A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H IST O R IC A 74, 2002
K r z y s z to f Cichoń
T A B L IC E K A N O N Ó W
- S Y M B O L IK A D E K O R A C JI A R C H IT E K T O N IC Z N E J
C elem tego a rty k u łu jest syntetyczne o m ów ienie h isto rii p o w sta n ia i rozw oju tablic k an o n ó w w kodeksach w czesnośredniow iecznych ze szcze-gólnym uw zględnieniem problem ów zw iązanych z zagadnieniem znaczenia dekoracji architektonicznej i jej pow iązań z te k ste m 1. T ab lice k an o n ó w pop rzed zają teksty ewangelii i zaw ierają zestaw ienie w ystępujących w nich m iejsc paralelnych. Są rodzajem tabel składających się z rów noległych kolum n zaw ierających w każdym rzędzie liczbow e oznaczenia fragm entów poszczególnych ew angelii, k tó re należy ze so b ą porów nyw ać. T ab e le te są ujęte po bokach i oddzielone od siebie d ek o racją p rzed staw iającą kolum ny zw ieńczone ark ad am i bądź belkow aniem .
Były one kolejnym etapem u d o sk o n alan ia narzędzi, m ający ch ułatw ić posługiw anie się tekstam i czterech ewangelii. Z ostały stw o rzo n e na p otrzeby egzegezy biblijnej i apologetyki jednocześnie. Pierwszą znaną p ró b ą pow iązania
1 Pomimo tego, że tablice kanonów należą do najbardziej rozpow szechnionych elem entów kodeksów nie doczekały' się do tej pory szerszego om ów ienia w polskojęzycznej literaturze poświeconej historii iluminacji średniowiecznych. Co dziwniejsze, brak jest również opracow ań im poświęconym z zakresu historii egzegezy biblijnej czy liturgii. Być może ta rów noczesna przynależność d o obszaru zainteresowań historii sztuki i nauk pomocniczych teologii przyczyniła się do pow stania tej luki. Ilustracją tego metodologicznego zamieszania może być term inologia stosow ana w odniesieniu do tablic kanonów . Są one również określane jak o kanony Euzebiusza lub euzebiańskie lub kanony biblijne, przy czym ta ostatnia nazw a bywa m ylona z pojęciem K anonu biblijnego rozum ianego jak o zbiór kanonicznych ksiąg Starego i Nowego T estam entu Od czasu publikacji podstawowej pracy Carla N ordenfalka, Die Spatantiken Kanontafeln, G öteborg 1938 upowszechniła się nazwa „die Kanontafeln" {„die Kanonbogen” ja k o określenie odnoszące się do dekoracji w formie arkad) i jej odpowiedniki: Canon Tables, Tavole dei
canoni. Jedynie w języku francuskim obok term inu „Tables de canons'' nadal używane jest
starsze określenie „Canons d'Eusèbe". Zob. H. L e c l e r c q , Canons d'Eusèbe, [w:] F. C a b r o i , H. L e c l e r c q , H. I. M a r r o u , Dictionnaire d'archeologie chrétienne et de liturgie, t. 2, Paris 1924, szp. 1950-1954; J. L e r o y , Recheres sur la tradition iconographique des canons d'Eusèbe
ze sobą narracji poszczególnych ewangelii i jednocześnie usunięcia sprzeczności pom iędzy nimi był d iatessaro n zestaw iony przez Syryjczyka T a c ja n a (po 170 r.). T acjan zestawił teksty w jed n o ciągłe o pow iadanie, opierając się na chronologii z ewangelii Ja n a i włączając w nie niektóre ap okryfy2. N astępnym etapem była stw orzona ok. 200 r. w A leksandrii k o n k o rd a n c ja A m m o n a (A m oniusza), k tó ra zestaw iała m iejsca paralelne do tek stu M a rk a w ew an -geliach M ateusza, Ł u k asza i Jan a . Jej isto tn ą w ad ą było ograniczenie sw obody w yszukiw ania tylko do tekstu M a r k a 3.
