• Nie Znaleziono Wyników

"Sukcesy i porażki: ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwa w latach 1906-1913", Roman Jurkowski, Olsztyn 2009 : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Sukcesy i porażki: ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwa w latach 1906-1913", Roman Jurkowski, Olsztyn 2009 : [recenzja]"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

Jan Sobczak

"Sukcesy i porażki: ziemiaństwo

polskie Ziem Zabranych w wyborach

do Dumy Państwa w latach

1906-1913", Roman Jurkowski,

Olsztyn 2009 : [recenzja]

Echa Przeszłości 11, 365-374

(2)

R o m a n J u r k o w s k i , S u k c e s y i p o r a ż k i . Z i e m i a ń s t w o p o l s k i e Z i e m Z a ­ b r a n y c h w w y b o r a c h d o D u m y P a ń s t w a w l a t a c h 1 9 0 6 - 1 9 1 3 , W y d . U n i w e r s y t e t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o , O l s z t y n 2 0 0 9 , s s . 5 5 0 . A u t o r w y d a n e j s t a r a n i e m o l s z t y ń s k i e g o U W M k s i ą ż k i 1, d r h a b . R o m a n J u r k o w s k i , j e s t p o s t a c i ą z a u w a ż a l n ą i c e n i o n ą w ś r o d o w i s k u h i s t o r y c z n y m O l s z t y n a , G d a ń s k a i i n n y c h o ś r o d k ó w a k a d e m i c k i c h , a t a k ż e w ś r ó d h i s t o r y ­ k ó w u c z e l n i l i t e w s k i c h , b i a ł o r u s k i c h o r a z u k r a i ń s k i c h . A b s o l w e n t U n i w e r s y ­ t e t u G d a ń s k i e g o , w 1 9 9 9 r. o b r o n i ł t a m p r a c ę d o k t o r s k ą n t . Z i e m i a ń s t w o p o l s k i e z K r e s ó w P ó ł n o c n o - W s c h o d n i c h w o k r e s i e p o p o w s t a n i o w y m ( d o 1 9 0 4 r.). D z i a ł a l n o ś ć s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z a , n a p i s a n ą p o d k i e r u n k i e m p r o f . d r a h a b . R o m a n a W a p i ń s k i e g o . P o m o d y f i k a c j i i r o z s z e r z e n i u t r e ś c i o r a z p o d s t a w y ź r ó d ł o w e j - d w a l a t a p ó ź n i e j - o g ł o s i ł j ą d r u k i e m p o d n i e w i e l e t y l k o z m i e n i o ­ n y m t y t u ł e m 2 . N a w i ą z a ł w o k r e s i e d o k t o r a t u k o n t a k t z w y b i t n y m p o l s k i m h i s t o r y k i e m , j a k i m b y ł p r o f . R . W a p i ń s k i , i p o z o s t a ł m u w i e r n y a ż d o je g o ś m i e r c i w 2 0 0 8 r. W t e d y t e ż s p r e c y z o w a ł s i ę n a d ł u ż s z y c z a s g ł ó w n y k i e r u n e k z a i n t e r e s o w a ń b a d a w c z y c h R . J u r k o w s k i e g o - d z i e j e z i e m i a ń s t w a p o l s k i e g o z z i e m l i t e w s k o - b i a ł o r u s k i c h w e p o c e p o p o w s t a n i o w e j , z n a c i s k i e m n a d z i a ­ ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z ą , g ł ó w n i e w t o w a r z y s t w a c h r o l n i c z y c h . T e m a t o w i t e m u j e s z c z e w o k r e s i e p r z e d u z y s k a n i e m s t o p n i a n a u k o w e g o d o k t o r a p o ś w i ę c i ł 9 a r t y k u ł ó w , o p u b l i k o w a n y c h w z n a n y c h p o l s k i c h c z a s o p i s m a c h n a u k o w y c h , z k t ó r y c h n a j b a r d z i e j z n a c z ą c y j e s t w i e l o w ą t k o w y a r t y k u ł b i o g r a f i c z n y n a t e m a t k s . b p a w i l e ń s k i e g o b a r o n a E d w a r d a R o p p a , o p u b l i k o w a n y w 1 9 9 0 r. w b i a ł o s t o c k o - d r o h i c z y ń s k o - ł o m ż y ń s k i c h „ S t u d i a c h T e o l o g i c z n y c h ” . W s z y s t k i e t e a r t y k u ł y b y ł y b o g a t o u d o k u m e n t o w a n e ź r ó d ł o w o . B a d a n i a n a u k o w e ł ą c z y ł w t e d y j e s z c z e z w y k o n y w a n i e m z a w o d u w y c h o w a w c y i n t e r n a t u i n a u c z y c i e l a h i s t o r i i w L u b a w i e . D o p i e r o w p a ź d z i e r n i k u 2 0 0 1 r ., c z y l i b e z p o ś r e d n i o p o u k a z a n i u s i ę p i e r w s z e j k s i ą ż k i n a u k o w e j , d r J u r k o w s k i z o s t a ł z a t r u d n i o n y w c h a r a k t e r z e a d i u n k t a w I n s t y t u c i e H i s t o r i i i S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h U n i w e r s y t e ­ t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o w O l s z t y n i e - w K a t e d r z e H i s t o r i i E u r o p y W s c h o d n i e j . E t a t u n i w e r s y t e c k i u ł a t w i ł i w s p o m ó g ł j e g o w y s i ł k i b a d a w c z e . P o j a w i ł y s i ę l i c z n e r e f e r a t y n a k o n f e r e n c j a c h n a u k o w y c h i k w e r e n d y z a g r a ­ n i c z n e w M o s k w i e , P e t e r s b u r g u i M i ń s k u . D a ł o s i ę w t e d y z a u w a ż y ć z a i n t e r e ­ s o w a n i e r o z w o j e m i k s z t a ł t o w a n i e m s i ę m y ś l i p o l i t y c z n e j p o l s k i c h ś r o d o w i s k z i e m i a ń s k i c h z Z i e m Z a b r a n y c h w l a t a c h p o p r z e d z a j ą c y c h I w o j n ę ś w i a t o w ą . I n t e r e s o w a ł y g o r ó w n i e ż k w e s t i e ż y c i a n a u k o w o - k u l t u r a l n e g o i s p o ł e c z n e g o P o l a k ó w z e w s c h o d n i c h o b s z a r ó w d a w n e j R P , b a , n a w e t h u m o r u w w i l e ń ­ s k i c h j e d n o d n i ó w k a c h i c z a s o p i s m a c h s a t y r y c z n y c h . E f e k t y t y c h z a i n t e r e s o ­ 1 R. Jurkow ski, S u kcesy i p o ra żk i. Z ie m ia ń stw o p o lsk ie Z iem Z a b ra n yc h w w yborach do D u m y P a ń stw o w e j i R a d y P a ń stw a , 1 9 0 6 -1 9 1 3 , (O lsztyn 2009, ss. 550.

2 Idem , Z iem ia ń stw o p o lsk ie z K resów Północno-W schodnich w okresie p o p o w sta n io w ym (do 1904 r.). D zia ła ln o ść społeczno-gospodarcza, W arszaw a 2001, ss. 604.

(3)

