jam illum salutarem dedisse ma-< ,, num, eosque apud l'rincipem prom ovisse? 3 cía. ,, Scisne eum perm agna apud Regem g r a t ia , „ fid e , auctoritate p o llere, ac plurim uin apud Regem posse? 4ta - Potas ne aliquo obsequio ,, te de R ege m eruisse, quod modeste comm e-
„ m orari possit? 5ta. Promissumne jam alias
,, est tib i ab aula aliquid? 6ta. Rivales tni ac „ com petitores jamne sua prae mi a á Rege fcu- ,, lerant ? 7 ma. Pollicerisne sincere exhibitu- ,, rum te quavis occasione prom ptam volunta- ?J tein ad nutus P rin cip is, M inistroque gratum n semper animum et obsequendi ad ejus jussa „ alacritatem ?
f je Inv&ruione.
Jdem de Salntando b o sp ite: P topositio
„ L aetor ádventu hospitis: et quam obrem ? b t- ,, terrona: estne tib i jucundum spectare honu- ,, Dem sapientia d a r u m , tot rebus g e stis, tot „ m e ritis, tot honoribus celebrem ? vel eum , ,, qui te tu o sv e, beneficiis afficit ? Audistine „ quam R e g i sit cat’ü s, quam in «Senatu aulho- „ rítate p o lleat, quam aequus sit in T ribun alibus ,, Ju d ex, quam arinisPatriam defenderit e¿c» etc. ,, En tot tanto viro conspecto laetandi rationes. „ Idem recuperatam valetudinem , idem corinu- , s bium , idem Proleru etc. gratulando.
Sed jam exemplis pluribus rem in lo n gu m , non traham , cum et his ostensutn e s t , quám in cred ibil’ ter juvenes in inveniendis ad omnia rationibus hac cum eis agendi ration e p rolice- rent. Quinquagenas , sexagenasve propositio- nes bene prius praem editatas , ita cum eis pro- bandas M agister a ccip ia t; aniniadvertet dein- oeps, quam apta et fertilia futura sint in inve- niendis ad quamcunque rem probandam argu- m entis, eorum ingenia.
Ad quod plurim um quoque co n feret, dum in eleetione, ac exp licatio n e ex A uctoribus Ora- tionum et E p istolaru m , m agnopere Praeceptor atten d at, ut iyron ib u s rationes rei cujuslibet in iisdem datas, brevibus claré sim pliciterque ex- p o n a t, ac observari faciat. Quod attinet ad Ci-, ceronis O ration es, earum excellens analysis D n Cygne hic egregié proderit. L on gis itaqne mis- sis O ration ib u s, in brevi quapiam , exem plo ul pateat» ln L iv ii libro 4 4- Paulus Emilius
u
§.
U.
lites m onet.•• ( p ro p o sitio ) ne se ingeran t in Jm pératoris consilia. ,, Unum Im peratorem ( in - ,, q u it) ’n exercit.u providere et consulere, quid ,, agendum sit, debere, nunc p e r s e , nunc cum ,, ijs quos advocaverit in concilium . Qui non „ sint ad vo cati, eos nec p a la m , nec s e c re to , „ jactare sua Concilia oportere. M ilitem baec ,, tria curare debere, corpus ut quam validis- ,, simum et pernicissim um h ab ea t, arma a p ta , ,, animum paratum ad súbita im peria. Caete- ,, ra scire de se , D ijs im m ortalibus et Jm pera- „ tori suo curae esse. In quo ex ercitu , m ilites, ,, z’umoribus vu lgi Consul et Jm perator circum - ,, a g a tu r, ib i nihil salutare esse. S e , quod sit 01- ,, ficium Im peratoris, provisurum , ut bene ge- „ rendae rei occasionem , eis praebeat; illos n ih il ,, quod futurum sit quaerere; ubi datum signum „ s it , turn m ilitarem operara navare oporte- „ re. ” Hac oratione lecta rel’lectant animum ad argumenta tyro n es: propositio: n ec p a la m , nec secreto m ilites sua con silia j a c t e n t : ratio jm a , k m ilitum officio ducta, quod illorum res duntaxat s it , corpora valid a, arm a a p ta, animum paratum praestare, caetera D ijs et Im peratori helinquere. R atio 2 da. Quod n ih il salutare rei- publ: D u x agere p o sslt, si m ilitum rumores et consilia audiat. R atio $ tia : ab O ff cio im pera to ris; quod illius intersit providere non m ili tum , ne bene geren di oecasio eis elabatur.