E uzebiusz z C ezarei (ok. 331 r.) zestaw ił Kanonen deka ton hieron
Euangelion4. Podzielił on teksty ewangelii na num erow ane fragm enty, co
pozwoliło na ich sw obodne zestawianie, likwidując niedogodności konkordancji A m m o n a. P o w staw anie tab lic k a n o n ó w m o ż n a łączyć z zam ów ieniem K o n sta n ty n a W ielkiego w 331 r. 50 egzem plarzy „rzeczyw iście Bożego P ism a” , przeznaczonych dla kościołów now o założonej stolicy K o n s ta n -ty n o p o la5. Zam ów ienie to zostało w ykonane w kierow anym przez E uzebiusza skryptorium w Cezarei. T ekst M ateu sza został podzielony n a 355 n u m e ro -w anych fragm entó-w (ápiOfiot) M a rk a na 233, Ł u k asza na 342 i Ja n a na 2326. N um ery poszczególnych fragm entów zostały zestaw ione w 10 k an o n ó w ( k u v ô v e ç ) 7 w następującym porządku: k an o n 1 zaw ierał fragm enty w ystępujące we wszystkich czterech ewangeliach, kanon II wspólne dla ewangelii
synoptycz-2 D iatessaron należy do tzw. harm onii ewangelii. H arm onie lakie powstawały również później np. K odeks z Fuldy napisany pod kierunkiem W iktora z K apui w latach 541-554 był harm onią według Vulgaty nawiązującą układem do diatesaronu (PL, 68, 255-358). Por. P. R ć f i c e , Canoni, [w:] Enciclopedia d c liArte mcdievale, t. IV, R om a 1993, s. 135' F. D r ą c z - k o w s k i , Diatessaron, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1973, szp. 1296 -1297.
3 K. W e s s e l , Kanontafel, [w:] Reallexikon zur byzantinischen Kunst, Hrsg. K. Wessel, Bd. 3, Stuttgard 1978-1984, szp. 927-928; C. N o r d e n f a l k , Die Spätantiken Kanontafeln, s. 46-47. Sam E u z e b i u s z (Historia kościelna, VI, 19, 9-10, PG, 20, 564-565) mylnie nazywa bp. A m m ona Amoniuszem Sakkasem . Z ob. J. S z y m u s i a k , Amon, [w:] Encyklopedia
katolicka, t. 1, szp. 457. W niektórych kodeksach umieszczano obie konkordancje. Ewangeliarz
z koptyjskim i arabskim tłumaczeniem greckiego tekstu ewangelii wykonany w Kairze w 1205 r., pochodzący z biblioteki klasztoru św. A ntoniego k/Suezu (obecnie w zbiorach watykańskich) otw iera List do K arpianusa. N astępnie zamieszczono tablice kanonów Euzebiusza i Amoniusza. Zob. J. L e r o y , Les Manuscrits coptes et coptes-arabes illustres, Paris (1974), s. 148-153.
4 PG 22, 1275-1292.
5 E u z e b i u s z , Vita Constantini, IV, 36-37. Rozdział 36 Vita... zawiera list K onstantyna, w k tó ry m poleca on w ykonanie „ne.vi vrijKovîa acùfiàzia ev SttpOépait kyKaxaoKEÙou e3aváywu<7T<í...” (PG , 20, 1185A).
6 O ile w rękopisach z IV w. liczba sekcji jest zgodna z wzorem Euzebiusza (np. V a t i c a n u s, Ms.gr. 1209), to w większości kodeksów z V w. (m .in. w łacińskie tłumaczenia typu Itala) Ewangelia M arka jest dzielona na 241 fragmentów. Różnica wynika z pominięcia przez Euzebiusza, zgodnie z tradycją szkoły aleksandryjskiej fragm entu M k 16, 9-20. Zob. K. W e s s e l , Kanontafel, szp. 929.