w a ń s ą w a r t o ś c i o w e p o z n a w c z o , z a w s z e r z e t e l n i e u d o k u m e n t o w a n e , b o g a t e co d o f o r m - a r t y k u ł y i p r z y c z y n k i w c z a s o p i s m a c h i p r a c a c h z b i o r o w y c h , p u b l i k a c j a ź r ó d e ł , r e c e n z j e ( t y c h w z g l ę d n i e n i e d u ż o ) i k i l k a i n f o r m a c j i n a u k o ­ w y c h , a p r z e d e w s z y s t k i m l i c z n e r e f e r a t y i w y s t ą p i e n i a d y s k u s y j n e n a k r a j o ­ w y c h i z a g r a n i c z n y c h k o n f e r e n c j a c h n a u k o w y c h . W e w s z y s t k i c h r o d z a j a c h a k t y w n o ś c i n a u k o w e j , w p u b l i k a c j a c h i d y s k u ­ s j a c h k o n f e r e n c y j n y c h , u j a w n i a j ą s i ę n a j w a ż n i e j s z e c e c h y o s o b o w o ś c i d r a R . J u r k o w s k i e g o j a k o n a u k o w c a - d u ż a d o c i e k l i w o ś ć i z r ę c z n o ś ć p o l e m i c z n a , p r e c y z j a s z c z e g ó ł u , c o j e s t d o b r ą c e c h ą b a d a c z a , a c z k o l w i e k n i e p o w i n n o p r o w a d z i ć d o b a g a t e l i z o w a n i a z a g a d n i e ń s z e r s z e j n a t u r y - u s t r o j o w y c h i p r a w n o - p o l i t y c z n y c h , a k t y w n o ś ć i w i e l k a - s ą d z ą c p o d o r o b k u - p r a c o w i ­ t o ś ć , d o s k o n a ł a z n a j o m o ś ć w c h o d z ą c y c h w o r b i t ę j e g o z a i n t e r e s o w a ń ź r ó d e ł i l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u , e r u d y c j a , u m i e j ę t n o ś ć k o n c e n t r a c j i w y s ił k ó w . Z a k r e s p o d e j m o w a n e j p r o b l e m a t y k i t o d o w ó d d o j r z a ł o ś c i i s a m o d z i e l n o ś c i n a u k o w e j a u t o r a o r a z u m i e j ę t n o ś c i f o r m u ł o w a n i a s y n t e z y w z a k r e s i e b a d a n y c h o b s z a ­ r ó w w ie d z y , s t ą d m ó g ł s o b i e p o z w o l i ć n a n a d a n i e s w e j r o z p r a w i e h a b i l i t a c y j ­ n e j , b o t a k i c h a r a k t e r m a r e c e n z o w a n a k s i ą ż k a , p o s t a c i s z c z e g ó ł o w e j i d o t y ­ c z ą c e j n i e w i e l k i e g o o k r e s u c z a s o w e g o m o n o g r a f i i , c h o ć o d t e g o t y p u p r a c k w a l i f i k a c y j n y c h w y m a g a s i ę s z e r s z e j - t a k ż e p o d w z g l ę d e m c z a s o w y m - t e m a t y k i i w y r a ź n i e j s z e j s y n t e z y p r o b l e m o w e j . O c e n i a n a p r z e z e m n i e o b e c n i e i n a j b a r d z i e j l i c z ą c a s i ę w j e g o d o r o b k u - d r u g a j u ż k s i ą ż k a n a t e m a t c z t e r e c h k o l e j n y c h w y b o r ó w d o D u m y i R a d y P a ń s t w a w C e s a r s t w i e R o s y j s k i m - l i c z y s i e d e m r o z d z i a ł ó w , z k t ó r y c h t y l k o d w a m a j ą p o d z i a ł w e w n ę t r z n y , n i e z b y t z r e s z t ą , g d y c h o d z i o p o d r o z d z i a ł y I- 1 i I - 2 w s a m e j t r e ś c i p r e c y z y j n y i t e m a t y c z n i e p r z e s t r z e g a n y . A u t o r p r z e d s t a ­ w i a k o l e j n o o r d y n a c j e w y b o r c z e d o R a d y P a ń s t w o w e j i p o r ó w n u j e p r z e p i s y w y b o r c z e d o I i I I o r a z m o c n o z m i e n i o n e d o I I I i I V D u m y P a ń s t w o w e j . G ł ó w n y m w ą t k i e m k s i ą ż k i j e s t d r o b i a z g o w y o p i s s a m y c h w y b o r ó w i p r z y g o ­ t o w a ń d o n i c h w d z i e w i ę c i u z a c h o d n i c h g u b e r n i a c h C e s a r s t w a , w c h o d z ą c y c h d o g e n e r a ł - g u b e r n a t o r s t w a w i l e ń s k i e g o i k i j o w s k i e g o . P r z e d s t a w i a a k t y w ­ n o ś ć z i e m i a n p o l s k i c h z t y c h g u b e r n i , z w r a c a j ą c s z c z e g ó l n ą u w a g ę n a z r ó ż n i ­ c o w a n i e i s k a l ę w p ły w ó w z i e m i a n n a w y b o r c ó w s p o z a w ł a s n e g o ś r o d o w i s k a . S t a r a s i ę u s t a l i ć c z y n n i k i o g r a n i c z a j ą c e t ę a k t y w n o ś ć , z k t ó r y c h n a j w a ż n i e j ­ s z a b y ł a d z i a ł a l n o ś ć w ł a d z k a ż d e g o s z c z e b l a , w s p o m a g a j ą c a o r g a n i z a c j e n a ­ c j o n a l i s t y c z n e i k l e r p r a w o s ł a w n y w i c h u s i ł o w a n i a c h , m a j ą c y c h d o p r o w a d z i ć d o m a r g i n a l i z a c j i p o l s k i c h z i e m i a n w k o l e j n y c h w y b o r a c h . N a j c i e k a w s z y m j e s t b e z w ą t p i e n i a o s t a t n i , V I I r o z d z i a ł - P o r t r e t z b i o r o w y p o s ł ó w i w n ie c o j u ż m n i e j s z y m s t o p n i u r o z d z i a ł y V i V I n a t e m a t w y b o r ó w d o R a d y P a ń s t w o ­ w e j, c i e k a w s z e w l e k t u r z e n i ż w c z e ś n i e j s z e r o z d z i a ł y . N a r r a c j a a u t o r s k a d o t y c z y n i e t y l k o t y t u ł o w e j t e m a t y k i w y b o r ó w , a l e w n o s i w i e l e c e n n e g o m a t e r i a ł u d o r e k o n s t r u k c j i p r o c e s u f o r m o w a n i a s i ę p r o ­ g r a m ó w i o r i e n t a c j i p o l i t y c z n y c h p o l s k i e g o z i e m i a ń s t w a k r e s o w e g o o r a z w i e ­ l u ś r o d o w i s k r o s y j s k i c h , ż y d o w s k i c h , b i a ł o r u s k i c h i u k r a i ń s k i c h m i e s z k a j ą ­

(4)

c y c h n a z a c h o d z i e C e s a r s t w a R o s y js k ie g o . T o c z ę ś ć s z e r s z e g o t e m a t u - ż y c i a p o l i t y c z n e g o n a o b r z e ż a c h n a r o d o w o ś c i o w y c h C e s a r s t w a R o s y j s k ie g o . K s i ą ż ­ k a R . J u r k o w s k i e g o o b r a z u j e i k o n k r e t y z u j e r o s y j s k i n a c j o n a l i z m , c o w a r t o p o d n i e ś ć j a k o z a s ł u g ę c h o ć b y d l a t e g o , ż e c a ł y m i l a t a m i z a j m o w a l i ś m y s i ę w P o l s c e b a r d z i e j n a c j o n a l i z m e m p o l s k i m n i ż r o s y j s k i m . J a s k r a w i e i c e l n i e c h a r a k t e r y z u j e ó w n a c j o n a l i z m u ż y t y p r z e z a u t o r a c y t a t z w y d a n e j w c z a s i e k a m p a n i i w y b o r c z e j b r o s z u r y P. K o w a l e w s k i e g o : P o l a c y , j a k i i n n e n a r o d y R o s j i w t e d y t y l k o m o g ą l i c z y ć n a r ó w n o u p r a w n i e n i e w R o s j i , j e ś l i p r z y k ł a d a ­ m i w y k a ż ą , ż e n a j p i e r w s ą R o s j a n a m i , a p o t e m P o l a k a m i (s . 3 5 0 ) 3 . K s i ą ż k a w n o s i w i e l e c e n n e g o i n o w e g o m a t e r i a ł u d o p r o b l e m u tz w . p o l s k o - r o s y j s k i e g o p o j e d n a n i a , a t a k ż e d o b i o g r a f i i w i e l u p o l i t y k ó w p o l s k i c h i r o s y j s k i c h ( P i o t r a S t o ł y p i n a , S i e r g i e j a K r z y ż a n o w s k i e g o i t p . ) , a n a w e t s a m e g o M i k o ł a j a I I , k t ó ­ r y w p r a w d z i e n i e z m i e n n i e n a z y w a n y j e s t p r z e z a u t o r a c a r e m , n i g d y c e s a ­ r z e m , c o n i e j e s t b ł ę d e m , b o s a m l u b i ł s i ę t a k n a z y w a ć , a l e f o r m a l n i e o d c z a s ó w P i o t r a I p r z y s ł u g i w a ł m u w o f i c j a l n e j t y t u l a t u r z e t y t u ł c e s a r z a . B a r ­ d z o b o g a t a j e s t p e r s o n i f i k a c j a t e j n a r r a c j i h i s t o r y c z n e j . D o t y c z y t o n i e t y l k o o p i s u o g ó l n e g o r o l i w i e l u w y s t ę p u j ą c y c h w t e k ś c i e p o s t a c i , a l e t a k ż e n i e k t ó ­ r y c h w y m o w n y c h e p iz o d ó w , z k t ó r y c h m a j s t e r s z t y k i e m w p r o s t j e s t u j ę c i e d y s k u s j i w R a d z i e P a ń s t w o w e j n a d p r o j e k t e m D y m i t r a P i c h n y (s . 3 6 2 i d a l ­ s z e ) , p o d o b n i e s p r a w y b p a w i l e ń s k i e g o b a r o n a E d w a r d a R o p p a . N i e s t r o n i R o m a n J u r k o w s k i o d p o l e m i k i z a u t o r y t e t a m i n a u k o w y m i , j a k L u d w i k B a z y - l o w c z y P a w e ł P i o t r W i e c z o r k i e w ic z . G o d n e s z e r s z e g o r o z w i n i ę c i a , a n a w e t p o d j ę c i a b a d a ń s z c z e g ó ł o w y c h , j e s t d o s t r z e ż o n e p r z e z a u t o r a z j a w i s k o p r z e c e n i a n i a p r z e z b i u r o k r a c j ę r o s y j s k ą i t o w y s o k i e g o s z c z e b l a ( g u b e r n a t o r ó w i g e n e r a ł - g u b e r n a t o r ó w ) p o l s k i e g o z a ­ g r o ż e n i a d l a i n t e g r a l n o ś c i p a ń s t w a r o s y j s k i e g o w l a t a c h 1 9 0 6 - 1 9 1 4 (s . 3 2 8 ). C e n n y j e s t z a w a r t y w d z i e l e p e w i e n r z u t ś w i a t ł a n a s t o s u n k i p o l s k o - ż y d o w ­ s k i e , n i e z a w s z e k o n f l i k t o w e , c o s t a r a s i ę u s i l n i e n a m i m p u t o w a ć n i e ż y c z l i w a P o l s c e c z ę ś ć h i s t o r i o g r a f i i z a g r a n i c z n e j . P r z e m i e n n i e w y s t ę p u j ą w n i c h e l e ­ m e n t y w s p ó ł p r a c y i p o r o z u m i e n i a o r a z r y w a l i z a c j i . B a r d z i e j z ł o ż o n y w t y m o p i s i e j e s t o b r a z r e l a c j i p o l s k o - l i t e w s k i c h , a n a w e t p o l s k o - r o s y j s k i c h . U d e r z a ­ j ą c e , ż e w t o k u k a m p a n i i w y b o r c z e j w l a t a c h 1 9 1 2 - 1 9 1 4 n i e p o d n o s z o n o z a g a d n i e ń p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j R o s j i , a b y ł y t o l a t a b e z p o ś r e d n i o p o p r z e ­ d z a j ą c e w y b u c h I w o j n y ś w i a t o w e j . W ś w i e t l e p r z y t o c z o n e j a r g u m e n t a c j i w y p a d a z g o d z i ć s i ę z w n i o s k i e m , p o d w a ż a j ą c y m c z a r n y n a o g ó ł w n a s z e j l i t e r a t u r z e h i s t o r y c z n e j o b r a z R o s j i z c z a s ó w c a r s k i c h , iż z a m o ż n e p o l s k i e z i e m i a ń s t w o n a Z i e m i a c h Z a b r a n y c h w p i e r w s z y c h l a t a c h X X w i e k u c a ł k i e m d o b r z e ż y ł o s o b i e w c a r s k i e j R o s j i , a p o s t u l a t z r ó w n a n i a w p r a w a c h z r o s y j ­ s k ą s z l a c h t ą d o s k o n a l e p o z w a l a ł u k r y ć b r a k g ł ę b s z y c h a s p i r a c j i p o l i t y c z n y c h ( s . 5 0 7 ) .