L ecta Ciceronis epistoła 1 8va lib ri ¿ ti ad tamil: in qua Cicer: Fadium bonestum v iru m , sed qui novus fu erit, id est auctor et faber fo
r-D e Invenlione.
tunae.suae, consolatur, quod exilio plexus sit in stante Pom pejo, ob cujus gratiam Fadius Sena- tus consulto Civitate pulsus,
quod
ejus judicium bonis omnibus displicuit. E t si eg o m et: (inquit) gui te consolari cupio , consolandus ipse sum , propterea quod nullam rem gravius ja m diu lu ll , quam incomm odum tuüm : tam en te m agno- pere non hortor so lu m , sed etiam pro amore nostro rogo atque o ro , te collig a s, virum que prae- beas, et qua con ditione omnes hom in es, et q ui- bus temporibus n a ti sim u s, cogites. P lu s t i bí virtus £ua d ed it, quam fo r tu n a abstulit: pro- pterea: quod adeptus e s, quod non m ulti hom i
nes n o v i: amisisti, quod plurim i hom ines nobilis- simi. E a vid etu r denique con ditio Legum, ju d ic io - ru m , bemporum, u t optime actum cum eo videa- tur esse, qui quam leoissima poena ab hac R epú blica discesserit. í u vero qui et fo r tu n a s , et li- beros habeas, et nos caeterosque necessitudin e et benevolentia tecum con jun ctissim os: quique magnam fa c u lta te m sis habiturus, nobiscum et cum omnibus tuis v iv e n d i: et cum uniifn sit j u dicium ex tarn m u ltis, quod rep reh en d a tu r, u t poté quod una setltentia, eaque dubia, p o ten tia e alicujus condonaturn existim etur: om nibus his d e causis debes istarn molestiam quám levissim é ferre. M eus animus e n t iu te , hberosque titos semper, quern tu esse v is , et qui esse debet. Vale. Lecta inquam hac E pistola, rationes ty r o elor quentiae resumat. P ro p o sitio : te colligas v i- rumque praebeas: idest vires omnes a n im i tu i collige et fo r tite r v ir iliterque f e r exilium . v f a'
16
§. fl.■ „ iio i ma. , ^uia si cogites et infelicitatem omnium hom inum , et infelicitatem horum j, tem porum , tuam aequaliter feres. 2 da. quia „ plus tib i virtus d e d it, quam fortuna abstulit : ,, novus enim homo acfeptus es hominum stu- „ d i a , optimum n om en , opes etc. quae tib i ma- ,, nent: fortuna vero tib i abstulit solatium Pa- ,, tria e , quam et tot nobilissim i hom ines nunc „ amiserunt. 5 tia . quia tarn mala sunt R eipu- 5> plicae tem pora, ut optim è cum eo actum v i- ,, deatu r, qui solo tantum exilio plectitur, quae j, levis poena est, aliis comparata. 1\ta. quia ti- b i integrae sunt op es, lib e ri, amici. 5 ta. quia „ omnes boni reprebeudunt bane tui exilij sen- ,, tentiam et Judicium , quamvis de multoruqi ,, e x iliis sileant. 6ta. quia potentiae Pompeij ce- „ dendum e ra t, eujus auctoritati Senatus hoc j, contra te D ecretum condonare debuit. -¡ma. j, q u ia y meus animus idem semper erit in te ,, etiam absentem tuosque liberos.
Pluribus non est inducendum é x e m p lis , nec multis dicendum , quam hae diligentes in explication e A uctorum , rationum ab ijs data- ruiH observationes, Juvènes ad ratiocinandum , inveniendasque sim iles cujusvis propositionis cau sas sensim l’ormabunt.
Cui quidem rei 3 tinm id m axim opere opi- tu la b itu r, si praeceptores pro occupatione do- riiestica, p rin cipio praesertim , assignent tyro n i- b u s, ut sim plices duntaxat rationes unius, dua- ru m , trium vè propositionum afféran t, absque ullo elocutionis stud io, sed apertè cum
D e Inveniwne.
eu la, q u ia , quia, Ilaec exCreitatio m âgis ad- hue ad in ven th n em rationum eornm excitab it perficietque ingenia. Nihilque joberit, si prae- ceptor etiam ip se , assignatarum Propositionum rationes, ipsis oretenus d icat, atque etiara etiam - que rép étât, cas ut memoria tenere possin t; cum enim è m em oria sua illas describent, ab ijs non a M agistro inventae jure eensebuntur.
Hactenus de modo juvandi adole-centum in genia , in in ven ien d is, è naturali uberrimoque fo n te, intelleetu nim irum eorum , ad om nia ra- tionibus. Jam reverta m u r, ad explication em T opicoru m locorum , unde erui p ossin t, aut ad quos reduci so ien t, rationes.
1 5 , Q uotuplices sunt f o n t e s ? D u p lice s : in te r n i, et extern i.J x 6. Q u id sunt interni f o n t e s ?
Ubi rationes p rtuntur ab ipsa te. i q . Q u id sunt extern i fo n t e s ?
Ubi rationes petuntur extra ipsam rem, Q f J i d sit istu d : ab ipsa re et extra rem , e x ipsis fontibus facile in te llig e tu r , et exem ple pateat. S it p ro p o sitio : C upiditates opum. vo~ luptaturn, honor u n i, p oten tiaequ e, nimias , eùér- cere oportet. ,, Quia cupiditates (in q u it Cic: de „ fin :) non modo singulos hom ines, sed et u- ,, niversas Fam ilias evertunt, totam etiam labe- „ factant Rempub: E x cupiditaribus o d ia , dis- „ sid ia, discord iae, seditiones, bella nascunlur. Nec hae se se foris solum jactan t, nec tantum
i
8
§.
II.