7 Term in tcavúv był używany jako określenie tabel lub list, jakie m. in. były stosowane w pism ach astronom icznych i m atem atycznych oraz w listach w ydarzeń zam ieszczanych w kronikach. Zob. G. K i t e l , Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testaments, t. III, s 602.
nych, k a n o n III - M ateusza, Ł u k asza i Ja n a , k a n o n IV - M ateu sza, M a rk a i Jana; kanon V - M ateusza i Łukasza; kanon VI - M ateusza i M ark a; kanon VII - M ateusza i Jana; k an o n V III - Ł ukasza i M ark a; k a n o n IX - Ł u k asza i Jana; k an o n X zawierał zestawienie miejsc różnych u poszczególnych ew ange-listów w kolejności: M ateusz, M arek, Łukasz, Ja n 8. K an o n y poprzedzał List do nieznanego „ b ra ta w P a n u ” K a rp ian u sa, w którym Euzebiusz pow ołuje się na inspiracje dziełem A m m o n a i przedstaw ia sposób posługiw ania się kan o n am i. W tekście poszczególnych ewangelii pisanym m aju sk u łam i, w sp o só b ciągły
(scriptio continua) num ery fragm entów zaznaczane były n a m arginesie czarnym
kolorem ; o b o k nich um ieszczano czerw one oznaczenia k a n o n u , w którym m ożna było odnaleźć miejsca paralelne9. T aki sposób podziału tekstu upow sze-chnił się pod nazw ą „cánones eusebicmi". Ich rozpow szechnienie na Z achodzie n astąp iło dzięki św. H ieronim ow i, k tó ry zastosow ał je w W ulgacie10.
T ablice k an o n ó w były tra k to w a n e ja k o niezbędna część ew angeliarzy od IV d o X III w. D op iero pod ział n a rozdziały w p ro w ad zo n y w ro k u 1206 przez m agistra S orbony i późniejszego k ard y n ała S tefana L an g to n sa pozw olił n a pom ijanie tablic kan o n ó w w m a n u sk ry p ta c h 11. W greckich egzem plarzach
* Nie wyczerpuje to wszystkich możliwych kombinacji. Brakuje zestawienia miejsc paralelnych pomiędzy M arkiem , Łukaszem i Janem . N ordenfalk tłumaczy to naw iązanie do pitagorejskiej symboliki liczby dziesięć - jak o liczby wyrażającej doskonałość, i rów nocześnie powiązanej z czwórką - liczbą Ewangelii. Przytacza fragment zaw arty w VI rozdziale napisanej przez Euzebiusza w roku 335 Mowie na cześć K onstantyna - Laus Constantini (PG , 20, 1344A, 1348D) „cyfra cztery stwarza cyfrę dziesięć. Dodanie jednego i dwu i trzech i czterech daje dziesięć. [...] cyfra dziesięć, która zawiera w sobie wszystkie inne cyfry i kończy je sam a, może być napraw dę nazw ana pełną i doskonałą cyfrą, ponieważ zawiera w sobie wszystkie jakości i wszystkie m iary liczb, proporcji, zgodności i harm onii” . Ograniczenie liczby kanonów do dziesięciu p o d k reślało „ h a rm o n ię ” n au czan ia C h ry stu sa za w a rtą w ew angeliach. Z ob. C. N o r d e n f a l k , Canon Tables on Papyrus, „D u m b arto n Oaks Papers” 36 1982, s. 29-30. N a tem at znaczenia liczby 10 zob. M. S z r a m , Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie
aleksandryjskiej ( I I - I V w.), Lubin 2001, s. 141-143. Liczba miejsc paralelnych różni się
w poszczególnych m anuskryptach, m. in. na skutek nieostatecznego ukształtow ania się kanonu tekstu ewangelii, i włączanie w niektórych wczesnych redakcjach fragm entów opuszczanych później jak o apokryficzne. Zob. C. N o r d e n f a l k , op. cii., s. 33-35.
9 D okładnie objaśnia znaczenie kolorów numeracji św. Hieronim w Prologu-Liście do papieża D amazego: „H ic nigro colore praescriptus, sub se habet alim ex minio num erum (b) discolorem , qui ad decem usque precedens, in d icat p rio r num erus, in q u o sit C anone requirendus. (Ad b) Pro colorum diversitate, comm odi visa est in ipsis num ericis notus diversitas: ut quos nem pre ex m inio praescripserat S Pater, nos Saracenis, u t votacat, notis, et quos nigro, Rom ani exhiberemus” . PL, 29, 529A. O ile w kodeksach greckich kolum ny liczb w kanonach były najczęściej w jednym kolorze, to w syryjskim Ewangeliarzu Rabbuli zastosowano naprzem ienne zapisywanie rzędów (co 3-6 rzędów) w kolorze czarnym i czerwonym zamiast poziom ych linii ułatwiających odczytywanie.