3 Zob. P. Kowalewskij, R u s s k ij n a cjo n a lizm i nacjonalnoje w ospitan ije, S.-P eterburg 1912, s. 148-149.

(5)

N a r r a c j a j e s t ż y w a i b a r w n a , m i m o o p o r u m a t e r i i . Z w r a c a j ą u w a g ę n i e ­ k t ó r e o b r a z o w e o k r e ś l e n i a a u t o r a , z w ł a s z c z a p r z y c h a r a k t e r y s t y k a c h p o s t a w l u d z k i c h , z a c h o w a ń c h ło p ó w , u s y p i a j ą c y c h n p . z u p i j a n i a s i ę p o s p o t k a n i a c h w p r a w o s ł a w n y c h p a r a f i a c h n a k o r y t a r z a c h j e s z c z e p r z e d d o j ś c i e m d o u r n w y b o r c z y c h , z a p a d a j ą w p a m i ę ć o k r e ś l e n i a z a c z e r p n i ę t e z p r z y t a c z a n y c h w s p o m n i e ń , n p . z S z u l k i n a : p o l s c y z i e m i a n i e p a t r z y l i n a p o ś r e d n i k ó w w ł o ­ ś c i a ń s k i c h z p o g a r d ą i z w y s o k a , r o s y j s c y b e z p o g a r d y , a l e t a k ż e z g ó r y (s. 1 9 9 ). A u t o r d o s t r z e g a c i ą ż ą c e n a s p o ł e c z e ń s t w i e r o s y j s k i m r e s z t k i k r u s z ą c y c h s i ę j u ż s t o s u n k ó w s t a n o w y c h . O r y g i n a l n e j e s t o k r e ś l e n i e t e j s y t u a c j i : ś w i a t c h a m s k i i p a ń s k i s t a ł y n a p r z e c i w k o s i e b i e b e z s z a n s n a p o r o z u m i e n i e (s . 1 3 3 ). W i e l e c i e k a w o s t e k z a w i e r a j ą p r z y p i s y , k t ó r y c h r a z e m j e s t , j a k p o d l i c z y ł e m , p o n a d 1 8 4 2 ; s p e ł n i a j ą n i e t y l k o w y m o g i f o r m a l n e w a r s z t a t u h i s t o r y k a , a l e s ą n a j c z ę ś c i e j c e n n y m u z u p e ł n i e n i e m t e k s t u . Z w r a c a u w a g ę p o p r a w n a t r a n s ­ k r y p c j a t e r m i n ó w i t y t u ł ó w k s i ą ż e k r o s y j s k i c h p o z a t r a n s k r y p c j ą n a z w y s t o l i ­ c y p a ń s t w a - S a n k t - P e t e r s b u r g a . W z o r o w a j e s t a d i u s t a c j a p r z e d s t a w i o n e g o t e k s t u i k o r e k t a s a m e j k s i ą ż k i , w k t ó r e j r a c z e j n i e z a u w a ż a s i ę l i t e r ó w e k . B a r d z o k o n k r e t n y j e s t w e W s t ę p i e o p i s b a z y a r c h i w a l n e j , u j ę t e j w s z e ­ r o k i m z a k r e s i e , i t o n i e t y l k o p o l s k i e j i r o s y j s k i e j , a l e t a k ż e l i t e w s k i e j , u k r a ­ i ń s k i e j i b i a ł o r u s k i e j . S z k o d a , ż e n i e w z b o g a c o n e j o c e n n e d l a t e g o t e m a t u k o l e k c j e a m e r y k a ń s k i e i f r a n c u s k i e . J e ś l i c h o d z i o a r c h i w a z o b s z a r u b . Z S R R , t o a u t o r s i ę g n ą ł t a k ż e p o a r c h i w a t e r e n o w e , o b w o d o w e , w p r a w d z i e w t y m w y p a d k u t y l k o s t o ł e c z n e . T r a f n i e p o d k r e ś l a R o m a n J u r k o w s k i k o ­ r z y s t n ą d l a h i s t o r y k a r y g o r y s t y c z n ą s p r a w o z d a w c z o ś ć r o s y j s k i e g o ( m o ż n a d o d a ć : p o d o b n i e j a k i p r u s k i e g o ) a p a r a t u b i u r o k r a t y c z n e g o . W p r z y p a d k u r o s y j s k i e j c z ę ś c i w y k o r z y s t a n e j b a z y ź r ó d ł o w e j c e n n e b y ł o b y d o d a n i e j e s z c z e z b i o r ó w d z i a ł u r ę k o p i s ó w , t a k ż e e p i s t o l a r i ó w , z R o s y j s k i e j B i b l i o t e k i P a ń ­ s t w o w e j ( R G B ) , d a w n e j p o p u l a r n e j „ L e n i n k i ” . W a r t o s i ę g n ą ć p o p r z e c h o w y ­ w a n y w B i a ł y m s t o k u , z u p e ł n i e n i e w y k o r z y s t a n y d z i e n n i k J a n a O b s t a . D u ż o t u ź r ó d e ł p r a s o w y c h i d o k ł a d n i e z b a d a n y c h z b i o r ó w b i b l i o t e c z n y c h . B i b l i o g r a ­ f i a l i t e r a t u r y j e s t o b s z e r n a , a l e m i m o t o p o z b a w i o n a z b ę d n e g o z d o b n i c t w a - p r a k t y k o w a n e g o n i e k i e d y w ł ą c z a n i a d z i e ł w i s t o c i e n i e w y k o r z y s t y w a n y c h . P u b l i k a c j e w ł a s n e a u t o r a z a j m u j ą p o w a ż n ą c z ę ś ć t e j b i b l i o g r a f i i , c o n a l e ż y z u z n a n i e m z a z n a c z y ć . N i e n a s u w a z a s t r z e ż e ń g l ó w n y w ą t e k p r a c y - s a m w n i k l i w y o p i s c z y n n o ­ ś c i w y b o r c z y c h . N i e m a j e d n a k r z e c z y d o s k o n a ł y c h . M o j e k r y t y c z n e o d c z u ­ c i a w z b u d z a z a k o ń c z e n i e W s t ę p u (s . 2 1 ) , p r z e c z ą c e d o b r y m z w y c z a j o m a k a d e ­ m i c k i m i m a ł o e l e g a n c k i e , m ó w i ą c w p r o s t , w o b e c o l s z t y ń s k i e g o ś r o d o w i s k a h i s t o r y c z n e g o i z w ł a s z c z a I n s t y t u t u H i s t o r i i i S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h z j e g o ó w c z e s n ą K a t e d r ą H i s t o r i i E u r o p y W s c h o d n i e j i W y d z i a ł u H u m a n i ­ s t y c z n e g o U W M , k t ó r e g o d r R . J u r k o w s k i o d 2 0 0 1 r. b y ł i j e s t n a d a l p r a c o w ­ n i k i e m . J a k k o l w i e k b y s i ę a u t o r n i e o d c i n a ł w t y m z a k o ń c z e n i u o d s w e g o r o d z i m e g o ś r o d o w i s k a , t o w s z y s t k i e b e z s p o r n e w a l o r y je g o p r a c y b ę d ą p r z e z p o t o m n y c h i t a k z a l i c z a n e d o d o r o b k u n i e g d a ń s k i e g o , a w ł a ś n i e t e g o o l s z ­ t y ń s k i e g o ś r o d o w i s k a . O n o p r z e c i e ż w s p i e r a ł o t a k ż e o d s t r o n y f i n a n s o w e j ,