5^ in alios caeco iiûpetu in cu rru n t, sed intus ri etiafti aniinis iu rlu sac, inter se dissident et di- 5, seordant. ” Hae rationes <latae sunt ah ipsis rebus intinais cupiditati. M a litia enim ea in est, in sita est, innata esc, envidie adbus nim iis, ut • qui nimirum cupit vehementer opes, pocentiam t ■ vi'luptaces, cum ijs haminibus, q ui se se ju rem éri to vesanáe ejus cup idita ti opportune, odia et d i scordias in cu rra t, etiam quandoque seditiones et b ella e x e ite t , ad id quod nirnium cupit asse- quendum : saepe provide et se et, suam avertit Eam iliarn, et Rempubl: labefactat. C u p id ita tcs diversae animo inclusae, inter se dissident, hnm i- nem que semper inqnietum reddunt, ut nunc trä n - quilUtate'm o p tet. quo suis f rua tur effaem inatè u olu p ta tibu s, nunc otium cogatur pèrdere, quo cu p id in i honorum doininnuonisque lib id ih i, mo- rem gerat Haec in cupiditate ip.sa intus inve- niuritur. Jara si dicas : m agn ifiée sapienterque ad rem nostram T u lliu s: Regium e st, in q u it, it a v iv e r e , ut non modo h o m in i, sed ne Cupidiiati quidem servias. Haec sententia Tultij extrinse- cus petita est , nec enim sententia T u llij, aut T u llius in cupiditate est. Si dicas: Pom pe ¡ us ét Caesar oùpiditate nim ia g lo ria e , Patriam perdi- derunt. Pompejus et Caesar exterhae sunt res cupiditati.
i g . Q u i sunt fo n te s interni?
D e fin id o , E n um erado partium . Genus« Species. Causae. E jfecta . A nteceden cia . A d junct*a. Consequenda. Contraria. Repilgnanda.
D e Invenciones
*9
Com parado. Sim ilitudo. D issim ilitu d e. N o ta d o .19 . Q u id cst D e f in id o ?
E s t O r a d o , quae exp lica t naturam rei. Q u a m cu n q u e rem nescimus quid s it, sola defi- m u o nos docet quid sit. Nescimus vg. quid sint A n d a b a ta e ? D eíin itio : Sunt g la d ia to res, íju i clausis oculis digladiabantur. Nescis quid sint g la d ia to res? D e íin itio : Serví e ra n t, quos Larustae artem armorum edor.ebant, ut postea p opuli oblectandi causa in arena pugna rent. Nescis quid sint L a n is ta e : Definit.io : M a g istri arm orum , it a a lan iando vel laniena d i e d , qui praeerant ludís gladiatoriis. Jta omnes r e s , person ae, anirnalia, arb ores, virtu tes, v itia , etc. ita om nia Nomina definitiohibus nobis ihnote- scunt. Ut m odestia: est v irtu s, qua e docet ed quae aguntur et dicuntur suo loco et tem pore decenter eolio care. Vel. E st virtus, quae corpo ris anim ique m odbus comp .n en d is rationent praascribit. V e l Esc v ir tu s , quae propriae de se ipso opinioni modum ponit. Quid est ostentatio ?" E s t im m oderate suis de rebus g lo ria d o . T a le * definitiones nom inum , rerumque om nium ó p t i mas in L é x ic o , ubi scriptores de singulis b r& - viter philosophantur et singula definiunt> v e * p eñ es.
20. Quo tupi ex est D e f i n i d o ?
so
§.
It.
m , Q uid esi propria D e fin it io ? Q uae constat gen ere, et differentia.
( j T -'-mis est, u t a v is , anim al, virtu s, vitiu m , a vs, sclentia , etc. D iffe r e n tia , est i d , quo inter se species d ifferen t, ut L eo ab equo, a'quila ab alauda; teniperantia a lib e ra lita te , superbia ab acedia. Pdesis a Grainm atica. < tc.
E xeinplum definitionis propriae: R eligio est virtu s, qua cultus D K O debitus tribuitur. Jm- pietas est sce lu s, quod omnem D E O debitani reiigionem tollit. Virtus itaque hie et scelus in definitione sunt g en u s, caetera sunt differentiae ab aliis virtutibus et sceleribus.
22. Q u id est d e f in itio O ra to ria ?
Q uae non tarn per genus et differentiate, sed quocunque alio m o d o , rem ita desenbit , u t tamen bene rei naturam e x p lic e t; utr/ue e.r. ea res q u a elib et, q u a e , et qualis s it, cognosci possit.
V g. rudentiam si p roprie definite v e ils , di ces: est virtu s, quae hom inem , ut
caute
sapien- terque omni in re procedat , dirigit.’ Oratorio cum Cicer: dices: P rud en tia est rerum bona- rum et malarum s c ie n tia : Partes ejus s u n t: m em oria, quae praeterita record atur, ijsque ve- luti regula agendorum utitur, in telh gen tia , quae praesfentia penitus d isp icit, in ijsque videt quae sequatur, quae fugiat: p ro v id en cia , quafutu-ris p r o s p ic it, sapienterque eousulit, ut-que me dicina paleeud/rtit, gubernatia n a v ig a tio n is, eiven d i ars prudentia ese. Uttaque hatíc defi- n it io , tam p ro p ria , quam Oratoria egregié Ora- tori in serviet, ad eommendandam prudentiam .
