View of Sieć karczem w Małopolsce na podstawie Liber beneficiorum Cracoviensis Jana Długosza

Koczrena humanistyczne To» ggg» xmyr a - iwt

EWA GAŁĄZKA

SIEĆ KARCZEM W MAŁOPOLSCE

NA PODSTAWIE

LIBER BENEFICIORUM DIOECESIS CRACOVIENSIS

JANA DŁUGOSZA

t. In s ty tu cja 'karczmy u średniowieczu

Średniowieczna karczma je s t in s ty tu c ją dotychczas słabo rozpoznaną. W p e ł­ niejszym ś w ie tle ja w i nam s ię ona dopiero w o k resie nowożytnym, kiedy stanowi przede wszystkim m iejsce wyszynku napojów alkoholowych i konsumpcji artykułów spożywczych*. H średniowieczu natomiast funkcje j e j b yły znacznie b a rd ziej zró ż­ nicowane. Stanowiła ona wówczas obok ośrodka konsumpcji spożywczej również

spe-2

c y fic zn e centrum handlowo-usługowe . Poza napojami można tam było kupić mięso, 3

pieczywo, c ia s to i s e ry , ś le d z ie i s ó l . Nierzadko te ż przedmioty codziennego Ą

użytku, ja k : ły ż k i, naczynia, wyroby tek styln e i obuwie . M iewali w n ie j swoją sied zib ą szewcy, często m ieściła s ie tam kuźnia, nierzadko te ż w arsztat krawiecki

Funkcje ja k ie s p e łn ia ła karczma, b yły często uzależnione od j e j położen ia. Te, które b yły położone przy uczęszczanych szlakach handlowych czy przewozach, stawały s ię n iekiedy miejscem pracy urzędników, np. mincerzy , k tórzy oprócz opłat za przewozy m ie li także dochody z karczem przeznaczone dla k s ię c ia ^ . Na ogół karczma była jedynym budynkiem publicznym we w si, s łu ży ła więc czasem jako

8 m iejsce sądów kościelnych czy św ieckich. Z reguły b yła te ż związana z targiem .

Ta różnorodność fu n k cji w miarę wyodrębniania s ię poszczególnych rzem iosł, 9

za częła około X I I I wieku zanikać . Rezultatem tych przemian było w ykształcenie s ię , prawdopodobnie w ok resie nowożytnym, karczmy jako jed yn ie m iejsca wyszynku i spotkań towarzyskich***. Zapewne n ie każda is t n ie ją c a w średniowieczu karczma p e łn iła tak lic z n e funkcje. Było to uzależnione prawdopodobnie od takich czynni­ ków, ja k : p ołożen ie m iejscow ości, j e j charakteru (w ieś - m ia s to ), funkcja (posiada n ie k o ścio ła p a ra fia ln e g o , młynów i t p . ) . Pierwsze wzmianki źródłowe mówiące o występowaniu karczmy na ziemiach polskich pochodzą z XI - X II wieku, a zapewne is t n ia ła ona ju ż w c z e ś n ie j. J ej szerszy rozwój możemy obserwować w X II i X I I I wieku 2. lite ra tu ra

W dotychczasowych badaniach h istorycznych karczmie poświęcono n ie w ie le uwa­ g i. N a jsta rszą , a le dotychczas najw szechstronniejszą p o zycja , ukazującą karczmę w różnych j e j aspektach, j e s t praca Michała B o b r z y ń s k i e g o „Prawe

p ro p in a cji w dawnej Polsce” k tó ra , aczkolwiek wydana w 1888 roku, do t e j pory w odn iesien iu do w iększości problemów n ie s t r a c iła swej aktu aln ości. Autor zajmuje

s ię karczma od okresu, k tóry nazywa „pierwotnym" aż do wieku X V III,

Druga praca, która problem karczmy tra k tu je całościow o, a le jed yn ie do po­ łowy X I I I wieku, j e s t obszerny artyku ł Iren y C i e ś l o w e j ,jTabevna wczesno­ średniowieczna na ziemiach polekiah” . V oparciu o wnikliwa a n a lizę m ateriału, głównie dokumentowego, autorka rozp a tru je warunki występowania karczmy, j e j funk­ c j e , m iejsce usytuowania, dochody, ja k ie p rzy n o s iła , stanowisko społeczne karcz­ marza, orga n iza cję wewnętrzna karczmy oraz j e j rozpowszechnienie i rozwój od połowy X I do połowy X I I I wieku.

Wczesnemu okresowi d ziejó w karczmy naziem iachjpolskich p o św iecił n ieco uwa­ g i Stanisław T r a w k o w s k i , k tó ry w swym artyk u le „Tabemy płockie na prze­

lotnia X I i X II wieku I . . . J ” z a ją ł s ię rozwiązaniem tego problemu w stosunku do Płocka. U s t a lił liczeb n ość karczma p ło ck ich , z a ją ł s ię ich położeniem, funkcjami i dochodami.

Odrębną grupę stanowią prace, k tó re na m arginesie szerszych badań gospo­ darczo-społecznych rozp atru ją różne aispektydziejów karczmy, wnosząc w ie le szcze­ gółowych ustaleń-lHenryk S a m s o n o w i c z w sw ejpracy Rzemiosło Wiejskie u Polsce w XIV-XVI wieku" dorzuca garśó in fo rm a cji o fu n k c ji karczmy jako ośrod­ ka rzem ieśln iczego, Karol B u c z e k wykazując zw iązki karczmy z targiem, z a j­ muje s ię ustaleniem podstawy prawnej is tn ie n ia karczmy. Podobne zagadnienia omawia również S o c h a n i e w i c z przy o k a z ji przedstawiania uprawnień sołtysów i wójtów, natomiast Andrzej t f y c z a ń s k i w swoich badaniach nad folwarkiem szlacheckim zwraca uwagę n a -fa k t. że na te re n ie folwarków is tn ia ły browary, z których piwo szynkowano w karczmie.

Ponieważ karczmy stanowią także element uposażenia, n ie mogły być te ż por-12

m inięte w pracach mówiących o rozwoju w ie lk ie j własności ziem skiej . Przy t e j o k a z ji wypowiadano s ię na temat ich rozm ieszczenia, zagęszczen ia, świadczeń it p . Poza tym pewne luźne i marginalne uwagi związane z karczmą można spotkać w bar­ dzo w ielu pracach traktujących o gospodarczej i społecznej h i s t o r i i określonych terenów bądź o pewnych szczegółowych zagadnieniach z h i s t o r i i gospodarczej. 3. Problematyka pracy.

W pracy n in ie js z e j pragniemy zająć s ię zagadnieniem s i e c i karczem, c z y l i ich lic ze b n o ś c ią i rozmieszczeniem, w Małopolsce u schyłku średniowiecza. Prob­ lem ten n ie b ył dotychczas przedmiotem szczegółowych badań, zasługuje zaś ńa p o d ję c ie , gdyż, jak, s ię wydaje, może rzu c ić pewne św ia tło na dyskutowany w l i t e ­ ratu rze problem fu n k c ji karczmy. Do opracowania tego zagadnienia dysponujemy stosunkowo dobrym źródłem w p o sta ci ,jiib e r benefiaiorum dioeoesis Cracoviensis"

Jana D ł u g o s z a , k tó re w tym zak resie n ie z o s ta ło dotychczas wykorzystane. Obszar, ja k i obejmowała ówczesna d ie c e z ja krakowska, b ył bardzo r o z le g ły . Jej granice bezpośrednio po utworzeniu s ię g a ły na północ do P i l i c y , na wschód do Bugu i Styny, na południe po rzekę Wag i Beskidy, natomiast na zachód do granicy biskupstwa wrocławskiego. Zasięg ten n ie zm ieniał s ie p rzez k ilk a następnych w ie­ ków, gdyż je s z c z e w wieku XIV granice d ie c e z ji obejmowały Małopolskę do P i l i c y

13

i Wieprza na północy aż do Karpat na południu . N iekiedy dochodziło więc do sporów miedzy biskupstwem krakowskim a arcybiskupstwem gnieźnieńskim o tereny

14 pograniczne, n ie doprowadziły one jednak do zmian te r y to r ia ln y c h ' .

W XIV - XV wieku d ie c e z ja krakowska zajmowała 54 170 kilometrów kwadrato­ w ych^. Przyzwyczailiśm y s ie do stw ierd zen ia, że obejmowała ona obszar krainy g eo g ra ficzn ej zwanej Małopolskę. Czy je s t ono słuszne? W skład Małopolski w tym ok resie wchodziły dwie duże jed n o stk i adm inistracyjne zwane ziemiami: Ziemia Krakowska i Ziemia Sandomierska. Z czasem w ramach t e j o s ta tn ie j zaczęto wyodręb­ n iać Ziemie Lubelska, Ziemie Steżycka i Ziemie Łukowską . N ie ma w ą tp liw ości, że gran ice: północna, wschodnia i południowa d ie c e z j i b yły równoznaczne z gran i­ cami Małopolski^ . Rozbieżności rysu ją s ię dopiero przy omawianiu granicy zachod­ n ie j. Dotyczą one Księstwa Z atorsk iego, Pszczyńskiego, Bytomskiego i S iew iersk ie­ go. Uchodzą one jako dekanaty pszczyński, ośw ięcim ski, bytomski i Zatorski w

18

skład d ie c e z ji krakowskiej . Powstaje p yta n ie, czy należa one do M ałopolski, czy 19 do śląska. Na niektórych mapach przedstawione są jako należące do M ałopolski , in n i autorzy map uważają, że wschodnia granica Slaska s ię g a ła w głab d ie c e z ji

20

i terminem Śląsk o k re ś la ją także wspomniane wyżej księstwa . Ponieważ spór ten dotyczy terenu w s k a li c a łe j d i e c e z j i stosunkowo niedużego, wydaje nam s ię , że możemy postawić znak równości miedzy obu terminami: Małopolska i d ie c e z ja krakow­

ska, pamiętając o niew ielkim spornym te r e n ie .