(6)

b y j u ż p o m i n ą ć i n n e b a r d z i e j m e r y t o r y c z n e f o r m y p o m o c y , w y j a z d y n a u k o w e , n i e z b ę d n e d o n a p i s a n i a t e j r o z p r a w y h a b i l i t a c y j n e j , t a k ż e j e j o p u b l i k o w a n i e . U w a g a p o w y ż s z a n i e s t a n o w i z a r z u t u n a u k o w e g o w o b e c t e j b a r d z o d o b r z e o c e n i a n e j p r z e z e m n i e k s i ą ż k i . T o w y ł ą c z n i e w z b u d z a j ą c a z a d u m ę r e f l e k s j a n a d c h a r a k t e r e m a u t o r a j a k o c z ł o w i e k a . A p o d p i e r a n i e s i ę a u t o r y t e t e m g d a ń ­ s k i e g o u c z o n e g o b y ło d o p r a w d y z b ę d n e . P r a c a n a s u w a t e ż p e w n e r z e c z y w i s t e u w a g i k r y t y c z n e n a u k o w e g o c h a ­ r a k t e r u . N a d d r o b n y m i u s t e r k a m i s t y l i s t y c z n y m i i k o n s t r u k c y j n y m i n i e b ę d ę s i ę z a t r z y m y w a ł . P o m i j a m t e ż s w o je s y g n a l i z o w a n e w c z e ś n i e j a u t o r o w i z a ­ s t r z e ż e n i a d o u ż y w a n e g o p r z e z e ń k o n s e k w e n t n i e t e r m i n u R a d a P a ń s t w a z a m i a s t b a r d z i e j , m o i m z d a n i e m , w ł a ś c i w e g o o k r e ś l e n i a R a d a l u b I z b a P a ń ­ s t w o w a , c o j e s t w ł a ś c i w y m p r z e t ł u m a c z e n i e m r o s y j s k i e g o p r z y m i o t n i k a G o - s u d a r s t w i e n n a j a , a z a t e m t a k s a m o j a k i n a z w a D u m y P a ń s t w o w e j , a n i e P a ń s t w a . S p ó r n a t e n t e m a t t o c z y s i ę m i ę d z y m n ą a a u t o r e m o d d ł u ż s z e g o c z a s u i w y m a g a o b s z e r n i e j s z e g o d y s k u r s u n a u k o w e g o . M a m r ó w n i e ż z a s t r z e ­ ż e n i a p o w a ż n i e j s z e g o c h a r a k t e r u : 1. N i e w y j a ś n i o n o n a j p i e r w n o r m p r a w n y c h - r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y m a n i f e s t e m n a j w y ż s z y m a e d y k t e m c a r s k i m , u s t a w ą , z a r z ą d z e n i e m , c y r k u l a - r z e m , p r z e p i s e m , u k a z e m , p r a w i d ł a m i . N a z w y t y c h a k t p r a w n y c h a u t o r c z e r ­ p i e n i e k i e d y z ó w c z e s n e j p r a s y p o l s k i e j b e z s p r a w d z e n i a , n a i l e d o k ł a d n i e o k r e ś l a ł y o n e i c h t r e ś ć . N i e w y j a ś n i o n o p o j ę ć n i e k t ó r y c h i n s t y t u c j i u r z ę d o ­ w y c h c z y a d m i n i s t r a c y j n y c h , n p . i s p r a w n i k a p o w i a t o w e g o (s . 2 6 ) , b a , n i e w p r o w a d z o n o o p i s ó w s t r u k t u r y w a ż n y c h d l a t e m a t u u r z ę d ó w c e n t r a l n y c h i i c h p r a w , c o w s z c z e g ó l n o ś c i d o t y c z y S e n a t u R z ą d z ą c e g o . R o d z i t o n i e j a s n o ­ ś c i p r z y l e k t u r z e t e k s t u . N i e z n a j d u j e m y b l i ż s z e g o w y j a ś n i e n i a w y s t ę p u j ą ­ c y c h w n i m r ó ż n y c h r o d z a j ó w w ł a s n o ś c i z i e m s k i e j (s . 6 6 i i n . ) c z y k a t e g o r i i c h ło p ó w , k t ó r y c h t o k a t e g o r i i w R o s ji b y ło n i e m a ł o . P o z o s t a j e t e ż n i e j a s n e , k t o d e c y d o w a ł o s p r a w a c h w y b o r c z y c h i z w i ą z a n y c h z t y m p r o c e d u r a c h , co r e g u ­ lo w a ł o M S W , a co g e n e r a ł - g u b e r n a t o r z y i g u b e r n a t o r z y , j a k i e b y ł y u p r a w n i e ­ n i a p o s z c z e g ó l n y c h o g n i w r o z b u d o w a n e g o a p a r a t u u r z ę d n i c z e g o R o s ji ? N ie w y j a ś n i o n o r ó ż n i c y m i ę d z y w y s t ę p u j ą c ą w t e k ś c i e s z l a c h t ą z i e m i a ń s k ą , p o ­ t e m n a z y w a n ą t e ż d z i e d z i c z n ą , a o s o b i s t ą . N i e z b y t j a s n e , co p r z e d s t a w i a l i s o b ą c i c h ł o p i , e n i g m a t y c z n i e o z n a c z a n i p o j ę c i e m u ż y w a n y m w o b e c w i e l k i c h m a s l u d z k i c h , k t o i c h o r g a n i z o w a ł , k t o g r a ł w t y m ś r o d o w i s k u p i e r w s z e s k r z y p c e ? J e s t t o t y m w a ż n i e j s z e , ż e w R o s j i r a c z e j n i e m i e l i ś m y d o c z y n i e n i a z k l a s y c z n y m i d l a E u r o p y W s c h o d n i e j i Ś r o d k o w e j p a r t i a m i c h ł o p s k i m i ! 2 . W o p i s i e s t a n u b a d a ń t r u d n o s i ę z g o d z i ć z z a k w a l i f i k o w a n i e m c e n ­ n y c h p r z y c z y n k ó w m o n o g r a f i c z n y c h M i r o s ł a w a W i e r z c h o w s k i e g o (z 1 9 6 6 r.) i Z y g m u n t a Ł u k a w s k i e g o (z 1 9 6 7 r .) , k t ó r z y j a k o p i e r w s i w p o w o j e n n e j h i s t o ­ r i o g r a f i i p o l s k i e j p o d j ę l i w s w y c h b a d a n i a c h p r o b l e m a t y k ę p o l s k o - d u m s k ą , d o p r z e s t a r z a ł y c h j u ż , z w ł a s z c z a m e t o d o l o g i c z n i e k s i ą ż e k (s . 1 5 ). A u t o r z y , o b a j p r z e d w c z e ś n i e z m a r l i - p i e r w s z y a d i u n k t U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o , d r u ­ g i p r o f e s o r z U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o - n a l e ż e l i d o k r ę g u n a j b a r d z i e j r z e t e l n y c h b a d a c z y i o s o b i ś c i e d a l e c y b y l i w s w y c h p u b l i k a c j a c h o d i d e o l o ­