E rit vero definitio O ra to ria , dum r e m , q u id , et qualis s it, bené exp lices , uti p otes, rei p artibus, r e i causis, rei effectíbus, eompa- rationibus , sim ilitu d in ib us, M etap horicis de- nom inat.ionibus, ep ithetis, etiam explication i» b u s, quid non sit illa re s, quid vero s it, et alija describendi m odis F g. ,, D issim u latió , non est „ sim u la tio , aut m eud acium , ut falsum p ra ,, vero proferas; non est fraus aut d e c é p tio , ,, ut cuiquam male velis im p o u ere, aut queni- ,, piam circum ven ire, sed est du n iaxat oppor- ,, tunutn veritatis sile n tiu m , et quoddam ve- ,, lum iliius ac siparium , ne q uae, et quamdiu ,, arcana esse debeant, intem pestive deteganr ,, tu r, et adversarii praemoneantur. Res ne dum ,, lic ita , utpote falsi expers ,e t innocen s, sed ,, etiam g ravib u s, et m agnis rebus tuto pera- ,, gendis, et perutilis et nece-saria.
Sed ex his jam satis liq u et, lo ci d efin itio - nis natura. Id jam eoritendat P raeceptor, Juv fi nes ut bene co n cip ia n t, quam solida á definjí-
tiorie ratio propositionum variarum d a ri p o - test. Quid enim solidius ac fortias est, quam r e i, si quam suadere v e lis, naturam exponere, e x p lic a re , elucidare? quod bon a rei d efin itio , siy e propria, sive oratoria im prim ís facit. Exem * plis. im prim is doceantms
D e I n v e n t i o n 2*
22
$•
« •
Sit p ro p o sitio : P a tria e mm mum nos fiebe re amorem. D.efini et explica quid sit Patria ? e t si bene definieris, ad ejus excitabis amo rem . ,, Quid est enirn ista PatriaP locusnp dun- ,, ta x a t, in quo priiuum aerem hausim us, pri-
,, m am lucem aspexim us? at jam. et hoc ipso ,, sacri prim ique h p sp itii n om in e, quam no- ,, bis debet esse jucunda? V erum enirnvero il- ,, la nostri p aren s, ilia a ltr ix , e d u c a trix , con- ,, servatrixque est. 311a vetustissim a M ajorum , , nostrormn tot ä saeculis sedes, ilia cerlutn ,, posterorum quandoque nostrorum dom icilium . ,, F on s ilia est p a te rn i, m aterni, avitic|ue san- ,, g u in is, d eco ru m , op um , et d ign itatis no- strae. Non aliam communem m atrem , tu tri- ,, cem que, quatn hanc p ro p itii nobis dederunt ,, superi. Ejus in sinu vivim us. Ornamenta il- ,, lius nos o r n a n t, fertilitas nos ejus nutrit. ,, Opibus illiu s ditescim us , ejus ■ cohonestamur ,, g lo r ia , illiu s axaltam ur tropbaeis. Quidquid ,, demum Patriae est, nostrum est. Iuiii, nos ,, ip si Patria sumus. etc. etc.
Caeterum delinitiones b o n ae, prout res e x i- g i t , vel brevibus absolvi possunt: vg. vecti- g alia exacte solvenda esse. D efin itio. Q uia sunt p u btici proventus ad subvenicndum Reipubli- cue necessitatibus legitim e in stituti. Tem pla es se ex tru e n d a , instauranda. Sunt enim sanctua- ria et solia quaedam sumrni N u m in is, ubi con- flu e n tiu m populorum v o ta , supplicationesque ex a u d iu t : sunt sacratae fu n d e n d is precibus , D E O p la ca n d o , clem entiaeque C a d e sti con
D e Inventione.
lia n d a e , A E d e s , A syla et profagia Divinam , iram vindictam que fu g ien tiu m hom inum * be- neficiorum omnium receptáculo et. f o n t e s , pie,- caris et religionis sedes, etc. Invidiam esse fu- giendam . Esc enim curpis aegritudo a n im i,
a lie n a , quam o p ta c, et qua caree f e lic it ó t e m aerentis; qua in feheiu s n ih il, cum aliorum res omnes saecundae earn perpetuo et irritent et c r u c ie n t; est fa e d a mentís abjectae nota, et. stim ulus, bonorum om nium , virtutisque te- terrim a hu stis, am icitiae venenum etc. Secre- tura servandum. E st enim res sacra 4 P rin ci p e , \sb a m ico , seu quocunque detnum tuae co?n- missa religioni et f i d e i , esc omnium m axitno- rurn negotiorum anima certusque cuscos; esc quoddam sa n ctiu s, quod prophanare ac prodere nefas s i t , depositi g en u s: esc L ydius quídam am iciciae lapis eco. Leges esse suraraa religione colendas : nam sunt ( Cíe: pro Cluent: ) Funda- mentum L íb e r ta tis, f o n s A K q u ita tis , Metis , et a n im u s, et consilium , et sentencia C iv ita lis , posita esc in Legibus. Sed exem plorum satis.