Wspomnieliśmy ju ż w c ze ś n ie j, że źródłem na którym o p iera s ie nasza praca, je s t Liber baneficiorwn Jana D ł u g o s z a . Przy c a łe j swej n iew ątpliw ej war­ to ś c i ma ona jednak lic z n e b rak i i w związku z tym przed przystąpieniem do na­ szych badań konieczne b yło dokładne p r z y jr z e n ie s ie zarówno o ry g in a ło w i, ja k i jedynemu wydaniu źró d ła . Temu zagadnieniu poświecono cześć tr z e c ią artykułu, k tóry je s t próbą p rzy b liże n ia czyteln ik ow i, tego wciąż je s z c z e n iezb yt dobrze znanego, a jakże cennego źród ła .

W d ru giej c z ę ś c i przedstawimy liczeb n ość karczem na te re n ie c a łe j d ie c e ­ z j i , ich w ł a ś c ic ie li oraz rozmieszczenie, na całym obszarze. Wydaje s ię , że dużą pomocą służyć będą różnego rodzaju ta b e le i sp isy oraz mapy.

W c z ę ś c i t r z e c ie j natomiast podejmujemy( sondażową próbę zbadania warunków występowania karczmy. Przeprowadzamy j ą na te re n ie jednego dekanatu. Chcemy p rz y jrz e ć s ie , czy is t n ie n ie karczmy we w si b yło w ja k iś sposób uwarunkowane

lanymi występującymi w n ie j elementami. 4. Metoda -prądy

U stalen ie lic z b y karczem n ie b yło sprawa prosta. Fakt dwukrotnego opisywa­ n ia niektórych m iejscow ości w naszym ź ró d le znacznie skomplikował te prosta, zdawałoby s ie , czynność. S zczególn ie trudne b y ło u s ta len ie lic z b y karczem wtedy, gdy opisy odnoszące s ię pozornie dó t e j samej w si r ó ż n iły s ie miedzy sobą* Sto­ pień zróżnicowania opisów n ie b y ł jednakowy. Wszystkie w sie opisane dwukrotnie, których opisy r ó ż n iły s ię miedzy sobą, p o d z ie liliś m y na k ilk a grup.

Pierwsza obejmuje te w s ie , k tó re jeden z opisów maja n iep ełn y. We wszys­ tk ich tych przypadkach w zięliśm y pod uwagę ten , k tóry zaw ierał dokładne

informa-21 c je dotyczące lic z b y karczem .

W d ru giej grupie zgromadziliśmy k ilk a w s i, których opisy r ó ż n ił y . s ie ty lk o lic z b a karczem. Ponieważ w szystkie n a leża do różnego rodzaju k lasztorów , p rz y ję ­ liśmy zasadę, że za n a jb a rd ziej wiarygodne uznawać będziemy opisy pochodzące z

22 tomu tr z e c ie g o , zaw ierającego op isy dóbr klasztornych .

W ystąpiły również dwa podwójne op isy w s i, z których jeden wyraźnie negował is tn ie n ie karczmy. Ponieważ jednak op isy zaw ierające dokładne lic z b ę karczem se w tym przypadku d o k ła d n iejsze, przyjmujemy j e do naszych o b lic ze ń jako

obowiązują-2.3 ce

W pozosMłfych wsiach ró żn ice se tak duże, że n ie mogliśmy o b lic z a ć lic z b y znajdujących s ie w nich karczem według jednego dobranego kryterium . D latego za­ ch od ziła konieczność u sta len ia t e j lic z b y w każdym przypadku o d d z ie ln ie .

Pewne w miarę je d n o lit e gm pę stanowię w s ie , których op isy różnią s ie mie­ dzy sobą przede wszystkim osobą w ła ś c ic ie la . N ie wiemy, czy ró żn ice powstały na skutek błędów, czy te ż za każdym razem opisana j e s t inna cześć w si. N ie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć tego zagadnienia jednoznacznie, d la te g o przyjmujemy, że każ­ da z wymienionych w si j e s t w sią podzielon ą i lic z b a znajdujących s ie w n ie j kar­ czem j e s t sumą l i c z b karczem występujących w poszczególnych opisach'"

Pozostało nam je s z c z e osiem w s i, których op isy ró żn ią s ie wieloma elementa­ mi. Liczbę karczem w tych w łaśnie wsiach u s ta liliś m y według różnych zasad.

25

W trzech przypadkach p rzy ję liś m y kryterium dokładności opisów , zaś w p ię c iu - op isy z w iększą lic z b ą k arczem ^.

Zdajemy sobie sprawę, że p r z y ję t e p rzez nas k r y te r ia są bardzo nieprecy­ zyjne i otrzymane w ten sposób lic z b y może n iezu p ełn ie odpowiadają stanowi r z e ­ czywistemu. Jednak b rak i źródłowe sp raw iają, że każde kryterium p r z y ję te przy ustalaniu lic z b y karczem w wymienionych m iejscowościach n ie s ie za sobą ryzyko błędu. Wydaje s ię , że w związku z niekom pletnością źró d ła mniejszym błędem będzie pewne zawyżenie t e j lic z b y n iż podanie j e j za n is k ie j. D latego sądzimy, że podane

przez nas k ry te ria mogą być w naszej pracy zastosowane.

Ważna czę ś c ią składowa t e j pracy »a aneksy oraz sapy. Aneks pierwszy to opis w si z karczmami leżącycycb na te re n ie d i e c e z j i , sporządzony według przyn ależ­ ności dekanalnej. Stanowi on jednocześnie dokumentacje źródłowe, gdyż wskazuje m iejsca występowania opisów poszczególnych m iejscow ości w ź r ó d le . Aneks drugi przedstawia te same w sie ułożone w porządku alfabetycznym . Ułatwia to odszukanie in form acji o tych m iejscowościach, których przynależność dekanalna n ie j e s t nam znana. Stanowi zarazem uzupełnienie do mapy inwentarzowej, p rzed sta w ia ją cej sieć karczem na te re n ie M ałopolski.

Ponieważ sp is a lfa b etyczn y zawiera w szystkie m iejscow ości, dodatkowo d ołą­ czyliśm y oddzieln y wykaz tych w s i, k tó re n ie z o s ta ły umieszczone na mapie (zob. Aneks I I I ) .

Sporządzona mapa przedstawia s ie ć karczem na te re n ie M ałopolski lub - ina­ c z e j mówięc - d i e c e z j i krakow skiej. W źró d le spotkaliśmy jednak o p is y miejscowo­ ś c i położonych poza granicami d i e c e z j i , k tó re z różnych powodów w nim s ic jn a ła z - ły . Bla uzyskania pełnego obrazu um ieściliśm y j e również na mapie. Dołączyliśmy także sp is a lfab etyczn y m iejscowości oraz dodatkowy wykaz tych z n ich , k tóre nie z o s ta ły na n ie j umieszczone z powodu trudności w ich lo k a l i z a c j i (zob . Aneks 1, IV, V ), Kryterium alfa b etyczn e z o s ta ło p r z y ję te d la wszystkich m iejscow ości. W wypadku, gdy nazwa n ie zo s ta ła rozszyfrowana, wówczas p rzy jęliśm y pisownię według indeksu zamieszczonego w drukowanym wydaniu źró d ła . Na mapie zo s ta ły umieszczone również is tn ie ją c e w tym c z a s ie m iasta, choć karczmy m ie jsk ie w miastach n ie stanowię przedmiotu naszych badań.

I

Ź r ó d ł o

Podstawę źródłową do poruszanej w a rtyk u le problem atyki j e s t L ib e r bene- f ie io r m dioeceeus Cz‘aaoviensis Jana D ł u g o s z a , k tó re, ja k wiadomo, zawiera

szczegółowy op is b e n e fic jó w kościeln ych w d i e c e z j i krakow skiej. Opis ten dostarcza bezcennych danych do d zie jó w osadnictwa, o r g a n iz a c ji k o ś c ie ln e j, stosunków gospo­ darczych i społecznych. Pomimo że t o wydanie ma w ie le braków, na k tó re wskazał osta tn io Stanisław K u r a ś w swej pracy poświęconej k rytyczn ej a n a liz ie wspo­ mnianego źród ła , było w ie lo k ro tn ie wykorzystywane p rzez historyków. Zasadniczą wartość omawianego źród ła stanowi fa k t , że dostarcza ono danych jednorodnych, odnoszących s ię do dużego obszaru, ja k i obejmowała d ie c e z ja krakowska. W związku z tym przed historykiem s ta je p y ta n ie, na i l e zgromadzony w nim m ateriał je s t

2 kompletny. Odpowiedz na n ie wymaga pozfianra sposobu sporządzenia LB .

22 EWA GAŁĄZKA

Zagadnienie to do t e j pory n ie z o s ta ło do końca wyjaśnione.

J e ż e li chodzi o budo»« ź ró d ła , to składa 3 ię ono z czterech c z ę ś c i, z któ­ rych każda przekazuje inform acje z innego punktu w idzenia. Wszystkie c z ę ś c i pow­ stawały w latach 1470-1480. Pierw sza datę wskazuje sam Długosz, k tóry we wstępie do c z ę ś c i p ierw szej p is z e : „Praefataa o a ^ e in a tia ecelesia e Craaooieneie in mem- b ris dignitatum , -o id e lice t pmebtmdarwn, altcwium, v%aapicmm, pealteriarum,

manaionariarum, aae ierarumąue offioina rum iu ra , ppcroentua e t in tro itu a d e a cri-bere 1470 n a tio ita tia C h ria ti como e t aeąuarntibua ogresana sum I . , . - ] " <1, 6 ),

3 natomiast rok 1480 to data śm ierci Długosza .

Oprócz wspomnianychjczterech c z ę ś c i is t n ia ła prawdopodobnie je s z c z e jedna, 4

powstała w 1440 roku, k tóra za gin ęła między 1816 a 1820 rokiem . W Archiwum Ka­ pitulnym w Krakowie znajduje s ię ręk o p is, w jednym tom ie, uchodzący za zaginiony o rygin ał^ .