(7)

g i c z n y c h c i ą g o t e k , w ł a ś c i w y c h m i n i o n e j e p o c e . R a z i t a k i a p o d y k t y c z n i e n i h i - l i s t y c z n y s t o s u n e k d o l i t e r a t u r y z p r z e s z ł o ś c i , d a j ą c y s i ę z a u w a ż y ć r ó w n i e ż w i n n y c h m i e j s c a c h p r z e g l ą d u l i t e r a t u r y . A u t o r o w i o d r a d z a ł b y m u l e g a n i e m o d n e j z n ó w w n i e k t ó r y c h ś r o d o w i s k a c h t e n d e n c j i d o n a d m i e r n e j p o l i t y z a c j i i i d e o l o g i z a c j i s w y c h b a d a ń , t y m b a r d z i e j ż e - o i l e w i e m - n i e z a m i e r z a h a b i l i t a c j ą s w ą r o z p o c z y n a ć k a m p a n i i w y b o r c z e j d o s e j m u c z y i n n y c h z g r o ­ m a d z e ń p r z e d s t a w i c i e l s k i c h i t o w a g r e s y w n y s p o s ó b . W t e j o c e n i e s t a r e j ( s p r z e d t r a n s f o r m a c j i u s t r o j o w e j ) l i t e r a t u r y h i s t o r y c z n e j i q u a s i - h i s t o r y c z n e j n a l e ż a ł o p o p r o s t u p r e c y z y j n i e o d r ó ż n i ć p r a c e n a u k o w e o d p r o p a g a n d o w y c h . T e p i e r w s z e z r e s z t ą w P o l s c e , n a w e t w tz w . n a j c z a r n i e j s z y c h c z a s a c h , w y r ó ż ­ n i a ł y s i ę w c a łe j n a s z e j s t r e f i e s w ą p o r z ą d n o ś c i ą n a u k o w ą . N o t a b e n e z a d z i ­ w i a p r z y t a k i m p o d e j ś c i u a u t o r a d o p r z e s t a r z a ł e j l i t e r a t u r y k i l k a k r o t n e b e z ­ k r y t y c z n e z a p o ż y c z a n i e z n ie j w p r o s t w ł a ś n i e m e t o d o l o g i c z n i e r z e c z y w i ś c i e p r z e s t a r z a ł y c h p o ję ć , j a k n p . n i c n i e m ó w i ą c e g o , a w c z e ś n i e j n a d u ż y w a n e g o o k r e ś l e n i a c a r a t (s . 2 3 , 1 3 4 , 2 2 5 i in .) 3 . C z a s o p i s y w a n y w p r a c y j e s t d l a d z i e j ó w R o s j i z n a m i e n n y m o k r e s e m w i e l k i c h z m i a n u s t r o j o w y c h i t r a n s f o r m a c j i c h a r a k t e r u m o n a r c h i i c a r ­ s k i e j . N i e s t e t y n i e z n a j d u j e t o p o t w i e r d z e n i a w r o z w a ż a n i a c h s z c z e g ó ł o w y c h a u t o r a . B r a k c h o ć b y k r ó t k i e g o u s y t u o w a n i a w j a k i m ś m i e j s c u o p i s u z n a c z e ­ n i a t e j w a ż n e j i n n o w a c j i u s t r o j o w e j , j a k i m b y ł o p o w o ł a n i e D u m y i p r z e k s z t a ł ­ c e n i e R a d y P a ń s t w o w e j w i z b ę w y ż s z ą k r e o w a n e g o p a r l a m e n t u . W y d a j e s ię n a w e t , ż e p o s t r z e g a n i e t e g o z n a c z e n i a n i e j e s t d l a s a m e g o a u t o r a j a s n e . Z j e d n e j s t r o n y w s k a z u j e o n n a t a k i e n o w i n k i u s t r o j o w e , j a k s z e r s z e n iż k i e d y k o l w i e k w c z e ś n i e j d o p u s z c z e n i e w ł o ś c i a n d o i n n y c h n i ż c h ł o p s k a k u r i i w y b o r c z y c h (s . 2 7 ) , a l e z d r u g i e j n i e z a u w a ż a , iż s t a n o w i ł o t o o d e j ś c i e o d u t r z y m a n e g o w R o s j i a ż d o 1 9 1 7 r. u s t r o j u s t a n o w e g o . W R o s j i d ł u ż e j n i ż w i n n y c h k r a j a c h e u r o p e j s k i c h o b o w i ą z y w a ł p o d z i a ł c y w i l n o - p r a w n y n a s t a ­ n y , z k t ó r y c h k a ż d y k o r z y s t a ł z i n n y c h p r a w , a s p o ś r ó d o w y c h s t a n ó w n a n a j n i ż s z y m s t o p n i u p i r a m i d y s p o ł e c z n e j s y t u o w a l i s i ę c h ł o p i . A le i p o d t y m w z g l ę d e m w o k r e s i e p r z e ł o m u w i e k ó w X I X i X X s y t u a c j a z m i e n i ł a s i ę z n a c z ­ n i e , t r u d n o d a ć j a s n ą o d p o w i e d ź n a p y t a n i e , c z y c h ł o p s t w o r o s y j s k i e b y ło n a d a l s t a n e m , c z y t e ż j u ż k l a s ą s p o ł e c z n ą ? O c e n a u s t r o j u R o s j i p o p r z y j ę c i u n o w e j r e d a k c j i U s t a w z a s a d n i c z y c h C e s a r s t w a j e s t p e ł n a s p r z e c z n o ś c i . Z j e d n e j s t r o n y a u t o r p i s z e w i e l o k r o t n i e o u n o w o c z e ś n i a n i u s i ę R o s j i , o m o d e r n i z a c j i (s . 5 0 2 ) t e g o z a ś c i a n k a E u r o p y (s . 4 9 9 ) , p r z y z n a j e , ż e w i e l e s i ę z m i e n i a ł o (s . 5 0 9 ) , p i s z e o u c z e n i u s i ę p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o c a ł k o w i c i e n o w y c h z a c h o w a ń s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h (s . 7 7 , 8 5 i i n .) , d o s t r z e g a s z y b k o t w o r z ą c e s i ę w s a m o d z i e r ż a w n e j R o s j i l e g a l n e ż y c i e p o l i t y c z n e , u z n a j e p o z y t y w n e z n a c z e n i e w y b o r ó w d l a z i e m i a n p o l s k i c h (s . 5 1 1 , 5 1 3 ) , z a u w a ż a t a k i e z j a w i s k a , j a k w y k s z t a ł c a n i e s i ę e l i t ś r o d o w i s k o ­ w y c h , s c a l a n i e s i ę i c h n a p o z i o m i e m i ę d z y g u b e r n i a l n y m , w z r o s t ś w i a d o m o ś c i p o l i t y c z n e j i n a r o d o w e j , co k i l k a l a t w c z e ś n i e j b y ł o n i e d o w y o b r a ż e n i a (s . 7 7 ) , a l e z d r u g i e j s t r o n y R o s j a p o z o s t a j e j e d n a k d l a n i e g o n a d a l m o n a r c h i ą s t a n o ­ w ą i s a m o d z i e r ż a w n ą w ł a ś n i e ( m o ż e l e p i e j b y ł o b y p o p o l s k u s a m o w ł a d n ą), co

(8)