10 PL, 29, 531D-542A.
11 Kapiteleinteilung, [w:] Lexikon fü r Theologie und Kir cne, Hrsg. J. H öfer, K. Rahner, 1960, Bd. V, szp. 842. D opiero później, w roku 1330 podział na rozdziały został zastosowany przez rabiego Schelomo ben Israel do Starego Testam entu.
N ow ego T estam e n tu podział na rozdziały upow szechnił się d o p ie ro pod koniec X V w. K olejnym etapem u d o sk o n alan ia o zn aczan ia tek stu Biblii była n u m eracja poszczególnych w ersów, po ra z pierw szy za sto so w a n a przez paryskiego d ru k a rz a R o b e rta S te p h an u sa E stien n e’a w 1551 r .12 P om im o tego w o k resie n ow ożytnym tab lice k a n o n ó w n a d a l były w ie lo k ro tn ie zam ieszczane w k odeksach dru k o w an y ch , p oczynając od greckiej edycji N ow ego T estam e n tu opracow anej przez E razm a z R o tte rd a m u (2 w ydanie, Basilea 1519 r .) 13.
PIER W O W ZÓ R E U ZEB IU SZA I T Y PO L O G IA
W p rz y p ad k u k an o n ó w bardziej niż zazw yczaj zasadnicze znaczenie d la p o p ra w n e g o zro zu m ien ia treści w y rażo n y ch p o p rz ez d e k o ra c ję m a jej pow iązanie z tekstem , a więc i sam układ tekstu. P ierw ow zór układu k an o n ó w E uzebiusza nie zachow ał się. W zachow anych rę k o p isa ch sp osób rozmieszczenia poszczególnych kanonów na stronach jest różny. Z a m iaro d ajn ą uznaje się re k o n stru k cję p rz ep ro w a d zo n ą przez C. N o rd e n fa lk a M. W edług niego dw ie pierw sze stro n y zajm ow ał List d o K a rp ia n u sa . D ziesięć k an o n ó w ro zm ieszczonych było n a n astęp n y c h siedm iu zg o d n ie z n astęp u ją cy m schem atem : s. 1 - 1 k an o n ; s. 2 — II; 3 — III i IV; s. 4 - V; s. 5 - VI i VII; s. 6 - V III, IX i X (M t); s. 7 - X (M k, Ł k i J ) 15. T ak i schem at stw orzony w C ezarei w ystępuje jeszcze w kodeksach z wieku X z K o n -sta n ty n o p o la (P aris, B ibliothèque N a tio n ale , gr. 70 i C oislin 20; W ien, T heol. gr. 240). Jed n a k od wieku X w rękopisach k o n sta n ty n o p o lita ń sk ic h p ojaw iają się tablice k an o n ó w zajm ujące 10 stro n (A th o s S ta u ro n ik ita , bibl. k laszto rn a , C od. 43, ok. 960 r.; W a ty k a n , B iblioteca A p o stó lica, V at. gr. 364; P aris, B ib lio th èq u e N a tio n a le , suppl. gr. 75; W ien, N a - tio n alb ib lio th ek , suppl. gr. 50*)16.
W kodek sach syryjskich tablice k an o n ó w zajm ow ały 19 stro n . Liczba fragm entów Ew angelii w języku syryjskim zaw arty ch w P eszittcie je st ró ż n a
12 Novum Testamentum graecum cum duplici interpretatione desiderii Erasmi el velerLs inierprelis, harmonia ítem evangélica et copioso indice, Genève 1551.
11 Tablice kanonów zawiera współczesne wydanie E. N e s t l e , Novum Testamentum graece
et latine, Stuttgart 1962, s. 32-37.