Zachowane do d z iś c z te r y c z ę ś c i n ie powstawały równocześnie. Część pierwsza, zaw ierająca opisyidóbr k ap itu ł oraz innych biskupstw na te re n ie d ie c e z ji krakow­ s k ie j, zo sta ła sporządzona najprawdopodobniej w latach 1470-1471, a następnie w latach 1473-1475. Część druga w k tó re j znajdujemy opisy w si klasztornych - w latach 1474-1476, natomiast część tr z e c ia i czw arta, w których znajdują s ię Opisy w si ułożone według p rzyn ależn ości p a ra fia ln e j - w la tach 1474-1480. Wszystkie uzu­ pełniane b yły po śm ierci Długosza**.

Is t n ie ją różne hipotezy mające na celu w yjaśn ien ie metody pracy Długosza i je g o współpracowników. Problem ten interesow ał historyków ju ż w 2. połowie XIX wieku, c z y l i od momentu wydania ź ró d ła drukiem. W sprawie metody Długosza pierwszy zabrał g łos A. T y s z y ń s k i , k tóry s t w ie r d z ił, że Długosz k orzysta ł z nadsyłanych mu raportów i objaśnień pochodzących ze wszystkich p a r a fii i klasz­ torów^, Podobne stanowisko rep rezen tow ali także M. D o b r z y ń s k i i S. S m o l k a , według których każde zgromadzenie k la szto rn e nadsyłało szczegółowe wykazy, coś w rodzaju odpowiedzi ńa an k iety. Odpowiedzi te Długosz w łączał b

ez-8

pośrednio do swego d z ie ła , bądź p rzepisyw ał . H ipoteza ta n ie znajduje jednak potw ierdzenia w r ę k o p is ie . Gdyby rze c zy w iś c ie autor w licza li w skład swojej pracy gotowe arkusze, to byłyby one pisane różnymi charakterami pisma, gdyby natomiast przepisyw ał j e , w sie opiśywane byłybylkolejno,) jedna pod drugą. Tymczasem w rękopi­ s ie j e s t mnóstwo pustych k a rt opatrzonych ty lk o nazwami m iejscow ości, pod którymi miały być umieszczone in form acje. Czasem wpisywano ty lk o część wiadomości, na po­ zo s ta łe zostaw iając wolne m iejsca , k tó re wypełniano w miarę uzyskiwania nowych in fo rm a cji. Gdy okazywało s ię , że zdobyte wiadomości n ie m ie ś c iły s ię na pozosta­ wionych wolnych m iejscach, wpisywano j e na marginesach kant, gdy natomiast

po-. 9

SIEC KARCZEM- ff-MAMPŁSCE ₂₃

F. B u j a k wysunął pogląd, że inform acje zbierano podczas w iz y t a c ji pa­ r a fia ln y c h ^ . Nie wydaje s ię , żeby on b y ł słuszny, gdyż w takim przypadku w LB brakowałoby całych dekanatów, n ie ty lk o poszczególnych p a r a f ii czy w si. Trudno przypuszczać, że w izy ta to rzy o d w ied zali ty lk o n ie k tó re p a r a fie , inne p o m ija ją c '' .

Zdaniem S. K u r a s i a , k tóry wydaje s ię być n a jb liż s z y prawdy, in fo r ­ macje z b ie r a li o s o b iś c ie n otariu sze w yjeżdżając w teren i informując s ię u a rch

i-12

diakonów, prepozytów lub dziekanów . Z b ie ra ł j e również sam Długosz (s z c z e g ó ln ie t e , k tóre d o ty c zy ły p o s ia d ło ś c i k ap itu ln ych ). Jako członek k a p itu ły krakow skiej, sandomierskiej i w i ś lic k ie j znał stan ic h uposażenia i m iał ła tw ie js z y dostęp do różnego rodzaju k sią g. Gorzej b yło z uzyskaniem in fo rm a cji o k la szto ra ch , które n ie podlegały władzy b is k u p ie j. Uniem ożliwiało to zastosowanie wobec nich ja k ie ­ gokolwiek przymusu, tym b a rd z ie j że znana b yła wzajemna nieufność i ry w a liza c ja między duchowieństwem świeckim i zakonnym, a Długosz, jako d łu g o le tn i współpra­ cownik kardynała O leśnickiego,darzony b y ł p rzez duchowieństwo zakonne s z c z e g ó l-

13

ną n iech ęcią . N iek tóre k la s z to ry n ie od razu u d z ie lił y pełnych in fo rm a c ji, n ie­ które n ie u d z ie lił y ich w cale, d la teg o lic z n e puste karty mamy w łaśnie w c z ę ś c i poświęconej klasztorem .

Wszystkie m iejscow ości opisane są według pewnego s ta łe g o schematu. Bez­ pośrednio po nazwie podana j e s t przynależność p a ra fia ln a bądź, j e ś l i j e s t to miejscowość z kościołem parafialnym , k r ó tk i op is k o ś c io ła i je g o wezwanie. Na­ stępny element to w ła ś c ic ie l wsi oraz je g o przynależność rodowa lub herbowa. K olejne inform acje mówią o l i c z b i e łanów kmiecych (w przypadku m iast - m ie js k ic h ), zagrodników, karczem, młynów, folwarków, o występowaniu sołectw a, a także o ro ­ dzaju i wysokości świadczeń. W niektórych opisach brakuje pewnych elementów, czasem brak opisu danej m iejscow ości lub p a r a f i i . W tych wypadkach zostawiono w rę k o p isie pustą kartkę na ewentualne p ó źn ie js ze uzupełnienia.

J^iber beneficiorum " z o s ta ło wydane drukiem w 1864 roku. Wydał j e Ludwik Ł ę t o w s k i , zaś patronował temu Aleksander F r z e ź d z i e c k i . Ogrom­ nym błędem osób wydających źród ło b yło o p arcie s ię n ie na o r y g in a le , le c z na siedemnastowiecznej k o p ii. W t e j s y tu a c ji konieczne b yło skolacjonowanie tekstu z oryginałem. Jednak ks. Jan P i e t r z y k o w s k i , n a którym spoczęło to zadanie, n ie wywiązał s ię sumiennie ze swej pracy, d la teg o ponosi największą odpowiedzialność za w szystk ie b łę d y , k tó re wkradły s ię do wydania, a które

14

bardzo zaciem niają zawarte w źró d le wiadomości . Swego zadania n ie s p e łn ił również k o rek to r, Marcel S t u d z i ń s k i . W r e z u lta c ie wydanie zawiera w ie le p óźn iejszych dopisków, nawet tak ich , których n ie ma w o ry g in a le , natomiast

znajdują s ię w kopiach1**. Również k o lejn o ść poszczególnych tomów, wydanych dru­ kiem, j e s t inna n iż w o ry g in a le . Jedynie część pierwsza odpowiada pierwszemu tomowi wydania. Część druga t o , w naszym wydaniu,tom t r z e c i , natomiast c zę ś c i

t r z e c ia i czwarta zo s ta ły połączone w jeden , d ra g i tom.

Wydawcy zrezygnow ali również z zachowania układu gra ficzn ego opisów, który w przypadku tego źród ła je s t bardzo is to tn y . Zachowali wprawdzie k olejn ość wystę­ powania poszczególnych elementów, a le zrezygnow ali z zaznaczenia m iejsc w o ry g i­ nale n ie zapisanych, pozostawionych na wpisywanie napływających in fo rm a cji. Zoba­ czmy na zamieszczonym n iż e j p rz y k ła d z ie , ja k wygląda te k s t „poprawiony” przez wy­ dawców.

Oto op is w si Lyczanka zamieszczony w rę k o p is ie w c z ę ś c i d ru g ie j na k a rcie 79:

,J,yozanka, v illa sub parochia de Wyeliczka s ita , cuius p rop rie ta s ad e c o le - siam de Wyeliczka, cuius e s t fundus p e rtin e t. In qua sunt la n e i amettumdles e t solvunt duo p ro aensu de laneo p er mediom marcom, duo p er nowem s co tto e , item labor item paulaba item osszyep item ova item g a llo s item cáseos item tabemae item o rtu la n i

item ornnes a g ri v illa s solvunt e t conducunt decimam manipularem e t canapalem pro e ccle s ia e t plebano iu W yeliczka, e t v a lo r eius estim ator ad quatuor marcas. Item e s t ib i praediim p leb a n i, de cuius a gria r tu lli s o lv it decimam, sed earn pro se t o l- l i t . Item est ib i molendinum, habens agros, quod pro censm. s o lv it unam maraam e t decimam iñ gonithaam plebano".

Tak wygląda op is t e j samej w si w wydaniu drukiem:

,Jjyazanka, v illa sub parochia de Wyeliczka s ita , cuius prop rieta s ad ea cle -siam de W yeliczka, cuius e s t fundus p e rtin e t. In qua sunt la n ei cmethonales, e t solvunt duo pro aensu de laneo p er mediom marcom, duo p er novem e co tto s , item la bor, item pasaba, item osszyep, item ova, item g a llo s , item cáseos, item ta b er-nae, item hortu la n ia e, item cmnes a g ri v illa e solvunt e t conducunt decimam mani­ pularem e t canapalem pro e c c le s ia e t plebano in W yeliczka, e t v a lo r eius aestim a- tu r ad quatuor marcas. Item e s t i b i praedivm plebani de cuius a g ris n u lli s o lv it decimam, sed earn pro se t o l l i t . Item e s t ib i molendinum, habens agros, quod pro censu s o lv it imam maraam e t decimam in gonithmam plebano" ( I I , 103).

Widzimy, ja k zm ienił s ie obraz w si w o p is ie drugim. Mamy w rażenie, że w ie­ my o n ie j wszystko, że zawarte inform acje są pewne i wiarygodne. Tak wiec do w szystkich braków w rę k o p is ie dochodzą je s z c z e błądy wydawnicze.