j e s t p r a w d ą w s e n s i e p r z y z w y c z a j e ń a p a r a t u w ł a d z y i b i u r o k r a c j i , a l e t y l k o c z ę ś c i o w ą . Z a c h o w y w a ł y s i ę r z e c z y w i ś c i e w s i l n e j f o r m i e e l e m e n t y d a w n e g o s a m o w ł a d z t w a i t o n a w e t n i e w p o s t a c i p r a w n y c h p r e r o g a t y w w ł a d z y c a r ­ s k i e j , i l e b a r d z i e j w p r a k t y c e p o l i t y c z n e j u r z ę d n i k ó w i m e n t a l n o ś c i w i ę k s z o ­ ś c i n a r o d u , p o z o s t a j ą c e j w z n a c z n y m s t o p n i u t r a d y c y j n ą . S y s t e m z a r z ą d z a n i a p a ń s t w e m w o l n o i b o l e ś n i e , s z c z e g ó l n i e p o d n a c i s k i e m f a l i r e w o l u c y j n e j , e w o ­ l u o w a ł w k i e r u n k u w s p ó ł c z e s n y c h c y w i l i z o w a n y c h m o d e l i p o l i t y c z n y c h , f o r s o ­ w a n y c h p r z e z n a j b a r d z i e j d a l e k o w z r o c z n y c h p r z e d s t a w i c i e l i e l i t p o l i t y c z n y c h , n i e b e z u d z i a ł u s a m e g o m o n a r c h y . S a m o d z i e r ż a w i a w d a w n y m z n a c z e n i u j u ż n i e b y ło . W y b o r y d o i z b p a r l a m e n t a r n y c h b y ł y r ó w n i e ż d l a p o l s k i c h z i e m i a n n a u k ą , c o p r z y z n a j e a u t o r , t a k i c h p r o c e d u r d e m o k r a t y c z n y c h , j a k w y s u w a n i e k a n d y d a t u r , g ł o s o w a n i e k a r t k o w e , b a l o t a ż e , t w o r z e n i e z w i ą z k ó w i b l o k ó w w y ­ b o r c z y c h . [...] w p o r ó w n a n i u z m a r t w o t ą l a t 1 8 6 4 - 1 9 0 5 b y ł t o w y b u c h a k t y w ­ n o ś c i p o l i t y c z n e j ( s . 5 1 1 ). Z t y c h t o w z g l ę d ó w j u ż k o m p l e t n y m n i e p o r o z u m i e n i e m j e s t s t w i e r d z e n i e , ż e c a r s t a ł z a w s z e p o n a d p r a w e m ( s . 5 0 2 ) . N i e d o c e n i a n i e p r z e z a u t o r a z n a ­ c z e n i a w y ł o n i o n e g o p a r l a m e n t u r o s y j s k i e g o , n i e z a l e ż n i e o d w s z y s t k i c h je g o s ł a b o ś c i , w i d o c z n e j e s t t a k ż e i w t a k i m s ą d z i e a u t o r a o D u m i e : t r a n s f o r m a c j a u s t r o j o w a R o s j i p o k r ó t k i m o k r e s i e n a d z i e i [...] w r a c a n a u t a r t e d r o g i s a m o - w ł a d z t w a , t r o c h ę w p r a w d z i e z m i e n i o n e g o , a l e t a k i e g o , w k t ó r y m w y b i e r a l n e c i a ł a p r z e d s t a w i c i e l s k i e b ę d ą s p r o w a d z o n e d o f u n k c j i t y l k o n i e c o b a r d z i e j s a ­ m o d z i e l n y c h o r g a n ó w s a m o d z i e r ż a w i a (s . 7 5 ). N a z y w a t o j e d n a k d a l e j z a w ę ­ ż a j ą c ą i n t e r p r e t a c j ą D u m y p r z e z c z ę ś ć R o s j a n i j u ż o d s i e b i e d o d a j e : M i m o w y r a ź n y c h o g r a n i c z e ń D u m a z p o w o d z e n i e m w y p e ł n i a ł a i s t o t n e f u n k c j e w k i e r o w a n i u p a ń s t w e m , c z e g o n a j l e p s z y m p r z y k ł a d e m b y ł T y m c z a s o w y K o m i ­ t e t D u m y z l u t e g o 1 9 1 7 r. ( ib i d e m ) . A w i ę c t y l k o w t e d y ? J a t a k t e g o n i e p o s t r z e ­ g a m , s t ą d p o w o ł a n i e s i ę n a m n i e p r z y t y m s ą d z i e w p r z y p . 1 8 5 w r o z d z i a l e I z a w i e r a n i e p r a w d z i w ą s u g e s t i ę 4 . T o n a j p o w a ż n i e j s z y z a r z u t , c h o ć m o ż n a g o te ż z a k w a li f ik o w a ć d o k a t e g o r i i id e o lo g ic z n y c h . A u t o r r a c z e j p o d z ie l a , a j u ż n a p e w n o p o z y t y w n i e p o s t r z e g a w ł a ś c i w ą z i e m i a ń s t w u r o s n ą c a n i e w i a r ę ( s . 1 4 ) w to , ż e D u m a m o ż e c o k o l w i e k z m i e n i ć w R o s j i , a p r z e c i e ż w m a r c u 1 9 1 7 r. to w ł a ś n i e D u m a ( I V ) w o s t a t e c z n y m r a c h u n k u z a d e c y d o w a ł a o u p a d k u m o ­ n a r c h i i , a w k o n s e k w e n c j i - i t o n a d ł u ż s z y c z a s - o u p a d k u s a m e j R o s ji . M o g ę z a r y z y k o w a ć t e z ę , ż e s ą t o w s z y s t k o ś l a d y , n i e c o o d ś w i e ż o n e , o c e n o s ł a w i o n e g o K r ó t k i e g o k u r s u h i s t o r i i W K P ( b ) . W p r a w d z i e n i e p o d e j r z e w a m a u t o r a o z n a j o m o ś ć te g o d z i e ł a , c h o ć b y z e w z g l ę d u n a w i e k , a l e t o s z k o d a , m o ż e g d y b y k s i ą ż k ę t ę p r z e c z y t a ł , u n i k a ł b y j a k o g n i a p o w t a r z a n i a p r e z e n t o ­ 4 Chodzi o precyzujący te spraw y arty k u ł: J . Sobczak, S y ste m sp r a w o w a n ia w ła d zy w C esa rstw ie R o syjsk im i jeg o p rzek szta łc e n ia w p o c zą tk u X X w ieku , w: P roblem y współczesnego ustrojoznawstwa. Księga jubileuszowa profesora Bronisława Jastrzębskiego, Olsztyn 2007, s. 602-623. Zob. tak że idem, P rzem ia n y ustrojow e w R osji w la ta c h 1905-1907 i n o w a red a k cja „ U sta w Z asadniczych ", w: Z d ziejó w p ew n ego eksperym entu. P a rla m e n ta ry zm rosyjsk i n a p ro g u X X stu lecia w kontekście k sz ta łto w a n ia się św ia d o m o ści p o lity cz n e j n arodów im p eria ln ej R osji. S tu ­ d ia pod red. A. D uszyka, K. L ataw ca, M. M ądzika, Radom 2008, s. 41-65.

(9)

w a n y c h w n i e j p o d o b n y c h s ą d ó w . T r o c h ę s a m e g o a u t o r a d o t y c z y a r e b o u r s z a r z u t , j a k i m o b c i ą ż a z i e m i a n z a i c h o k r e ś l a n e p r z e z e ń j a k o n a g a n n e z a c h o ­ w a n i a w y b o r c z e : b r a k g ł ę b s z e j r e f l e k s j i n a d t y m , k u c z e m u z m i e r z a R o s j a , w k t ó r e j ż y c i u p o l i t y c z n y m , j a k ż e i n n y m , n i ż p r z e d 1 9 0 5 r. u c z e s t n i c z y l i (s . 5 1 3 ). 4 . N i e k t ó r e w n i o s k i a u t o r a w o d n i e s i e n i u t a k ż e d o i n n y c h s p r a w s ą z b y t p o c h o p n e . T a k i m j e s t n p . u w a g a , ż e I i I I D u m y d o s z c z ę t n i e r o z w i a ł y [...] r e s z t k ę m i t u o c h ł o p s k i e j m i ł o ś c i d o c a r a (s . 2 8 ) . J e ś l i t o r z e c z y w i ś c i e n a s t ą p i ­ ło , t o d o p i e r o w c z a s i e I w o j n y ś w i a t o w e j . Z l i c z n y c h ź r ó d e ł , w t y m t a k ż e z p a m i ę t n i k ó w s a m y c h c h ło p ó w , n i e l i c z n y c h w p r a w d z i e w R o s j i , o r a z z b o g a ­ t e j d o k u m e n t a c j i w ł a d z p a ń s t w o w y c h , z w ł a s z c z a t e r e n o w y c h i s a m o r z ą d o w o - z i e m s k i c h , w y n i k a n i e d w u z n a c z n i e , iż a ż d o p o c z ą t k ó w X X w . c h ł o p s t w o r o s y j s k i e , p o d o b n i e z r e s z t ą j a k i n i ż s z e w a r s t w y l u d n o ś c i m i e j s k i e j , w ł ą c z a j ą c r o b o t n i k ó w , n a d a l p o d z i e l a ł o p r z e k o n a n i a m o n a r c h i s t y c z n e . C h ł o p s k a m e n ­ t a l n o ś ć p o l i t y c z n a j e s z c z e w p i e r w s z y c h l a t a c h X X s t u l e c i a w i s t o c i e n i e w i e l e o d b i e g a ł a o d t e j z X V I - X V I I w ., z a c h o w u j ą c i d e ę b o s k i e j p r o w e n i e n c j i w ł a d z y c a r s k i e j . N a i w n a r e l i g i j n o ś ć i n a i w n y m o n a r c h i z m , t o j a k b y d w i e s t r o n y - a w e r s i r e w e r s t e g o s a m e g o m e d a l u - t r a d y c y j n e j p a t r i a r c h a l n e j , w y p e ł n i o ­ n e j p o b o ż n o ś c i ą ś w i a d o m o ś c i c h ł o p s t w a . M o n a r c h i z m c h ło p ó w , m o ż n a g o n a ­ z w a ć o c z y w i ś c i e n a i w n y m , b y ł ś w i a t o p o g l ą d o w ą n o r m a c a ł e j e p o k i h i s t o r y c z ­ n e j - X V I I I i p i e r w s z e j p o ło w y X I X w ., a w o d n i e s i e n i u d o s a m e j R o s ji i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą ś w i a t o p o g l ą d u c h ł o p s k i e g o a ż d o r e w o l u c j i 1 9 0 5 - 1 9 0 7 , a d l a z n a c z n e j c z ę ś c i c h ło p ó w a ż d o 1 9 1 6 r. Z n a m i e n n e , iż r ó w n i e ż w o p i s y ­ w a n y c h p r z e z a u t o r a ż ą d a n i a c h z g r o m a d z e ń w y b o r c z y c h i n i e z l i c z o n y c h r e z o ­ l u c j a c h z g r o m a d z e ń c h ł o p s k i c h n i e m a h a s e ł a n t y c a r s k i c h ! W o d n i e s i e n i u d o s z e r s z e g o z j a w i s k a m e n t a l n o ś c i n a r o d o w e j s a m y c h R o s j a n , m o ż n a z a u w a ż y ć , ż e r e s t y t u c j a s a m o w ł a d z t w a w n i e o g r a n i c z o n y c h p r e r o g a t y w a c h k o l e j n y c h s e k r e t a r z y g e n e r a l n y c h p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j w Z S R R , a i p r e z y d e n t ó w w s p ó ł c z e s n e j R o s ji , d e m o k r a t y z u j ą c e j s i ę w p r a w d z i e , a l e n a d a l r z ą d z o n e j a u ­ t o k r a t y c z n i e , n i e w z i ę ł a s i ę z n i c z e g o , n i e b y ł a p r z y p a d k o w a . Ś w i a d c z y o z a p o t r z e b o w a n i u p r z e c i ę t n e g o R o s j a n i n a n a s i l n e g o j e d y n o w ł a d c ę . N a z b y t n e g a t y w n a j e s t o c e n a I I I D u m y (s . 3 3 2 ) . Z p e w n o ś c i ą z b y t ś m i a ł a j e s t t e z a o p r z e k s z t a ł c e n i u s i ę p o 1 9 1 4 r. R a d y P a ń s t w o w e j z o r g a n u p r a w o ­ d a w c z e g o w o r g a n j e d y n i e d o r a d c z y (s . 4 2 3 ) . I s t n i e j ą c a 7 2 d n i I D u m a - p i s z e J u r k o w s k i - d o ś ć s k u t e c z n i e p r z y c z y n i ł a s i ę d o p e ł n e g o w y g a s z e n i a w o t o c z e ­ n i u c a r s k i m i u s a m e g o M i k o ł a j a I I m i t u o „ d o b r y m r o s y j s k i m l u d z i e k o c h a j ą ­ c y m s w e g o m o n a r c h ę ” (s . 2 2 7 ) . M o ż e p o d c z a s s a m e j r e w o l u c j i 1 9 0 5 r. i t a k , a l e p ó ź n i e j m i t t e n w r ó c i ł i n p . w l a t a c h 1 9 1 2 - 1 9 1 3 b y ł o w i e l e w z r u s z a j ą c y c h s c e n j e d n o ś c i c a r a i l u d u . 5 . D y s k u s y j n a j e s t p r z y j ę t a s t r u k t u r a p r a c y - o p i s u k o l e j n y c h c z y n n o ­ ś c i w y b o r c z y c h w e d ł u g p o s z c z e g ó l n y c h g u b e r n i i t o z p o d z i a ł e m n a w y b o r y d o p o s z c z e g ó l n y c h k a d e n c j i o b u i z b p a r l a m e n t a r n y c h : n a j p i e r w d o I , a p o t e m d o I I , I I I i I V D u m y w t y c h ż e s a m y c h g u b e r n i a c h . T a k a k o n s t r u k c j a d u m s k i c h r o z d z i a ł ó w j e s t m o c n o k ł o p o t l i w a i p r z y z n a ć t r z e b a , p r o w a d z i n i e k i e d y d o l i c z n y c h p o w t ó r z e ń i n u ż ą c y c h o p is ó w . D u ż o m i e j s c a z a j m u j ą s k o m p l i k o w a n e