14 Pomimo upływu pół wieku od ukazania się Die Spätantiken Kanontafeln praca ta nadal jest uważana za m iarodajną. Przedstawione w niej tezy są podstaw ą najnowszych opracow ań o charakterze encyklopedyczno-słownikowym. Por. P. R é f i c e , Canoni, [w:] Enciclopedia
dell'Arte medievale, t. IV, R om a 1993, s. 135-143. Zob. też P. S k u b i s z e w s k i , Malarstwo przedkarolińskie i karolińskie, W arszawa 1973, s. 22, przyp. 48.
15 C. N o r d e n f a l k , op. cit., s. 69, 80; K. W e s s e l , Kanontafeln, szp. 930.
16 C. N ordenfalk rozróżniając siedmio i dziesięciostronicow y układ tablic kanonów posługuje się terminami: „die kleinere griechische Kanonfolge" i „die grössere Kanonfolge''. Zob. C. N o r d e n f a l k , op. cit., Beilage A; K . W e s s e l , op. cit., szp. 933.
od p odziału E uzebiusza i w ynosi 426 dla M ateu sz a, 290 d la M a rk a , 402 dla Ł u k asz a i 271 dla Ja n a . Z w iększa to całk o w itą liczbę frag m en tó w do 1389 w obec 1165 w wersji greckiej. R ów nież liczba m iejsc paralelnych zestaw ian y ch w poszczególnych k a n o n a c h ró żn i się od k a n o n ó w grec-k ic h 17. P od staw o w ą zasad ą, grec-k tó ra sp o w odow ała tagrec-k znaczne zw ięgrec-kszenie liczby stro n , było nieum ieszczanie dw óch k an o n ó w na jednej stronie. T aki układ w całości zachow ał się w K odeksie R abuli z 586 r. (F lorencja, B iblioteca L a u re n tia n a , P lu t. I, cod. 56), częściow o w k o d e k sa c h p o w stałych w 6 7 w. p o Ch. (Paris, B ibliothèque N a tio n ale , syr. 33; L o n -d on, B ritish M uséum , A -d -d . 17.213; L on -d o n , B ritish M u séu m , A -d -d . 14.45; Berlin, P reuûischen S taatsb ib lio th ek , P hillipps 1388)18. W e w szystkich tych k o deksach, w o dróżnieniu od kodeksów greckich, k o lu m n y liczb nie są um ieszczone w p ro sto k ątn y ch poliniow anych tabelach , ułatw iających o d -czytyw anie.
W niektórych kodeksach (G u n d e-G u n d ić, b ib lio tek a k la sz to rn a , ew an- geliarze: A , B i C, X IV -X V w.) pochodzących z tereniu E tiopii tablice k an o n ó w zajm ują 8 stron"'.
K anony łacińskie w ystępują w trzech w ariantach: 12-stronicow ym i dw óch 16-stronicow ych, różniących się m iędzy so b ą liczbą k olum n liczb na stronie20. P o d o b n ie ja k w przyp ad k u greckich tablic k an o n ó w nie zachow ały się ew angeliarze późnoantycznc, w yjątkiem jest ew angeliarz z k o ń ca w ieku VI
17 K anon VII w większości rękopisów greckich zawiera 13 miejsc paralelnych między ewangeliami Łukasza i M arka, w wersji syryjskiej aż 23. Zob. C. N o r d e n f a l k , op. cii., s. 223.
11 C. N o r d e n f a l k , op. cit., s. 221-255, Beilage B.
19 J. L e r o y , Recherches sur la treadition..., s. 197-198. W kodeksach z G unde-G undié List d o K arpianusa nie jest ujęty w ram ę architektoniczną. W yjątkowy, dziewięciostronicowy układ tablic kanonów występuje też w kodeksie pochodzącym z klasztoru w A bba G arim a, zob. J. L e r o y , L'evangéliaire éthiopien du couvent d'Abba Garima, „C ahiers archéologiques” XI 1961, s. 140: i d e m , Un nouvel évangéliaire éthiopien illustré du monastère d ’Abba Garima, [w:] Syntronion. A rt et archéologie de la fin de l'Antiqitè et du M oyen Age. Rectueil d'études, Paris 1968, s. 75-87.