P od zia ł na wspomniane tr z y c z ę ś c i kap itu ln ą, k la szto rn ą i p a ra fia ln ą

spraw ił, że n iek tóre m iejscow ości opisywane b yły k ilk a k ro tn ie . Opisy te n ie są jednak je d n o lit e . Różnice między nimi wynikają między innymi stad, że n iek tóre miejscowości b y ły podzielone i m iały w ięcej n iż jednego w ła ś c ic ie la . W związku z tym każda część w si opisywano w innym tomie. Te k ilkakrotn e opisy mogę c z y te ln ik a wprowadzić w bład , gdyż czasem bardzo trudno jed n ozn aczn ierozstrzygn ąć, czy

cho-1 7 d z i o tę sama w ieś, czy sa to dwie różne w sie o t e j samej nazwie .

Widzimy w ięc, że do in form a cji zawartych w LB n ależy podchodzić o strożn ie i z duża doza krytycyzmu, szczeg ó ln ie j e ś l i mamy do d ysp o zycji n ie skolacjonowany egzemplarz wspomnianego źró d ła . Patrzącna egzemplarz skolacjonowany, s t w ie r d z ili­ śmy, że w. samym ty lk o tomie drugim znajduje s ię ponad 600 opisów poprawionych tak ja k to b yło zrobione w podanej wyżej wieś Lyczanka. P r z y ję c ie tych danych dopro­ wadziłoby do zafałszow ania obrazu lic z e b n o ś c i karczem. Zauważyłiśmy t e ż , że n aj­ w ięcej m iejscowości z niepełnymi informacjami było własnością szlachecka i k la sz­ torna. -To o s ta tn ie sp ostrzeżen ie byłoby poparciem przytoczonego w cześniej zdania, mówiącego o trudnościach w zdobywaniu in form a cji dotyczących p o s ia d ło ś c i k la s z­ tornych.

Poza tym LB pomija zupełnie około 1/4 osad znajdujących s ię na te re n ie d ie c e z ji, o których is tn ie n iu wiemy z innych ź ró d e ł. Braki te w największym

stop-18

niu dotyczę jrółnocno-wschodniego rejonu d i e c e z j i ' , co można tłumaczyć trudnoś­ ciami komunikacyjnymi spowodowanymi o d le g ło ś c ią .

Mając świadomość tych wszystkich braków naszego ź ró d ła , musimy pamiętać, że praca nad LB b yła na owe czasy przedsięw zięciem bardzo szeroko zakrojonym. Nie

19

była to pierwsza d zia ła ln o ść tego typu . N iektóre prebendy i k o le g ia ty w d ie c e -20 z j.i krakowskiej m iały prawdopodobnie ju ż w cześniej swoje k s ię g i uposażeń . LB było jednak źródłem najpoważniejszym. Z ostało ono sporządzone prawdopodobnie dla

21

obrony praw majątkowych duchowieństwa . Ponieważ zawarte tam inform acje c ie s z y ły s ię u współczesnych dużym zaufaniem, m iało ono duże znaczenie w rozstrzygan iu różnego rodzaju sporów majątkowych. Konstytucja sejmowa z 1635 roku dopuściła j e

22

jako dowód w procesach o d z ie s ię c in y . Faktem j e s t , że LB podawało dużo b a t-23 d z ie j wiarygodne dane n iż np. re g e s try taksy, g d zie inform acje b yły sfałszowane

Pomimo wszystkich swych błędów i braków, LB j e s t d z iś bardzo cennym źródłem, pomagającym nam rozstrzygnąć w ie le problemów związanych przede wszystkim z h is ­

t o r ią gospodarczą. D latego bardzo p iln ą sprawą j e s t drugie poprawione je g o wyda­ n ie . Ze zrozumiałych względów rękopis n ie może być udostępniony wszystkim, zaś k orzystan ie z is tn ie ją c e g o ju ż wydania n ie s ie ze sobą zbyt duże ryzyko błędu.

26 _{EWA GAŁĄZKA}

I I

C h a r a k t e r y - s t y k a k a r c z e m 1. Liczebność

U stalen ie lic z b y karczem oraz ich rozm ieszczenie w poszczególnych wsiach na te re n ie d i e c e z ji n ie j e s t sprawa p r o s t ą '. Dodajmy, że w pracy naszej n ie bę­ dziemy zajmować s ię karczmami w miastach. Oczyw iście, trudno przypuszczać, że w miastach karczmy n ie is t n ia ł y , le c z nas ze i źródło podaje bardzo niedokładne opisy m iast. Niemal całkiem brak w nich danych dotyczących karczmy, a j e ś l i nawet są, n ie

2

pozwalają na precyzyjne u sta le n ie ich lic z b y . Jak wiemy, mieszkańcy miast n ie mu­ s i e l i uzyskiwać oddzielnego pozwolenia na prowadzenie karczmy. M ie ś c iło s ie ono

3

w ogólnym prawie miejskim .' Być może d la teg o Długosz m e uważał za konieczne spe­ c ja ln ie informować c z y te ln ik a o is tn ie n iu karczem w m ieńcie, uznając ich obecność za rz e c z oczyw istą.

Na podstawie danych zaczerpniętych z LB ustaliiliśm y, że w 2. połowie XV wieku na te re n ie d i e c e z j i krakowskiej znajdowało s ię t 126 w s i, w których b yły kar­ czmy. Ogólną lic z b ą osad w tym c z a s ie szacuje s ią na około 5 t y s . ; z tego Długosz w swym źró d le wymienia 3660, co stanowi 73Z wszystkich istn ie ją c y c h wówczas m iej­ scowości. Nie wymienia natomiast około 1300, c z y l i 27Z*. Biorąc za podstawą dane zawarte w naszym źró d le (3660 o sa d ), stwierdzany, że osady z karczmami stanowią około 30Z wszystkich osad w d ie c e z j i krakowskiej. J e ż e li weźmiemy pod uwagą rów­ n ie ż miasta (za k ła d a ją c, że w miastach karczmy is t n ia ły , b yło ich w sumie 173), otrzymamy wówczas 1299 m iejscow ości z karczmami. L iczba ta stanowi 35,49Z m iej­ scowości opisanych przez Długosza, natomiast 2SZ wszystkich is tn ie ją c y c h wówczas m iejscow ości.

0 26 wsiach wiemy, że p osiadały karczmy, n ie byliśm y jednak w stan ie u s ta lić dokładnej ich lic z b y . W ta k ie j s y tu a c ji bierzemy pod uwagą ty lk o 1100 w s i, w któ­ rych zh ajd u je s ią 1910 karczem.

U opisach wspomnianych 26 w si przy opisywaniu karczem użyto lic z b y m nogiej, np. sunt etiam ib i tabem ae, item tabemae m ultae, item tabemae sunt. Możemy

zatem przypuszczać, że w każdej z nich b y ły przynajmniej dwie karczmy. J e ś li zro­ bimy ta k ie z a ło ż e n ie , wówczas otrzymamy dodatkowo 52 karczmy, Te o s ta tn ie o b lic z e ­ n ia stanowią ty lk o prowizoryczny szacunek. 9 Gałszych o b liczen ia ch będziemy brać pod uwagą jed y n ie inform acje b a rd z ie j szczegółowe i pewne. Tabela nr 1 ukazuje ja k ie było zagęszczen ie karczem w poszczególnych wsiach.

ta b e l> nr 1. Zagęszczenie k a r c z « w poszczególnych wsiach d ie c e z ji

SIEĆ KARCZEM W MAŁOPOLSCE 27

L ic sta karczem we wsi

Wsie Ogólna lic z b a karczem X lic z b a Z 1 692 62,9 692 36,23 2 244 22,18 488 25,54 3 93 8,45 279 14,60 4 33 3,0 132 6,91 5 12 1,09 60 3,14 6 8 0,72 48 2,51 7 3 0,27 21 1,10 8 6 0,54 48 2,51 9 1 0,09 9 0,47 10 2 0,18 20 1,04 11 2 0,18 22 1,15 13 1 0,09 13 0,68 20 1 0,09 20 1,04 21 1 0,09 21 1,10 37 1 0,09 37 1,93 Kazem: 1100 100,00 1910 100,00

Z powyższego zestaw ienia wynika, że zróżnicowanie w skupieniu karczem w poszczególnych wsiach b yło bardzo duże. Dominują w sie z jedna karczma, które stanowią około 632 wszystkich w si w ziętych p rzez nas pod uwagę. P ozosta łe grupy

są umiej lic z n e . Wsie z dwiema karczmami stanowią ju ż ty lk o 22,181 w szystkich, natomiast t e , k tó re maja tr z y karczmy - 8,452. 5a jednak także w s ie , w których występuję w ie le karczem - począwszy od c z te re c h , co n ie j e s t je s z c z e lic z b a wy­ górowana, aż do trz y d z ie s tu siedmiu, która to lic z b a może ju ż zastanawiać. Przyjrzyjm y s ie w iec nieco dokładniej tym w łaśnie wsiom, w których karczmy wy­ stępują n a jlic z n ie j.