(10)

i m ę c z ą c e w y l i c z e n i a l i c z b o w e , ś w i a d c z ą d o b r z e o s k r u p u l a t n o ś c i a u t o r a i d ą ż e n i u d o p r e c y z j i , a l e p e w n e f r a g m e n t y p r a c y p r z e k s z t a ł c a j ą w t r a k t a t s t a t y s t y c z n y . Z k o l e i o p i s w y b o r ó w w y r w a n y z s z e r s z e g o k o n t e k s t u s p o ł e c z ­ n o - p o l i t y c z n e g o b u d z i n i e d o s y t . W r o z d z . I I i I I I . t e l i c z n e g r u p y i k o m i t e t y w y b o r c z e b e z d o k ł a d n i e j s z e g o p r z e d s t a w i e n i a i c h p r o g r a m ó w i h a s e ł s ą n ie c o z a w i e s z o n e w p r ó ż n i , i c h t o ż s a m o ś ć n i e j a s n a . P i s z ą c o k r y t y c z n y c h o c e n a c h p r a c y m i ń s z c z a n w I D u m i e (s . 1 7 0 i i n .) , n i e w y j a ś n i a s i ę , o co c h o d z i , j a k a b y ł a t a d z i a ł a l n o ś ć w D u m i e . Z o b o w i ą z k u r e c e n z e n t a w s k a z a ć m u s z ę t a k ż e n a i n n e , m n i e j i s t o t n e u c h y b i e n i a t e k s t u . T y lk o d w a a k a p i t y ( n a s . 7 4 i 4 7 9 ) d o t y c z ą r o z w i ą z a ń u s t r o j o w y c h w o b e c i n s t y t u c j i p r z e d s t a w i c i e l s t w a n a r o d o w e g o w i n n y c h ó w ­ c z e s n y c h m o n a r c h i a c h e u r o p e j s k i c h ( w N i e m c z e c h i A u s t r o - W ę g r z e c h ) i p o ­ r ó w n a n i a z p o s ł a m i p o l s k i m i d o L a n d t a g u o d s t r o n y s t r u k t u r y w ie k o w e j. A u t o r b a r d z o p r e c y z y j n i e w e W s t ę p i e f o r m u ł u j e c e le i z a d a n i a b a d a w c z e (s . 1 0 i 1 3 ), n i e p o t r z e b n i e z b y t s z y b k o j e s z c z e p r z e d o p i s e m s a m e j m a t e r i i b a ­ d a w c z e j i b a z y ź r ó d ł o w e j u s i ł u j e d a ć o d p o w i e d ź (s . 1 0 - 1 2 ) . S t ą d W s t ę p z a w i e ­ r a w i e l e s t w i e r d z e ń w ł a ś c i w y c h r a c z e j d l a Z a k o ń c z e n i a. K w e s t i a a p o s t a z j i z n a n e g o o d t e j s t r o n y h r . I g n a c e g o K o r w i n - M i l e w s k i e g o (s . 4 0 8 ) p o w i n n a b y ć w y k a z a n a n i e t y l k o d o w o d e m j e d n e j b r o s z u r y w y b o r c z e j. O k r e ś l e n i e o d d z i a ł n a r o d o w o ś c i o w y z a m i a s t k u r i a n a r o d o w o ś c i o w a w c a l e n i e w y d a j e m i s i ę w o d r ó ż n i e n i u o d a u t o r a p r e c y z y j n i e j s z e i m n i e j m y l ą c e ( s . 2 1 ) , t r ą c i b o w i e m k o s z a r a m i w o js k o w y m i . T o s a m o s. 3 2 9 , 4 6 9 , 4 9 6 , 5 1 0 . Z a m i a s t t y c h o d d z i a ­ ł ó w n a r o d o w o ś c i o w y c h m o ż e l e p i e j b y ł o b y g r u p y n a r o d o w o ś c i o w e ? P r z y d o ­ b r y m n a o g ó ł s t y l u z d a r z a j ą s i ę p e w n e p o t k n i ę c i a s t y l i s t y c z n e : n a d u ż y w a n i e o k r e ś l e n i a w t r a k c i e, n i e r a z k i l k a k r o t n i e n a j e d n e j s t r o n i e ( n p . s. 3 2 0 ) , p o d o b ­ n i e z a w s z e t y m s p o s o b e m, co a c z k o l w i e k d o p u s z c z a l n e , t o j e d n a k t r ą c i r u s y ­ c y z m e m ( t a k i m o b r a z o m ) , n i e k i e d y m o ż n a n a p i s a ć : w t e n s p o s ó b i t p . A u t o r m a s k ł o n n o ś ć d o p r z e z i ę b i e ń , b o z b y t c z ę s t o p r z e b y w a w p r z e c i ą g u ! D l a p r z y ­ k ł a d u k i l k a i n n y c h d r o b i a z g ó w : n a s . 3 5 b r a k w y j a ś n i e n i a , c o o z n a c z a ł o w y s u w a n i e k a n d y d a t u r n a p o s ł ó w p r z e z e l e k t o r ó w c h ł o p s k i c h z a p o m o c ą w ę z e ł k ó w?; n a s. 4 0 w y m a g a n e p o d c z a s w y b o r ó w o k a z y w a n i e p o ś w i a d c z e n i a o s o b i s t o ś c i j e s t n i e z b y t j ę z y k o w o z r ę c z n e , c o n a j w y ż e j o s o b o w o ś c i , a l e n a j l e ­ p ie j p o p r o s t u t o ż s a m o ś c i; n a s. 4 9 : n i e j a s n e o g ł a s z a n i e w y n i k ó w p o o t w a r c i u u r n y w y b o r c z e j i p o l i c z e n i u g a ł e k p o p r z e z o k r e ś l e n i a b i a ł e i c z a r n e ?; n a s . 6 3 p o d o b n i e n i e j a s n e , c z y m b y ł y o w e r z ę d y w k u r i i m i e j s k i e j ; n a s. 6 8 i n c y d e n t z p o b i c i e m J ó z e f a O s t r o w s k i e g o , p o s ł a d o D u m y , p r z e z r o s y j s k i e g o o f i c e r a d r a g o n ó w , n i e w y j a ś n i o n y e p i l o g , c o b y ł o d a l e j ? ; n a s . 1 7 9 : w i c e m i n i s t r a s p r a w w e w n ę t r z n y c h S i e r g i e j a K r z y ż a n o w s k i e g o z p e w n o ś c i ą t r u d n o z a l i c z y ć d o n a j w y ż s z y c h c z y n n i k ó w w p a ń s t w i e . W R o s j i o k r e ś l e n i e n a j w y ż s z y ( - e ) z a w s z e d o t y c z y ł o j e d y n i e c e s a r z a i c z ł o n k ó w r o d z i n y c e s a r s k i e j ; n a s. 3 3 4 p o w t ó r z e ­ n i e i n f o r m a c j i o G . S c h m i d c i e ; n a s. 4 4 4 ś m i a ł o m o ż n a b y z r e z y g n o w a ć z z a w a r t y c h t u w y l i c z e ń f i n a n s o w y c h . P o d o b n i e s. 4 4 1 i 4 4 5 . P o t k n i ę c i a i z a u w a ż o n e n i e d o c i ą g n i ę c i a a u t o r a , w c z ę ś c i z p e w n o ś c i ą d y s k u s y j n e , w n i c z y m n i e d e p r e c j o n u j ą w a l o r ó w n a u k o w o - p o z n a w c z y c h