Hic advertant Juvenes, bené ronsiderata rei n atu ra, ejusque praesertim eflectibus, partí- bus*, adjunctis etc. ( quod jam paulo superius in n u irau s, quodque saepíus inCulcardum illis e s t ) facile oratoriam D efinitionem confici pos« s e : plurim ura vero ei m elapboricas denom ina- tiones splendoris addere.
A dvertant íte m : Philosophos species rerum strícte d e fin iré ; quod vero generé et differen- tia caret, propiné dictam definitionera non pa* ü
3
*4
§• H.t i , ut P etri definitio non e s t , sed descriptio. Oratores vero quidvis d efin ire, seu si m a lis , quomodocunque describere possunt. Ut: sit pro- positio : p erliben ter, peram anterque te saluta- m.us. E s enim religion is Ecclesiaeque colu m en , fidele consilium Prin cipis , R eipublicae fulcrum , libertatis defensor rationabilis, Senatus lum en, praesidium et ornamentum, nostri om ni um. etc.
A drertan t denique in optim is L e x ic is , ut dictu m , propriam cujusvis rei definitionem re- p e r ir i, non ideo tamen laborandum e s t , ut aut quaevis propositi® à delinitione p robetur, aut ut quaeris d efin itio , omniuo nom inibus, si- ve d en om in ation ibus, r e l s im p licib u - vel rae- tap bo ricis constet, sed suff c it, ut rei natura sa tis quocunque exprim atur modo , vg. P rodigali- t a s , seu (v o c e T a c i t i; ) prodigentia in E th i- ca definietur ita : est vitiu m , (jl • quis bona sua ultra facultat.es suas im prudenter ac immode rate dilapidai. A b O ratore deiïn iri pot.est, -vel cum den om inationibus, sive sim p licibn s, sive m etaphoricis , u t: est patrim onij fo rtu n a ru n i que imprudens ac im moderata la rg itio , est im~ m odica liberalitas, aut. p olius malus liberalii atis usas; est paupertaiis inopiaeque p a ren s, est fla g itio r u m , fu r to r u m , rapinarum , seditinnum , co n ju ra tio n u m q u efa x qua ed am , illicium et ori- g o; est opüm vortex', fa m ilia r um ru in a , Reipu- blicae detrim entum , honestatis virtutis et fa m a e pernicies etc. vel sine «Ilia denominationibus ^lefiniri p otest, u t: prodigalitas : quae soit
perde-D e Inventione.
re, donare nescit, cujus beneficia non virtus, non décorum , non benign itas, se»/ casus et fo r tu ita regùnt ; xjuae d isijcit, proijcirque potius, quam donac aul b en efa cit, quae fr a u d i, assen ta d n n i, <ic sceleri toc u n i, virtud largitur n ih il, quae p a trim onio , collectasque diu à m ajonbus opes ab- lig u r it, quae e x opulentis decoctores et inopes, deinde m en d icos, ¿um C atilinario ex e m p lo , J u r e s , raptores, sica rios, seditiosos, e£ incendiar ríos fa cit. etc. Hac descriptione satis liquet pro- d ig en d a e satura.
H aec de définition»; fusiùs , Zoco nim irura ad explicandam rerum naturam , et ad bonas co gi- tationes subm inistrandas, sané necesario et utili.
23. Q uid est enum erado p a rtiu m ? , E st locus q ui de c e t, totum in partes d i stribuer e , vel rationum eruendarum , -ye/ a/ra- p lifica n d a e dun ta xa t O radonis causa.
Ira
C ivitas: in fo ra , p la tea s, vicos , pom aería, T e m p la , P ala tia, A E d e s, pontes, fontes, etc. ita corpus kumannm in sua, arbor, in sua mem- bra. etc, clistrrbuetur.Jam tantum amplificat.iomis c a u sa , diver sas opura partes Cic: hoc exemplo énum érai; -2reniant igitur irrisores O radonis hujus ac sen- te n tia e , et v e l ja m ipsi ju d ic e n t, utrum se ho- rum alicujus, qui marmareis tectis^ ebore et aura fu lg e n d b u s , qui sig n is, qui ta bu lis, qui caelato aura et a rg en to , qui Corinthiis operibus abun dante an C . Fabriciiy qui n ik il eorum, h a b u it,
n ih il hahere v o lu it, sim iles esse m alintP Pa- ra d o x o im o,
* 4 . Q untuplex est apud Bhetores to tu m ? D u p le x , Corporeum sea P hysicum , et incorporeum se;* quod mente concipitur.
{^yCrporenm partes sensibus subjectas h a b e t; ut liber sua folia , tellus suas, quatuor p a r te s , Dnropa sua R e g n a , P ro vin cias, fluvios, 1110ri tes. Incorporeum partes h a b e t, quae mente di- scernuntur u t: Aespub: constat P rin cip e , Se- natu etc. S a c r o , Politicoque statu etc.