Pierwsza to w ieś Łętkow ice, położona na te re n ie dekanatu K siąż W ie lk i, ma- jaca k o ś c ió ł p a ra fia ln y . W LB z o s ta ła opisana tr z y k r o tn ie , w każdym z trzech to ­ mów: I , s. 59; I I , s. 234; I I I , s. 6^. 0 i l e op isy zamieszczone w tomach I i I I I

zasadniczo zgadzaja s i t ze sobą, o t y le op is z tomu I I ró ż n i s ię od poprzednich. W tomie I i I I I w ieś j e s t w łasnością szlachecka, obejmuje 30 łanów kmiecych

i znajduje s ię w n ie j 20 karczem, natomiast według danych z tomu I I w ieś ta je s t własnością królewska, brak Zaś w szelkich in fo rm a c ji na temat łanów kmiecych

i karczmy. Być może różnic.« w opisach wynika stad , że w każdym wypadku mamy do czynienia z opisem innej c z ę ś c i w s i, k tóra n a leża ła w c z ę ś c i do szla c h ty , jak i do króla**. Zakładając taka sytu ację przyjmujemy, że 20 wymienionych karczem stanowiło własność szlachecka.Następna wieś to Niepołom ice, w k tó re j Długosz od­ notowuje 21 karczem. Jest to , podobnie ja k w wypadku Łętkow ic, wieś mająca

28 SWA GAŁĄZKA

k ościół p a ra fia ln y . Położona j e s t w dekanacie W ieliczk a i stanowi własność królewska. A oto ja k wygląda fragment opisu dotyczący karczmy:

,Jn qua sunt v ig in ti tabernas haben tea agros de quibus e ccles ia e e t eius plebano in Syepolomycze, e t v a lo r eius ad deaem marcas aestim atur [ . . . ] . Item ipse plebanos hábet iz p ro p rie ta te sua imam tábemam ibidem in Syepolomycze, quae pro aensu s o lv it s ib i annuatim p e r mediam alteram marcom, diem autem non labo­ rant ( I I , s. 164). W wypadku t e j w si autor informuje wyraźnie o właś­ c ic ie lu jed n ej z karczem. P ozosta łe prawdopodobnie należą do w ł a ś c ic ie li w si,

c z y l i do k ró la .

O statnią i chyba najciekawszą w sią j e s t W ierzbica, leżąca na te r e n ie deka­ natu Radom. Opisana j e s t dwukrotnie: tom I I , s. 516; tom I I I ,

3

. 404. Jest sto­ sunkowo duża, ma k o ś c ió ł p a ra fia ln y ,: zaś w ła ścicielem j e j jsstt k la s z to r c y s te r­ sów w Wąchocku. Oba opi3y dotyczące W ierzbicy różn ią s ią miącizy sobą. Liczba ła ­ nów ob liczon a zo s ta ła raz na 31 i 1/2: „In qua sunt tr ig in ta unue eum medio lanei cmethonales" ( I I , s. 516), natomiast w drugim o p is ie na 32 łany: ,Jn qua sunt tr ig in ta duo la n ei cmethonales ( . . . J " ( I I I , s. 404). Największa różn ica dotyczy jednak fragmentów mówiących o karczmach: ,Jtem sunt tabernas tr ig in ta , non ha-bentes a liqu os agros ( I I , s. 5 1 6 ), a w innym m iejscu: Item tabernas sex monaste- r i i habentee agros e t q u a elib et s o lv it mediam imrcam, £ i . I t e m plebanue hábet p rop rios agros e t imam tabemam, quae hábet agros, e t s o lv it plebano mediam mar­ com'' ( I I I , s. 404). Na podstawie tego opisu k la s z to r ma sześć karczmo, natomiast siódma n ależy do miejscowego plebana. Zwraca uwagą fa k t , że w szystkie 32 karczmy wymienione w tomie I I , n ie p osiadają p o la , natomiast sześć karczem klasztornych i jedna plebana zo s ta ły określone jako karczmy z polem. Okoliczność ta potw ier­ dza być może pogląd H. Samsonowicza, że tak duża lic z b a karczem w jed n ej w si wy­ nika stąd, i ż wszyscy km iecie p o s ia d a li prawo warzenia piwa . W tym wypadku wiąc karczma n ie stanowiłaby wyraźnie wyodrębnionego z gospodarstwa kmiecego przed­ sięb iorstw a bądź - in a czej form ułując problem - stanowiła element struktury roz­ w in iętego gospodarstwa kmiecego i stąd n ie b y ło potrzeby specjalnego uposażania j e j w ziem ię. Tak tłumacząc powyższe zja w isk o, trzeba przyjąć^ że w W ierzbicy b yło 37 karczem: 30 kmiecych, sześć klasztornych i jedna plebańska. 0 i l e jednak własność k la sztorn a i plebańska są własnością pewną, to rozważania dotyczące 30 karczem kmiecych są ty lk o naszymi przypuszczeniami.

Wsi, w Których skupienie karczem j e s t duże (począwszy od czterech wzwyż), mamy 71, co stanowi 6,45Z wszystkich w s i. N ie są one skupione w jednym r e jo n ie . Występują zarówno w dekanatach północno-wschodnich (Chodel, K azim ierz, Kunów, Radom, Zwoleń), ja k również w innych rejonach d i e c e z j i (dekanat Proszow ice, W ie lic zk a , P o ła n ie c ).

srs e sm czm . v małopolsce 29

2. Struktura własności

Precyzyjne u s ta len ie w ła ś c ic ie la karczmy na podstawie opisów zawartych w LB przedstawia często pewne tru dności. Występuję one przede wszystkim w tych wypadkach, w których opis w si n ie zawiera żadnych wyraźnych wzmianek o w ła ś c i­ c ie lu znajdującej s ię w n ie j karczmy. Powstaje p y ta n ie, czy w tym wypadku w ła ś c i­ c i e l w si n ie b y ł równocześnie w ła ścicielem karczmy. W w ie lu wypadkach bowiem w ieś i karczma posiadają różnych w ł a ś c i c i e l i , z d ru g ie j jednak strony możemy stw ie r­ d z ić , że Długosz wymienia osobno w ła ś c ic ie la w si i osobno w ła ś c ic ie la karczmy jed yn ie wówczas, gdy is t n ie je k ilk a karczem należących do różnych w ła ś c ic ie li

8

bądź gdy są to różne osoby . W wypadku gdy karczma była jedna lub gdy w szystkie

9

n a leża ły do jednego w ła ś c ic ie la w si, to autor podaje ty lk o dane odnośnie je g o , Zdaje s ię to wskazywać, że w tym wypadku w ła ś c ic ie l w si b y ł równocześnie w ła ś c i­ cielem karczmy. Zasadę tę będziemy stosować p rzy określan iu w ł a ś c i c i e l i karczmy w analogicznych sytuacjach. Uwzględniając powyższe za ło że n ia , w szystkie karczmy p o d zie liliś m y na dwie zasadnicze grupy:

1. Karczmy, których w ła ś c ic ie l j e s t nam znany, 2. Karczmy o n ie ustalonym w ła ś c ic ie lu .

'Tabela nr 2. Struktura w łasności karczem ( z uwzględnieniem podziału na w ł a ś c i c i e l i ustalonych i n ie ustalonych)

Karczmy o ustalonym w ła ś c ic ie lu

Karczmy o n ie usta­

lonym w ła ś c ic ie lu Razem

1822 83 1910

95,392 4,62 1002

Z powyższego zestaw ienia wynika, że karczem, których w ła ś c ic ie l j e s t nam. znany, b yło 1822, c z y l i ponad 952 c a ło ś c i. Ta w łaśn ie grupa brana b ęd zie p rzez nas pod uwagę w dalszych badaniach. Wśród t e j lic z b y karczem możemy wyodrębnić również dwie grupy:

1. Karczmy należące do w ł a ś c i c i e l i św ieckich, 2. Karczmy będące własnością k o ścieln ą .

Karczmy będące własnością świecką, w s k a li c a łe j d i e c e z j i stanowią ponad 602 wszystkich karczem.

A o to liczbow e zestaw ien ie obu grup:

Tabela nr 3. Ogólne struktura własności ¡tarcze®

30 ĘKA C«ĄZKA

Karczmy bądące włas­ n o ś c i« świecką

Karczmy bedące włas­

n o ś c i« k o ś c ie ln « ! Razem

1103 719 1822

60,532 39,462 1002

W grupie karczem św ieckich można wyodrębnić t r z y typy w łasności karczmy: szlach eck ie, k rólew sk ie, s o łt y s ie . Ic h liczbow e proporcje przedstawia tabelka nr At

Tabela nr 4. Struktura w łasności karczem świeckich

Typy w łasności karczem świeckich

TtsMm szlach eckie królew skie s o łt y s ie

851 152 100 1103

77,152 13,782 9,062 1002

Uderza ogromna przewaga karczem szlach eckich , k tó re stanowi« aż 77,152, c z y l i ponad 3/4 w szystkich karczem św ieckich. Karczmy królew skie i s o łt y s ie sta­ nowi« razem niespełna 252.

W grupie karczem kościeln ych w yróżniliśm y c z te r y typy w łasności: k la s z to r ­ ne, b isk u p ie, plebań skie, kap itu ln e. 0 i l e oznaczenie trzech pierwszych typów n ie budzi w ą tp liw o ści, o t y le typ czw arty wymaga pewnego w yjaśn ien ia. Z a liczyliśm y do niego n ie ty lk o karczmy należące do k a p itu ły i kanoników, a l e również wchodzące do uposażenia a lta rzy stó w czy b l i ż e j n ie określonych prebend. Nie je s t to może p o d zia ł zbyt p recyzyjn y, p rzy jęliśm y go jednak, aby n ie mnożyć lic z b y typów wśród karczem będących w ła sn ości« k o ś c ie ln «.

Jak wyglada liczbow e zestaw ien ie typów karczem w t e j w łaśnie gru pie, podaje tab ela nr 5.

Zwraca uwagę zdecydowana przewaga karczem klasztorn ych , stanowiących ponad połowę wszystkich karczem k ościeln ych . P ozosta łe typy w łasności k o ś c ie ln e j repre­ zentują w ie lk o ś c i mniej w iecej podobnych rozmiarów: biskupie - 19,742, plebań­ skie - 16,27%, kapitulne - 13,072

SIEC KARCZSM.SLMAłOPOLSCE

Tabela nr 5. Struktura w łasności karczem kościelnych

Typy w łasności karczem kościelnych

Razem

klasztorne biskupie plebańskie kapitulne

366 142 117 94 719

50,902 19,742 16,272 13,072 1002

Ogólne zestaw ien ie wszystkich typów w łasności karczem przedstawia s ię następująco:

Tabela nr 6. Struktura w łasności karczem na te re n ie d i e c e z ji krakowskiej

Typy własności karczem L iczba Z

Szlacheckie 851 46,70 Klasztorne 366 20,08 Królewskie 152 8,34 Biskupie 142 7,79 Plebańskie 117 6,42 S o łty s ie 100 5,48 Kapitulne 94 5,15 Pazem 1822 100,00

32 _{WA C&&ĄZKA}

Podane zestaw ienia wykazuje znaczne przewagę lic ze b n e karczem szlacheckich^ które stanowię n iemal połowę wszystkich karczem w d ie c e z j i . Dosyć lic z n a je s t również grupa karczem klasztornych - ponad 20Z. Pozostałe typy własności (królewska, biskupia, plebańska, s o łty s ia i k apitu ln a) k s z ta łtu je s ie mniej w iecej jednakowe«/ - od 5 do 10%.