® Za reprezentatywny dla pierwszego typu tablic 16 stronicowych m ożna uznać układ w Ewangeliarzu z IX wieku (Vat. lat. 8523): ls .-I kanon, 2s.-I, 3s.-I, 4 s.-II, 5s.-II, 6s.-II, 7s.-II, 8 s - I I I , 9s.-IV , 10s.-V V. lls .- V V, 12s.-VI VI, 13s.-VII V III, 14s.-IX X M t XM t, l5s.-X M k XŁk XŁk XŁk, 16s.-XJ XJ XI XJ. N ordenfalk do lego typu zalicza również: Ewangeliarz z Lindisfarne (Londyn, C otton Nero D. IV), ewangeliarz z VIII w. (W iirzburg, bibl. uniwersytetu, mp.theol. fol. 66), ewangeliarz z V1II/IX w. (Paryż, Bibliothèque de 1’Arsenal, cod 599), ewangeliarz koronacyjny z początku IX w. (Wiedeń, Weltliche Schazkammer) i dw a ewangeliarze z IX w. znajdujące się w M onachium (Staatsbibliothek, Clm 5250 i 23631). D rugi typ wyróżnia rozmieszczenie I kanonu tylko na dwóch stronach i II kanonu na trzech, wobec 4 -5 stron, jakie zajmuje on w rękopisach należących do pierwszego typu. Za reprezen-tatywny dla takiego układu m ożna uznać ewangeliarz z T our, IX w. (cod. 22): ls .- l, 2s.-I, 3 s.-II, 4 s .-II, 5S.-II, 6S.-III, 7s.-IV , 8s.-V V, 9s.-V I VI, 10s.-V II, l l s .- V i l l , 12s,-IX, 13s.-X M t, 14s.-X M k X M k, 15s.-X Łk X Lk, 16s.-XJ XJ XJ. Podobny układ występuje w ewangeliarzu z Londynu (Harl. 1755), ewangeliarzu z Berlina (theol. lat. 2°).
(L o n d o n , B ritish M useum , H arl. 1775) z układem 16-stronicow ym 21. W śród kodeksów średniow iecznych najbardziej p o p u la rn y był ty p 12-stronicow y22 (C odex A ureus, Paris, B ibliothèque N a tio n ale , lat. 8850, fol. 7 a -1 2 b , ok. 827 r.; Paris, B ibliothèque N a tio n ale , lat. 256., fol. l a - a , V II/V III w.; W a ty k a n , B iblioteca A postó lica, Vat. Lat. 5465, fol. 5 a-1 0 b , V III w.; Le Puy, B ibliothèque du C h ap itre, Biblia s.n., fol. 249 b -2 5 5 a, V III/IX w.; egzem plarz bliźniaczy Biblii z Le P uy-P aris, B ibliothèque N a tio n ale , lat. 9380, fol. 2 4 8 a-2 5 5 b )23. Zw iększenie ilości stro n w sto su n k u d o greckich tablic kanonów łączy się ze zmniejszeniem ilości kolum n na stronie. W k o d ek -sach greckich regułą je st 6 -9 k o lu m n , w kodek -sach łacińskich 2 -4 . D o w yjątków należą tablice k an o n ó w zajm ujące 11 stro n (L o n d o n , B ritish M useum , H arley M S 2788, ok. 800 r.). W sztuce o tto ń sk iej pod wpływem B izancjum rozpow szechnił się typ 10-tablicow y. S poradycznie w ystępow ał układ 17-tablicow y (E w angeliarz H e n ry k a Lw a, ok. 1188 r., W ö lfenbüttel, H erzo g A u g u st B ibliothek, C od. G uelf. 105) naw iązujący d o u k ład u wy-stępującego w kodek sach syryjskich24.