U t bene hoc tolum Incorporeum oonci- pian t Juvenes, provide ndum est. Norint ergo in corporea o m n ia, etsi veris careant p artib us, partes tatnen e 'r u n i eff.ngi separarique posse. In D E O ipso O m nipotentia, im m ensitas, acter- n ita s, b on itas, san ctitas, sapientia etc. mente separari possunt. A n im a intelleetu , voluntate, m em o ria, const.abit. lli c ipse intellectus habe- b it partes; -priinam rerum apprehensionem , turn judicium de quavis r e , turn ratiocin ation em , B h eto rica habet p artes, ut dictum tres. It.a su
as quaevis ars et scientia, quaevis virtu s, et. quod- vis vitium suas.
Si vg, a M a g n a n im ita te, seu anim i M a- gnitudine quempiam la u d es, vet ha n c virtutem suadeasy has quasi in ea p a r te s, et officio cjffin- g ete potes. ” A ggred i res m axim as quamvis dif- ,, ficillim as et m axim e ard u a s: nullum pro R eli- „ gion e , v ir tu te , Patri-a, P rin cipe extim escere
D e Inventions.
„ p ericulun t: a rebus semel honesté justèque „ coep tis, minime unqñam resilire, n e c , donee „ co n fiçian tu r, désistera: obstaçulis, quae maxi- „ ma contentioqe vin can tu r, etiam o b lectari: „ D F.fjM solum , offrcium , saliÿeip Civrnni., et „ Patriam ; excelsas has n ein pe, agendi habere „ causas: sua non quaerere, nec potentiam , nec „ increm enta opum , nec ipsam famam et g lo - ,, n am , quam , etiamsi avide non quaerajtur, „ ingentia facta sequi semper ut um bram opor- „ tet. P rin çip is, C iv iu m , populi , suorumque ,, etiam. ingratum fortiter ferre anim um , et yel ,, invitae m ultitudini beoè facere, e x ilio , p ro- ,, scrip tio n ib u s, m orti ipsi obviam p ro g fe d i; et ,, etiamsi omnes fatl ictus et ¡acula, nalura per- ,, sen serit, animum iis im penetrabilem prae- ,, bere: adversa non fra n g í, prospérant secun- ,, damque m odeste, m oderate, aequaliter ferre „ fortunain, et utriusque periculum, facere,
am-
,, mo tam al? im becillitate lib e ro , quam à te- ,, m eritate alieno etc. His quasi partibus con- ,, stat ista virtus\A b am icitia laudando aliquem , vel eam .com - m endando, hae partes ejus excogicari possunt. „ E rg a amicos tenere optimeque semper affici, ,, eorum consuetudine o b le c ta ri, fidem iis con- ,, stantissimè servare ; veré sem per ingenuoque ,, animi can dore, à fraude om ni et mendacio pro- ,, c u l, cum iis agere; b on a, com m oda, famam et ,, capita e o ru m , etiam cum discrim ine p ro p n o », defendere; salubriter iis libereque consulere; ,, eorum m oreiu gerere con siliis, nec libértate
„ admonentiutn offendi y imd plenatn d ic e n d i, ,, quae velint iis faculfatem concederé ; nihil ,, nim ium , nihil in urban um , cuín iis sibi licere, ,, creciere ; non émolument! ullius e r g o , sed 5> probitatis vÿjtutisque causa, amicos d ilig e . ,, re; iisdem , pro m odo, o p ib u s, comm endatio- ,, n e , obsequiis , semper benefacere studere ; ,, m ale de iis neo loqu i, nec m aledicos illis fer- „ r e ; errores et vitia eoruni apud se aliosquo ,, p urgare; nec iis offend i, sed la ci Je p a rc e re , causas ofFensionum v ita re , secreti cum iis re- ,, ligionôm sánete'c o lere, n ihil ab iis injusti pe- ,, tere. V ide quot quantaeque partes et officia ,, in singulis virtutibus ex co gita ri possunt.
M odestiam seu humihtatern, n i vacant, C hri- stianam , in aliquo si laudes vel a licu i suadeas : partes ejus arunt : ” D E U M nosse, et nosse se ,, ipsum. Homines omnes aequales sib i, ut eo- ,, déni D E O p rogen itos, eundemque habituaos ,, fiaem existim are. Contenm ere neminem. C’e- „ dere m ajoribus, non invidere aequalibus, co- ,, mem mitemque esse inferioribus. Se nulli No- ,1 b ilita tis, Sapien tiae, m eritorum , virtù tis, opl- ,, nione p raeferre, quamque módica et vana haec ,, ¡sint, recte apud se statuere. Adversa quaevis, , y etiam contemptum sui Christiano animo ferre, ,, quod vel E th n ici, plurim is Christianis sapien- ,, tius fortiusque fecére. H o n o res, M agisira- ,, tu s, et muñera R eipubl: non sua, sed R ei- ,, publ: et d v iu m causa, tanquam de iis bend ,, merendi opportun itatem , non tanquam orna- „ menta at praem ia sibi d e b iia , nec tanquam
D e Inventione.
„ vanitatis oblectamentum quaerere et susei- „ pere.
L aud an d ae f i d e i erga P r in cip e n partes e r u n t: ” Optim a semper eidem praebere con- ,, silia; jura ct dignitatem ejus fortiter ttíe ri; ,, vitam eius propriis- furtun is, sanguine et vita ,, defendere; ab adulatíone et blanditiis abhor- ,, rere; commoda P riñ eip is, stud iosé, sed hone- ,, sté semper am plificare; secreta et arcana qnae „ cred íd erit, religiosé servare; á m ach in ation e, ,, sedit.ione, conjuratione o m n i, ne durn procul ?> abésse, sed et tota contentione v iriu m , m ala „ id genus praepedire.