Wspomnieliśmy w cześn iej, że w od n iesien iu do 26 w si n ie udało s ie nam usta­ l i ć lic z b y karczem, jakkolw iek wiemy, że takowe s ie w nich znajdowały. Ponieważ w opisach poświeconych tym wsiom n ie brakuje tak iego elementu ja k w ła ś c ic ie l, spróbujemy d o lic z y ć znajdujące s ie w nich 52 karczmy do poszczególnych typów własności:

Tabela nr 7. Struktura w łasności karczmy we wsiach o n ie ustalonej ic h lic z b ie

Typy własności karczmy Liczba karczem

szlacheckie 36 k la sztorn e -królew skie 6 biskupie -plebańskie 2 s o łt y s ie 2 klapitulne --Razem 46

Otrzymaliśmy ogóln e lic z b ę 46 karczem, gdyż w przypadku trzech w si brakowało danych pozwalających na u s ta le n ie w ła ś c ic ie la . Po d o lic z e n iu tych karczem do otrzymanych poprzednio lic z b otrzymuj «asy następuj ece zestaw ien ie;

Tabela nr 8. Struktura w łasności karczmy we wszystkich wsiach d i e c e z j i krakowskiej

Typy w łasności karczmy L iczb a karczem

szla ch eck ie 887

klasztorn e 366

SIEC KARCZEM U MAŁOPGLSCE 33 plebańskie s o łt y s ie kapitulne Razem 119 102 94 1868

Obraz ten w niczym n ie zm ienił o góln ej struktury w łasności. K olejność po­ szczególnych typów pozostała taka sama, zaś na czołowym m iejscu je s z c z e b a rd ziej umocnił s ię typ własności s zla c h e c k ie j.

3. Rozmieszczenie te ry to ria ln e

Możemy s tw ie rd z ić , że na badanym przez nas te re n ie karczmy rozmieszczone były bardzo nierównomiernie. Dla b a rd zie j precyzyjnego uchwycenia tego problemu przedstawiono go w ramach dekanatów, b iorąc równocześnie pod uwagę rozmiary z a j­ mowanego przez n ie terytoriu m . Ponieważ p o d zia ł dekanalny d i e c e z j i krakowskiej, pozwalający na zlo k alizow an ie w je g o ramach występujących w LB m iejscow ości, mamy opracowany jed y n ie dla X V III wieku, p r z y ję to go za podstawę naszych rozważań. Fakt, iż p r z y ję ty przez nas p o d zia ł adm inistracyjny d i e c e z j i , stanowiący punkt o d n iesien ia , pochodzi dopiero z X V III s tu le c ia , j e s t w tym wypadku bez znaczenia, stanowi bowiem ramy g e o g ra fic zn e , pozwalające b l i ż e j o k r e ś lić teren i stopień zagęszczenia na nim karczem .

W X V III wieku na te re n ie d ie c e z j i krakowskiej is t n ia ły 52 dekanaty. 0 czterech z n ich , mianowicie o: Łukowie, S tężycy, Żmigrodzie Nowym i Spiszu, brak j e s t w LB jakichkolw iek danych. Pod uwagę będziemy b r a li 48 pozostałych de­ kanatów, z których w sie opisane są w naszym ź ró d le . Na załączonej mapie (zob. mapa: Zagęszczenie karczem w dekanatach d i e c e z j i k ra k ow sk iej), przedstaw iliśm y

12

stosunek lic z b y karczem do powierzchni poszczególnych dekanatów . W wypadku 19 wsi n ie udało nam s ię o k r e ś lić przynależności dekanalnej, to te ż n ie zo s ta ły ani one, ani karczmy w nich s ię znajdujące w zię te pod uwagę przy u stalaniu stopnia

13 zagęszczenia karczem w poszczególnych dekanatach .

Dla zobrazowania różn ic w nasyceniu karczmami poszczególnych rejonów bada­ nego przez nas terytorium dokonaliśmy p odziału in teresu jących nas dekanatów na

sześć grup, w za leżn o ści od stopnia w ie lk o ś c i stosunku lic z b y karczem do rozmia­ rów dekanatu. Do grupy pierw szej za lic z y liś m y dekanaty, w których jedna karczma przypada na obszar p on iżej 10 km’ , grupa druga o b ję ła dekanaty, w których jedna karczma przypada na obszar w granicach od 10,1 km2-20 km2. A n a logiczn ie następne grupy wyrażają p rzeciętn y stosunek karczmy do terytoriu m , tr z e c ia : 20,1-50 km2, czwarta: 50,1-100 km2, p ią ta : 100,1-500 km2 , szósta: 500,1 - i powyżej.

EWA GAŁĄZKA

Tabela nr 9. Dekanaty na te r e n ie d i e c e z j i krakowskiej według zagęszczenia karczem

Obszar Nazwa Liczb a L iczb a km' przypadają­

dekanatu dekanatu karczem cych na f karczmę

p on iżej Proszowice 135 3,70 10 km* W ieliczk a 110 3,63 Kraków 27 4,81 P ołan iec 105 6,01 Skała 109 6,55 Koprzywnica 66 6,76 K s i« ż W ie lk i 91 6,81 Sokolina 62 8,45 Witów 46 10,00 10,1- Badom 84 11,19 20 km* L ip n ica Murowana 51 12,15 Kunów 105 12,57 W ojnicz 52 13,76 K ije 71 14,14 Zawichost 38 14,47 Opatowiec 41 19,02 Opatów 31 20,00 20,1- Zwoleń 74 20,87 50 km* Skawina 20 23,00 Nowa Góra 57 23,22 Pacanów 30 23,83 Bodzentyn 62 26,93 Jędrzejów 37 27,97 Wolbrom 13 32,92 Chodel 66 34,09 Kazim ierz 32 34,37 P ilz n o 16 43,12 50,1- Miechocin 24 51,04 100 km* Strzyżów 10 52,40 Nowy Secz 30 53,66 Dobczyce 22 54,54 J a sło 9 58,22 Rudnik 23 58,91 M ielec 15 62,66 Lelów 38 65,92 Urzędów 37 71,21 Solec to 84,40 100,1- Bobowa 4 131,00 500 km* Tarnów 6 161,66 B iacz 5 220,00 Pszczyna 3 250,00 Ropczyce 2 3t0,00 Parczew 8 365,00 Oświęcim 1 365,00 Zator 3 386,66

SIEC KARCZEM V MAŁOPOLSCE 35

1 2 3 4

powyżej Bytom 3 600

500 km* ¡Żywiec 1 1260

Nowy Targ 1 1205

Jal widać z załączonej t a b e li i mapy, dekanaty o największym nasyceniu skupiają s ię w dwóch rejonach, k tó re umownie nazwiemy rejonem krakowskim i r e jo ­ nem sandomierskim. W skład rejonu krakowskiego wchodzi siedem dekanatów: Proszo­ w ice, W ie lic zk a , Kraków, Skała, K siąż W ie lk i, Sokolim» i Witów. Rejon sandomier­ sk i je a t znacznie m niejszy i skupia ty lk o dwa dekanaty: P ołan iec i Koprzywnicę.

Dekanaty z grupy d ru g ie j również podzielon e są na dwa r e jo n y . Na wschód od rejonu krakowskiego many: K i j e , Opatowiec, W ojnicz i L ip n ic ę Murowaną, natomiast na północ od rejonu sandomierskiego - Zawichost, Opatów, Kunów i Radom.

W gra p ie t r z e c i e j j e s t aż d z ie s ię ć dekanatów, k tó re n ie są ju ż charaktery­ styczn ie zgrupowane, le c z rozmieszczone w różnych częściach d i e c e z j i . Na północny zachód od rejonu krakowskiego le ż ę : Jędrzejów , Wolbrom, Nowa Góra, Skawina, w -rodkowej c z ę ś c i d ie c e z j i - Bodzentyn, Pacanów i P ilz n o , natomiast na wschód od rejonu sandomierskiego - Zwoleń, Kazim ierz i Chodel.

Równie liczn a jest. grupa czw arta, w k tó re j skład wchodzą następujące deka­ naty; S o lec, Urzędów, M iechocin, M ie le c , Strzyżów, Rudnik i J a s ło , położone we wschodniej c z ę ś c i d i e c e z j i , oraz Mowy Sącz i Dobczyce na południu i Lelów w r e jo ­ n ie północno-zachodnia.

P ią ta grupa t o osiem dekanatów: Parczew na wschodzie, Tarnów, Bobowa, B iecz i Ropczyce na południowym wschodzie, » także Zstnr, Oświęcim, i Pszczyna w za­ chodniej c z ę ś c i d i e c e z j i .

I w reazcie o s ta tn ie grupa - trz y dekanaty, w których jedna karczma „obsłu­ giw ała" teren powyżej 500 km1 . N ależą do n ich: Żywiec, Mowy Targ oraz Bytom.

W zak resie rozm ieszczenia karczem w poszczególnych wsiach w s k a li każdego dekanatu możemy s tw ie r d z ić , że niemal we w szystkich dominowały w sie z jedną kar­ czmą (zob . ta b ela nr 10). W n iek tórych dekanatach, ap. B ie c z , Bobowa, J asło czy Ropczyce, znajdują s ię w yłączn ie ta k ie w s ie , w których była jedna karczma. Wyjątek stanowią to dekanaty Jędrzejów i Kuców, w których grupą dominującą są w sie

z dwiema karczmami.