(11)

k s i ą ż k i , b ę d ą c e j w o s t a t e c z n y m r a c h u n k u z n a c z ą c y m k r o k i e m n a p r z ó d w b a d a n i u ś w i a d o m o ś c i i z a c h o w a ń k r e s o w e g o z i e m i a ń s t w a p o l s k i e g o o r a z d z i e j ó w p o l i t y c z n y c h w i e l o n a r o d o w o ś c i o w e g o C e s a r s t w a R o s y j s k i e g o w s c h y ł ­ k o w y m o k r e s i e j e g o h i s t o r i i . J a n S o b c z a k ( O l s z t y n ) S y n t e z a d z i e j ó w R o s j i - s c h y ł k u C e s a r s t w a , b . Z S R R i n a r o d z i n w s p ó ł c z e s n e j F R - p i e r w s z a r z e t e l n a R o s j a p o z o s t a j e w c i ą ż p a ń s t w e m z a g a d e k i n i e s p o d z i a n e k , t a k ż e w s e n s i e p i ś m i e n n i c t w a h i s t o r y c z n e g o . Z u p e ł n i e n i e d a w n o , b o w k o ń c u u b . r ., p o d r e ­ d a k c j ą p r o f e s o r a m o s k i e w s k i e g o I n s t y t u t u S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h ( M G I M O ) p r z y M S Z F R A n d r i e j a Z u b o w a z a s k o c z y ł a p r z y j e m n i e o b s e r w a t o ­ r ó w j e j p r o d u k c j i k s i ą ż k o w e j w y d a n a w M o s k w i e , w P o l s c e j e s z c z e w i s t o c i e n i e z a u w a ż o n a , d w u t o m o w a s y n t e z a d z i e j ó w t e g o k r a j u - p a ń s t w a i s p o ł e ­ c z e ń s t w a - o b e j m u j ą c a l a t a 1 8 9 4 - 2 0 0 7 1. G r o n o a u t o r ó w j e s t d o ś ć l i c z n e , o b e j m u j e k i l k a d z i e s i ą t n a z w i s k z a r ó w n o z n a n y c h j u ż p r o f e s o r ó w , h i s t o r y k ó w , p r a w n i k ó w , k u l t u r o - i r e l i g i o z n a w c ó w , j a k i z u p e ł n i e m ł o d y c h d o k t o r ó w i d o c e n tó w , a n a w e t a s p i r a n t ó w , g ł ó w n i e z M o s k w y , c h o ć - w z n a c z n i e m n i e j ­ s z y m z a k r e s i e - t a k ż e z P e t e r s b u r g a i n i e k t ó r y c h i n n y c h o ś r o d k ó w n a u k o ­ w y c h R o s j i . D o w s p ó ł p r a c y z a p r o s z o n o t a k ż e p o s z c z e g ó l n y c h n a u k o w c ó w z z a g r a n i c y , a l e c h y b a w y ł ą c z n i e r o s y j s k i e g o p o c h o d z e n i a , n a c o w s k a z u j ą o p r ó c z n a z w i s k p o d a w a n e i m i o n a i p a t r o n i c a - z U S A , N i e m i e c , W . B r y t a n i i , W ł o c h , F r a n c j i , S z w a j c a r i i , Ł o t w y i C z e c h . Z P o l s k i n i k o g o , w i d o c z n i e w l i c z n y m ś r o d o w i s k u p o l s k i c h h i s t o r y k ó w z a j m u j ą c y c h s i ę d z i e j a m i R o s j i n i e d o s t r z e ż o n o n ik o g o o r o s y j s k i m e t n o s i e . J e ś l i b y c h c ie ć o k r e ś l i ć n a j b a r d z i e j l a k o n i c z n i e w a r t o ś ć s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a c a ł o ś ć o b u p o k a ź n y c h o b ję t o ś c i o w o k s i ą ż e k , t o m o ż n a p o w i e d z i e ć b e z r y z y ­ k a p o p e ł n i e n i a p o w a ż n i e j s z e g o b ł ę d u , ż e j e s t t o p i e r w s z a c h y b a w r e s z c i e p r a w d z i w a h i s t o r i a d z i e j ó w n a j n o w s z y c h R o s j i , n a p i s a n a r o s y j s k i m p i ó r e m , c h o ć i p r z e z n a c z o n a n i e t y l k o d l a s w o j e g o - r o s y j s k i e g o c z y t e l n i k a . O c e n y , h i p o t e z y , a n a w e t c z y t e l n e m i ę d z y w i e r s z a m i n i e d o m ó w i e n i a , t a k ż e p o d a n a p o d k o n i e c k a ż d e g o w i ę k s z e g o r o z d z i a ł u l i t e r a t u r a t c h n ą ś w i e ż o ś c i ą s p o j r z e ­ n i a , i n n o w a c y j n o ś c i ą . D z ie ł o w o b u s w y c h c z ę ś c i a c h m a c h a r a k t e r p r a c y z b i o r o w e j , d o s t r z e g a l n e s ą p e w n e r ó ż n i c e , p e w n e o d m i e n n e z n i u a n s o w a n i e w t o n a c j i p o s z c z e g ó l n y c h c z ę ś c i , a l e m i m o t o , w o d r ó ż n i e n i u o d w i e l u i n n y c h p r a c t e g o t y p u , w k t ó r y c h e l e m e n t e m ł ą c z ą c y m j e s t z a l e d w i e o k ł a d k a , o b a

1 Isto rija R ossii. X X wiek: 1 8 9 4 -2 0 0 7, cz. I: 1894-1939, M oskwa 2009, ss. 1023; cz. II:

Cytaty

Powiązane dokumenty

patrz: środkowa, młodsza i późna epoka brązu patrz: wczesna epoka żelaza..

Wyniki uzyskanych badan´ wykazały wyraz´ne zro´z˙nicowanie stanu zdrowia, nasilenia stresu w pracy, posiadanych zasobo´w osobistych oraz nieco mniejsze strategii radzenia sobie

skonstruowania doktrynalnej definicji wynalazku, u podstaw której leży bezsporne założenie, że najbliższym rodzajem ogólnym definiowanego pojęcia (łac. genus

M atka pozwanej była przekonana, że to powód jest ojcem dziecka stron, d o ­ piero gdy m iało p ółtora roku, powiedział jej powód, że dziecko nie jest jego, pozw ana

jakiegoś uczucia wobec córki, ale nie mówił też, że nie chce ślubować /.../ N a obczyźnie czuł się źle, dlatego córka pocieszała go, um ilała mu życie i pobrali się /.../

104, § 2 Dignitas connubii czytamy: „Procuratoris est partem repraesentare, li­ bellos aut recursus tribunali exhibere, eius notificationes recipere, atque partem de statu

[r]

distributions cause local bending of the shell structure and hence an additional stress distribution to that used in the strength predictions of Ref.4. The next phase in the work