Mendacern , v e l mendacium irise ciar i si ca p ia s, m cndacem in parces, quasdam distnbue.
, Primó in co n sid eraté, temeré incautéque men- „ titu r, deinde contracta jam quapiam fal- ,, si dícendi consuetudine m en titu r; jam aní- ,, too del’.berato studioque m e n titu r, denique „ m endacii continuo quodam usu, ne jam qui- u dem mentir! se co gita t, sed verum se dicere „ cred it; eadem facilíta te , qua jurat et pejerat, ,, m endacia et per ju ñ a illi m inim i constant.
Impium militem per partes ita divides-, ” re- „ lig io n u lla , mores pessim i, faedae lib id in es, „ alea et furta perpetua, i’apin ae, dum ímpuné „ lic e a t , justitiae ac aequitatis res et Domen „ ipsum ig n o tu m ; hum anitatis n i h i l , ferociae „ plurim um ; metus fustis, quam am ittendi bono- s, ris m ajor; de anima tan tu n d em , quantum et
r
30 <>•
H-À d vertan t hic elbquehtiae Auditores in di- stribuendo to lo incorporen in p a r te s , fortd eos saepiùs in alterum illapsuros fo n tem , u t: s p e c ie i, r el effcctorum , vel coriseqnentium , vel a lio s , de quibus infi'a, ubi et differentia hos in ter fontes an n otabitur, sed id min ils omnino e st, ad quemeunque ab ijs reducantur fontem enum eraiiones et rationes ejusm od i, durmnodo bonae illae solidaeque sint.
M onendum hoc loco : Oratoris esse diligen ter atten d ere, quidquid in partes aliquas d istri buí vel enum erari posait. Quod in corporeis fa c ile , in ijs quae m ente sep aran tu r, pauló e s t, n isi usus acced at, diffieilius.
Attendendum itaque est ad n o m in a, quae per se quasi totum ¿liquid d é sig n a n t, seu quae gen era b a sunt, u tE c c le s iá , R esp ublica, Civitas , ¡Senatus, E x e rc itu s , T rib u n a lia , M agistratus , o p es, com m ercia, scien tiae, artes, o p ificia , p a x , b ellu m , oeconom ia ', m iseriae, calámit.ates, nior- b i , commoda, u tilitates, detrim enta, tem pos, v i- t a , virtu te s, vitia , et id genus innúm era; quorum, quod libet, plurium m ox r e r u m , aut p artiu in , quibus con stat, cogitanti im agines offert. A tten dendum item est ad ista: orane, totu m , nullum , n ih il, plura, pleraque etc. ubi enim haec sun t, divisio et enumeratio fieri p o test.
y g. N ihil régi sine lege potest. Cic: 3. de L eg. N ih il esc cam apturn ad ju s cunditionem que nacurae, quam Le.v: sine qua net: dornus alla, nec CU’itasj n ec g e n s , n ec hotninum universum
ge-nJJ - Æ vr; ■ f f t
D e Inventions.
3t
n u s, nec rerum natura ornais, nec tnundus ipse Stare potest.
Atteiidendutn com prim ís est ad diversa v ir- tu tum , raunerum , persona ru m , M agistratuum o fficia, ut. Priricipis , Senatoris, P raesu lis, D u - c is , P raefecti, Patris,. D om ini, filij, s e rv i, m i li ti s, colon i, m ercatoris etc. etc. quae m uneris eorum s u n t, non difficuiter excogitabtm tur. U t si 'vel Judicibus diligehtiam in eorum m uñe re suadeas, vel iustitiam , vel judicem latid es, hae partes et officia muneris ejus menti oécur- rent ; ” Judiéis officia sun t, pauperibus ac di- ,, vitib us, potentibus perindo a c im b e llib u s , c i- „ vibus et e x tern is, am icis et bostibus aequè ,, adm inistrare ju stitiam , à muneribus quibusvis ,, maiorem. in modum abhorrere; gratiae* am i- ,, citia e , N obilitati, potentiae nih’ l trib u ere; R e- „ ligionetn p raestiti ¡uramenti continuó hab'e- ,, re prae o cu lis, conscientiam cum scientia ju- ,, ris om nino conjun gere; otium , ludos, tet p ri- ,, vata com m oda, ut m ím ica m uneri s u o , repti- ,, diare; meminisse D E I et Prin cipis mutins in ,, judiciórum adm inistratione contineri; d ign i- . ,, tatem j honores, et ca p ita , fortunâsque civium „ judicis esse relig io n ! commissa; tranquillita- ,, tem publicam et privatam om nium , ë recta ,, justitiae adm inistratione p en d ere, etc. etc.