J e ż e li chodzi o strukturę w łasności karczem w s k a li poszczególnych dekana­ tów, to możemy s tw ie rd z ić , że przeważająca w iększość stanowią te z n ich , w któ­ rych n a jlic z n ie j występują karczmy szlach eck ie (zo b . ta b ela nr 11). Do dekanatów, w których przeważały karczmy naląźące do osób lub in s t y t u c ji k o ścieln ych , należą ty lk o : Bodzentyn, Kraków, Kunów i L ip n ica Murowana. W pozostałych n ie ma

zdecydo-Eu H* m Tabela nr 10. Rozmieszczenie karczem w poszczególnych wsiach w s k a li dekanatów

Nazwa dekanatu Liczba w si z karczmą w dekanacie Ogólna

Ogólna

lic z b a w si z 1 karczmą z 2 karczmami z 3 karczmami z 4 i w ięcej n ie amana lic z b a karczem 1 2 3 4 5 6 7 6 " Biecz 5 5 - _ — 5 Bobowa 4 4 - - w w i ₄ Bodzentyn 34 15 12 5 2 • ₆₂ Bytom 4 3 - - «

₁

3 Chodel 22 6 6 2 7 i 66 Dobczyce 16 7 6 1 2 22 Jasło 9 9 - - •» w ₉ Jędrzejów 22 9 11 2 » ₃₇ Kazim ierz 10 2 4 - _{3 1 32} K ije 48 33 5 8 1 1 71 Koprzywnica 48 32 12 4 68 Kraków 19 12 6 1 - _ 27 K sięż W ie lk i 59 44 12 1 1 1 91 Kunów 44 12 18 9 5 105 Lelów 26 19 4 2 1 - 38 Lipn ica 33 23 2 5 2 1 - 51 Miechocin 12 5 5 - 2 T 24 M ielec 9 6 2 - 1 - ₁₅ Nowa Góra 40 28 7 5 - _ ₅₇ Nowy Sącz 25 21 3 1 - - ₃₀ Nowy Targ 1 1 - - - - ₁ Opatowiec 32 22 8 1 - _{1 41} Opatów 17 8 7 - ₁ 1 31 Oświęcim 1 1 - - - ₁ Pacanów 17 12 2 2 1 _ 30 Parczew 5 3 1 1 - _ ₈ P ilz n o 15 14 1 - * ₁₆ P ołaniec 51 24 14 5 6 1 103 Proszowice 80 43 22 9 5 1 135 Pszczyna 3 3 - - - ■V 3 w a n ej ró żn ic y m ie d zy lic. jeb n c*ś cią ob u g ru p . Gen eralnie w w ię k s z o ś c i z n ic h p rz ew a ­ ża ją k a rc zm y ś w ie c k ie , w s z c z e g ó ln o ś c i s z la c h e c k ie . W k o nt ek ści e c a łe j p ra cy je s t to fa k t z ro z u m ia ły , gd yż ja k u s ta li li ś m y ,, je s t to gr u p a d o m in u ją c ą na te re n ie c a ii e j

1 a 3

. 4

. 5'

,l-

--- " " " " " ' ł ' ‘ " r Radom 22 7 6 1 6 2 84 Ropczyce 2 2 - - - - ₂ Rudnik 14 5 4 2 1 2 23 Skawina 16 13 2 1 - _ ₂₀ Skała 74 46 16 7 2 3 109 Sokolina 50 41 7 1 1 » ₆₂ Solec 6 4 1 - ₁ - ₁₀ Strzyżów 9 8 1 - - _ ₁₀ Tarnów 6 6 - - - - ₆ Urzędów 21 10 6 1 2 2 37 W ieliczk a 61 41 10 5 4 1 110 Witów 26 16 6 2 2 - ₄₆ W ojnicz 33 24 4 1 4 52 Wolbrom 13 11 1 - - _{1 13} Zator 3 3 - - - - ₃ Zawichost 15 5 5 3 2 - ₃₈ Zwoled 24 8 3 5 7 1 74 Żywiec 1 1 ~ UJ VI S I E C K A & C Z K M W M A I O P O L S C E

Tabela nr 11. Struktura własności karczem w s k a li poszczególnych dekanatów

Naęwa dekanatu

Karczmy w ł a ś c i c i e l i świeckich Karczmy w ł a ś c i c i e l i kościeln ych

Nie znane Ogólna lic z b a karczem S zla­ checkie Królew­ sk ie S ołeck ie K la sz­ torne Bisku­ p ie Plebań­ sk ie K ap itu l­ ne i i 3 4 5 6 7 Ś ' ■ ■ • ■J r ₁₅ Biecz 2 - _{1 1 1} - _ m ₅ Bobowa 2 - - 1 - 1 - 4 Bodzentyn 2 2 21 9 24 3 1 • 62 Bytom - - 1 - - 2 - 3 Chodel 29 8 8 11 3 3 1 3 66 Dobczyce 16 3 2 1 - - - » 22 Jasło 1 - 2 5 - - - ₁ 9 Jędrzejów 20 - - 8 2 3 4 r 37 Kazim ierz 29 2 - - - 1 - m ₃₂ K ije 35 11 2 16 - 5 1 1 71 Koprzywnica 37 - 1 16 - 6 3 5 68 Kraków 7 - 3 10 - - 2 5 27 K siąż W ie lk i 63 3 - _{18 1 3 1 2 91} Kunów 25 - 1 20 43 7 1 8 105 Lelów 11 6 4 8 - 8 - 1 38 Lip n ica 20 1 3 23 1 2 - 1 51 Miechocin 7 4 1 2 - 10 - w 24 M ielec 7 5 - 2 - 1 w - 15 Nowa Góra 24 2 3 19 4 - 3 * 57 Nowy Sącz 4 - 8 12 3 3 - - 30 Nowy Targ - - -- 1 - - - - 1 Opatowiec 17 5 - 5 3 7 1 ■ 3 41 Opatów 8 _{9 *} - 11 - 2 1 31 Oświeciła - - 1 •*» - - - - 1 Pacanów 17 1 - 5 6 1 T - ₃₀ Parczew - - 1 i - - - - 8 P ilz n o 2 4 9 1

.

16

i. 'r • • _{' •" -3' .... • ...T “ " - ]} i - i " ” ” ' 'T ? ... 1 r r - ••• ' 10 Połan iec 75 11 i ' 6 2

₂

6 103 Proszowic# 65 - 2 27 10 5 23 3 135 Pszczyna 1 *» ■w ₁ - ₁ - _ ₃ Radom 20 - 2 23 - ₁ - 30 84 Ropczyce 1 1 - • - - ₂ Rudnik 1* 1 •e - - 3 3 2 23 Skawina 10 1 •• 9 - - •* _ ₂₀ Skała 43 12 4 18 5 8 17 2 109 Sokolina 42 1 1 3 3 4 6 2 62 Solec 4 3 m 2 - - - _{1 10} Strzyżów 5 - 1 3 ee - 4* _{1 10} Tarnów 3 - ₁ - « - ■ ₂ - ₆ Urzędów 10 - _{6 6 9 2 A} - ₃₇ W ieliczk a 47 22 23 1 3 9 3 110 Witów 36 3 1 1 4 - _{1 46} Wojnicz 21 9 7 4 S 4 1 1 52 Wolbrom 5 4 3 2 1 - - - ₁₃ Zator 1 - cm - • ₂ - - ₃ Zawichost 21 - _{3 6} tm _{4 1 3 38} Zwoleń 32 22 1 13 * ₆ - _ ₇₄ Żywiec « *. - ■* * • 1

Patrząc na mapa przedstaw iająca w szystkie w sie z karczmami na te re n ie d ie ­ c e z j i krakow skiej, możemy zauważyć je s z c z e jedna prawidłowość. Otóż wspomniane w sie (c o widać szc ze g ó ln ie na tych 'teren a ch , gd zie zagęszczenie karczem je s t m niejsze) sa dość ś c iś le związane z drogami, zarówno lądowymi, ja k również

(a może je s z c z e ś c i ś l e j ) z drogami wodnymi.

Drogi lądowe uczęszczane były przede wszystkim przez kupców, którzy m u sieli trzymać s ię dróg wyznaczonych, na których pobierano opłjaty c e ln e . Było to związa-

14

ne z regalem drogowym . W takich wypadkach karczma p e łn iła d la nich funkcję za­ jazdu i domu noclegowego.

Przez Małopolskę b ie g ło w ie le dróg o ważnym znaczeniu międzynarodowym. Do takich zaliczym y przede wszystkim drogę znad Bałtyku na Węgry, k tó r e j część b ie ­ g ła przez Małopolskę; chodzi nam tu o drogę z Torunia do Krakowa*’’ . Oprócz n ie j mamy szlak z Torunia na Węgry, omijajęcyjKraków, oraz drogę z Toruńia do Lwowa1*’ . Is t n ia ła także droga na Morawy i do Czech, a także k ilk a dróg prowadzących na Ruś17.

Poza drogami międzynarodowymi lic z n e b y ły również d ro g i lokalne związane 18

z handlem oraz sp ecjaln e d r o g i solne z W ie lic z k i na Węgry i Śląsk . Z tymi właśnie drogami związane było występowanie karczem. Daje s ię to zauważyć

zwłasz-19

cza w od n iesien iu do dróg międzynarodowych . J e ż e li chodzi o d ro g i lo k a ln e, to ze względu na duże zagęszczen ie w si z karczmami na te re n ie ziem i krakow skiej, dla k tó re j to ziem i mamy dość dokładne inform acje dotycząca dróg, n ie jesteśmy w sta­ nie u s ta lić stopnia związku między drogami a występowaniem karczem, aczkolwiek n iew ą tp liw ie związek ta k i is t n i a ł .

Ł a tw iejszy do zaobserwowania wydaje s ię związek karczem z drogami wodnymi. Wsie z karczmami rozmieszczone są wzdłuż rzek po obu ich stronach. Daje s ię to zauważyć zarówno na c a łe j d łu gości W isły, ja k również w okolicach Raby, Dunajca, Wisłoka czy Sanu. Być może spowodowane to b yło gęściejszym w tych rejonach

osad-20 nictwem, niem niej wydaje s ię , że czynnik komunikacyjny odegrał tu duzą r o lę

Porównując ustaloną p rze z nas s ie ć karczem z g ę s to ś c ią zaludnienia na z ie - 21

miach p olskich możemy s tw ie r d z ić , że zasadniczo pokrywa nam s ię ona z s ie c ią osadniczą. Mówiąc in a c ze j - w rejonach o dużym zagęszczeniu ludności karczem je s t dużo, tam zaś, g d zie gęstość zaludnienia j e s t mała - karczmy występują rzadko. Wyjątek stanowi teren dekanatów Zator i Oświęcim, w których gęstość zaludnienia je s t duża, natomiast lic z b a karczem ustalona na podstawie LB bardzo mała. W tym wypadku rozbieżność ta może być spowodowana brakami źródłowymi sygnalizowanymi w pierw szej c z ę ś c i. Natomiast w wypadku terenów wschodnich mała lic z b a karczem wynika prawdopodobnie n ie ty lk o z braków źródłowych, le c z także z dość skromne­ go zagęszczenia osodnictwa na tym te r e n ie .

ZAGĘSZCZENIE KARCZEM W DEKANATACH DIECEZJI KRAKOWSKIEJ

Łuków Iwolcń Kazimierz Radom lhodel. Kunów-Urzędów Rudnik Bytom Opatowiec Skala arnaw. Lipnica ilość km2 na 1 karczmą poniżej 10 10,1 20,0 20.1 50,0 50.1 100,0 100,1 500,0 powyżej 500 brak danych 0 2S 50 75 100 km

¿ z la e W iu e

Uflttzfot

-ne

króle uskie

biskup»

plebańskie

s o & p le

kap» ruine

UT - o

5-S

t . * / o

7

'O f o t W - * 40--35-- 50-> ? * ' 2 0 -4 5 -. 4 0 . . S . . WYKRES 2

—

w—

i

-5

_O

_"I

_p

ilu

ln

e

_«>

'5_

a

Q

>

-1

_g

.<0

jh>

55

tś

JS

CJ

a .

s

wTasno&c-i

sieć karczhi w m m m i s c E 41

i i i

V a r u n k i w y s t ę p o w a n i a ' k a r c z e m

Rozpatrując problem s i e c i karczem, nasuwa s ię pytan ie o j e j uwarunkowania, o t o , ja k ie czyn n ik i wpływały na powstawanie, rozwój i zagęszczen ie karczem. Wy­ maga to przeanalizowania wspomnianego ssagadnienia w całym kontekście stosunków osadniczych, społecznych i gospodarczych. Próbę ta k ie j a n a liz y podejmujemy w od­ n ie s ie n iu do jednego z dekanatów, tra k tu ję c j a jak o pewien sondaż. Wybranym te r e ­ nem b y ł dekanat P ro szo w ice, położony na północny wschód od Krakowa, po lew ej s tro n ie W isły. Powierzchnia dekanatu obejmowała 500 km*, a LB wymieniało w j e ­ go rasach 525 w s i, z których 15 posiada k o ś c io ły p a r a fia ln e '. Spośród owych 125 w si w 80 znajdowały s ię karczmy, co stanow iło 64% w szystkich w si. W pozostałych 45 n ie odnotowano is tn ie n ia karczmy.

Wśród 80 w si z karczmami d z ie s ię ć to w sie majęce k o ś c ió ł p a ra fia ln y . 2 pozostałych sześciu w s i, mających k o ś c ió ł p a r a fia ln y , dwie n ie z o s ta ły przez

3

Długosza opisane w żadnym z tomów , zaś o ich is tn ie n iu wnioskujemy z fa k tu , że w LB znajdujemy op isy w si należących do tych w łaśnie p a r a f i i ; natomiast w po­ zostałych czterech brak wzmianek dotyczących karczmył .

W opisanych p rzez Długosza wsiach many 135 karczem, przy czym ich zagęsz­ czen ie k ształtow ało s ię ró żn ie .

Tabela nr 1. Skupienie karczem w poszczególnych wsiach dekanatu

Liczba karczem we wsi Liczb a w si w dekanacie %

1 43 53,75 2 22 27,50 3 9 11,25 4 4 5,00 5 1 1,25 z n ie ustalonę lic z b ę 1 1,25 Razem 80 100,00

Z zestaw ien ia tego wynika, że w dekanacie Proszowice n a jw ięcej b y ło w si

z jednę karczmę - prawie 54%. N ie od b iegało to pod tym względem od innych de­ kanatów na te re n ie d i e c e z j i . Wysoki odsetek - 27,5% stanow iły również w sie z dwiema karczmami, a z trzema i czterema - łę c z n ie 16,25%; p rzy czym te pierwsze b y ły n ieco l ic z n ie js z e . Tylko w jed n ej w si znajdowało s ię p ię ć kar- czea’ . W jed n ej w si n ie mogliśmy u s t a lić lic z b y karczem, n ie b ęd zie w ięc ona brana pod uwagę w naszych dalszych o b liczen ia ch ^ .

4 2 EWA GAŁĄZKA

Pranie równomiernie rozk ła d a ł s ię stosunek między karczmami stanowiącymi

7

własność świecka i k o ś c ie ln a . Spośród 132 karczem o znanym w ła ś c ic ie lu 67, t j . 50,752, znajdowało s ię w rękach św ieckich, a 65, tj.'4 9 ,2 3 % - w rekach przedsta­ w i c i e l i K ościoła.

Tabela nr 2. Ogólna struktura w łasności karczem w dekanacie

Własność karczmy Liczb a karczem Z

świecka 67 50,75

k ościeln a 65 49,25

Razem 132 100,00

Znaczne zróżnicowanie można -natomiast s tw ierd zić w sta n ie posiadania ro z­ maitych k a te g o r ii w ł a ś c i c i e l i w ranach owych dwóch zasadniczych typów własności. Ilu s tr u je to ta b ela nr 3 i wykres.

Tabela nr 3. Struktura w łasności karczem na te re n ie dekanatu

Typy w łasności L iczb a karczem Z

a •fł _{szlach eckie 65 49,25} O _{królew skie} - -> s o łt y s ie 2 1,52 c k la s zto rn i 27 20,45 r-A_{<D biskupie 10 7,58} *rś O plebańskie 5 3,78 o k apitulne 23 17,42 Razem 132 100,00

J e ż e li wymienione grupy uszeregujemy od n ajw iększej do n a jm n ie js ze j, o tr z y ­ mamy k olejn ość przedstawiona na w ykresie <2>.

SIEĆ KARCZEM W MAłOPOLSCE ₄₃

Dominacja karczem szlacheckich n ie b yła tak bardzo zaskakująca gdyż, jak pamiętamy, w s k a li c a łe j d i e c e z ji ten typ własności b y ł n a jlic z n ie js z y (46,70% wszystkich karczem). Zastanawiać może wysoka pozycja karczem kapitulnych, które w s k a li c a łe j d ie c e z ji znajdowały s ie dopiero na siódmym miejscu (5,15%). Na t e ­ ren ie dekanatu Proszowice stanowię one ponad 17Z.

Bardzo trudne sprawę b yło u s ta len ie ja k iegok olw iek związku między w ielk o ­ ś cią wsi a występowaniem w n ie j określon ej lic z b y karczem .Określiliśm y tę lic z b ę za pomoce łanów, występujących we wsiach. O b liczyliśm y, że średnia w ielkość ł a ­ nów we wsi z karczmami (bez względu na ich lic z b ę ) wynosiła około 9,64 łana. W 41 wsiach lic z b a łanów j e s t m niejsza bedź równa ś re d n ie j, w 33 wsiach lic z b a łanów j e s t większa. !w wypadku d ziew ięciu w si brak danych mówiących o l i c z b i e łanów.

Wśród 43 w si z jedne karczmę manę 29, w których lic z b a łanów była mniejsza od wspomnianej ś re d n ie j, zaś ty lk o d ziew ięć z nich m iało lic z b ę łanów w iększe. W pozostałych p ię c iu n ie mamy podanej lic z b y łanów. Wśród w si z dwiema karczmami których b yło 22, sytuacja w ygledała ju ż nieco in a c z e j. Osiem w si miało lic z b ę ła nów m niejsze od p r z e c ię tn e j, d z ie s ię ć - większa od n i e j . W czterech przypadkach brakuje in fo rm a cji. Wśród wsi z trzema karczmami ju ż ty lk o jedna ma lic z b ę ła ­ nów m niejsze od p r z e c ię tn e j, natomiast w grupie w si z czterema i w ięcej karczma­ mi wyjątek stanowi w ieś C zu lice majęca ty lk o osiem łanów. Tabela nr 4 ilu s tr u je omówione za leżn o ści.

Tabela nr 4. Zależność między lic z b ę karczem a lic z b a łanów

Liczba karczem we w si

Wsie z lic z b ę łanów m niejszę od śred n iej

Wsie z lic z b ę łanów w iększę od śred n iej

1 29 9

2 8 10

3 1 8

4 i w ięcej 1 4

Widzimy, że lic z b a karczem'we wsi w zrastała wraz ze zwiększaniem s ię l i ­ czby łanów wchodzących w j e j skład. N ie s te ty , n ie możemy w tym m iejscu dokonać porównania, k tóre w yjaśn iłob y, czy w sie, w których Długosz karczem n ie wymie­ n ia ł , były większe czy m niejsze od tych z karczmami. Opisy takich w si sę bardzo niedokładne; ty lk o w d z ie s ię c iu przypadkach mamy podane dokładna lic z b ę łanów (z reguły j e s t ona n iżs za od podanej p r z e c ię t n e j). W pozostałych pozostawione se na ogół puste m iejsca na wpisanie lic z b y , która nigdy n ie została uzupełnio­ na.

Elementem, k tóry stanowił także o randze ekonomicznej w si, b y ł młyn. Na te re n ie omawianego dekanatu mamy o nim wzmianki w 17 wsiach, w tym dwukrotnie