Ut ad taies enumerationes assuescant Juve- n e s , adhuc aliqua ex C ic : ponuntur exém pla. Cicero enumerat tnodos, quibus /tontines hom i- nibus obstringuntur: aut benevoléntiae g r a tia , citm cliqu a d e causa quempiatn diliguntf a u t
ho-3
2§:
II.
rwris ergo , si cujus virtutem susp iciun t, aut si eurn rebus suis bene consulere arbitrantur, aut cujus opes m etuunt, aut á quibus a liquid e x p e c ta n t, aut postremo pretio et n if c e d e d u cu n tu r, qua e sordidissima et inquinatissim a est quidem ratio, etc. Offic*. lib: a.
Boni Cives erga alios Cives officia enunie- rat. C on ven iet autem ( bonum Civem ) cum in dando m unificum esse, turn in exigendo non acerbu m , in om nique re con trahenda, vende'n- d o , em endo, con du cen d o, lo c a n d o , vicinitatibus et co n fin iis aequum et f a c il e m , multa multis de suo ju r e cedentem , á litibus vero, quantum li ce a t , abhorrentem etc. Offic. lib. 2.
Cuivis aetati aliquid esse proprium . Sua cui- vis ( in q u it) parti aetatis tem pestivitas data e st, ut et infirm itas puerorum , et fe r o cita s Jli v e num : et gravitas ja m constantis a eta tis, et se- nectutis m aturitas, naturale quiddam habeant. In Cat: major:
Sem per in Officio manendum. N u lla pars vitae ñeque p u b licis, ñeque p riv a tis, ñeque f o - rensibus, ñeque dom esticis in rebus, ñeque si tecum , quid agas, ñeque si cum altero contra h a s, vacare officio debet. etc. O ffic. lib. 2.
H is exem plis ad enumerationem parlium be ne intelligendam satis lum inis tyron es eloquen- tiae habere videntur. In quo fonte sciant potis- simam et rationum inveniendarum , et am plifi- eationis positam vim esse. /
De Inventions.
33
25, Q uid est genus?Q uod sub se c e n tn e r specie». Fons verb h ie docet eruere rationes a g euere.
vg. A .N im a l, a rb o r, avis
etc.
tot species ha» b e n t , quot a n im a lia , arbores, aves etc. noscun- tur. E t taleest
genus Logicum sen proprium. A t sunt non rerum tant'um qUae subijeiuntur o cu lis, sed et earum quae mente cognoscU ntur, sua genera: u t, virtu s, vitiu m , p eccatu m , be- heficium , bonum , m alum , com m odura, ibcora- raodum , p ericulunt, m orbus, a rs, scien tia , con- suetudo, l e x , etc. et innumera a lia , sub qui- bus , quasi generibus diversae horum species inveniuntur. Ut .sub genere: bonum , bona Cor poris , bona fortun ae, bona an im i, bona tem po- r a lia , bona aeterna» bona p riv a ta , bona publi ca etc.Sed vid en d u m : id e m , quod est species re- spectu superioris, posse esse genus respectu in- ferioris: ut bonum R eipublica e, est sub genere: bonum q u o d v is; est tarnen et g e n u s , contento- rum sub se R eipublicae bonorum , cujus erunt species: R e lig io , beni Princeps et M agistratus, p a x , ju s tiiia , concordia Civium , g lo ria , poten- t ia , o p e s, artes, eom m ercia, o p ilicia etc. etc. haec enim sunt R eipublicae bona. Jtem vg. opi- f i c i a , . eom m ercia etc. erunt iter um genus respe
ctu inferiorum . O p ificiorum enim species sunt d iversae, quae occupantur circa lan am , circa fer- ru m , circa raetaila, circa lig n a , circa sericum
(j. II.
D e Invent.etc. Com m ercia alia sunt terra, aquis a lia , fru- m enti a lia , animalium a lia , pannoruin a lia , etc.
Plui'imae propositiones su n t, quarum ratio- nes dari possint á g en ere, dum propositiones sint de specie a liq u a , et dum consideretur g e nus ad quod ilia species p ertin eat, vg. si sua- deas in C ontractibus f .d e m esse servandam ; po- n e fid e m sub genere virtutum C ivilium , quae ad socieU tem humanará sánete colendam necessa- riae sunt. E t die: C iv iles virtutes m áxim e nobis esse col< ndas, quae tutam securam que rsddunc societatem hotninum: quibus é genere hum ano, c M epublica, e C iv ita te , p u lsis, fe r o c iu m animd- lium instar vivendum sit etc. harum ja m virtu- turn praecipua f .d e s est. etc.
Consuetudinem quampiam sánete esse ser- vandam suadendo in C o m itiis, in ¡u d ic iis, in exereitu eto. dabis rationem á g e n e re : quia est consuetudo vetus, sa cra , laudabilis etc. Turn in genere dices: n ih il ess6 ju s tiu s , utiliusque quarn a ntiques servare consuetudtaes etc. N ih il esse im pruden tius, levius, magisque n o x iu m y quam á majorum consuetudinibus desciscere. etc.
Si aut peculatum , aut rapinam , aut violen- tia m , aut p erju riu m , aut ebrietatem , aut si quid aliud in specie in se cte ris, nonne solida ibrtisque ratio e s t, á genere? quia esc crim en, peecatum ,flc g itiu m publicum -, et paucis aliquid in g en ere, de horrore scelerum publicorum in- nues: peccata nimirum p u blica toleranda non esse etc.