D EK O R A C JA
P rzystępując d o p ró b y w yjaśnienia znaczenia d ek o racjira m y a rc h ite k -tonicznej k an o n ó w należy uśw iadom ić sobie, że jest to część szerszego problem u. T ablice k an o n ó w poprzez sw oją, w ym uszoną w ym ogiem litu r-gicznym , pow szechność w znacznym stopniu przyczyniły się d o upow szech-nienia we wczesnym średniow ieczu zasady za m y k an ia-o b ram o w y w an ia tekstu lub o b ra zu ra m ą -b o rd iu rą . T a za sad a kom pozycyjna, k tó ra upow szechniła się n a przełom ie starożytności i średniow iecza, była jed n y m z p arad y g m ató w sztuki europejskiej rów nież w epoce now ożytnej i now oczesnej25.
21 C. N o r d e n f a l k , op. cii., s. 168.
22 W edług N ordenfalka pierwowzór 12-stronicowych łacińskich tablic posiadał następujący układ: s. 1,2-1 kanon, s. 3,4,5-11, s. 6-111, s. 7-IV, s. 8-V , s. 9-V1, VII, VIII, s. 10-IX, X M t, s. U -X M k , X Łk, s. 12-XJ. Zob. C. N o r d e n f a l k , Die Spätantiken Kanontafeln, s. 171-172.
23 Ibidem, s. 169-170.
24 Kanontafel-Schmuck, [w:] Lexikon der Kunst, Bd. 3, M ünchen 1996, s. 630.
25 T raktując obecność ram y-bordiury jak o wyznacznik kompozycji zamkniętej, m ożna przyjąć, że dopiero upowszechnienie fotografii i zastosowanie „fotograficznego kad ro w an ia” w dziewiętnastowiecznym m alarstwie zmieniło ten paradygm at. Brak obram ow ania-otw artość jest jedną z bardziej czytelnych wizualnych kategorii współczesności. Rzeczywistemu porzuceniu zasady zam ykania kompozycji towarzyszy refleksja filozoficzna wskazująca na niem ożność wyraźnego przeprowadzenia ram y-granicy, braku rozróżnienia między wnętrzem i zewnętrzem. Zob. J. D e r r i d a , The Truth in Painting, Chicago 1978 (dziękuję za zwrócenie uwagi na tę pozycję Tomkow i Załuskiemu). Interesujące wydaje się być połączenie tej ahistorycznej refleksji z tradycyjnym, historyczno-ikonograficznym ujęciem. Opozycja tego co ograniczone nmeparr¡lévov,
F ot. 1. M ozaika podłogowa z synagogi w Bet Shean, VI w. (obecnie w: Jerozolim a, Israel M useum); wg B. B r e n k , Spätantike und Frühes Christentum, Propyläen Kunstgeschichte,
t. 22, Abb. 182
D e k o ra c ja o b ra m o w u ją c a tab lice k a n o n ó w ja k o kon ieczn y elem ent ew angeliarzy m iała duże znaczenie dla rozw oju ikonografii zw łaszcza w klasz-tornych skryptoriach n a W schodzie skłonnych do o graniczania roli iluminacji n a rzecz kaligrafii. Jej architektoniczny c h a ra k te r m o żn a uznać za przejaw ogólnej tendencji przejętej ze sztuki antycznej d o um ieszczania m otyw ów w tzw. ram ie architek to n iczn ej26. T ego ro d z aju rozw iązania kom pozycyjne
granicy nr.paę i tego co bezkresne &ncipov uznana przez Arystotelesa za jedno z głównych zagadnień „dawnych filozofów przyrody” (Fiz. III, 4, 203a l-b 2 ) nie miała oczywiście żadnego pow iązania z kompozycją tablic kanonów w okresie średniowiecza. N a przykładzie tablic kanonów widać, że ram a-bordiura jest całkowicie wyraźna i jednoznacznie określona (jej sym bolika dopełnia znaczenie wnętrza jakie ogranicza), d opóki jej obecność zależy od nadrzędnych względem jej semiotycznego znaczenia zasad. W tym przypadku zasadam i takimi są tradycja ikonograficzna i wymóg liturgiczny. W chwili obecnej to, co było zasadą kom pozycyjną - estetycznym wymogiem zam knięcia-obram ow ania lem atu, pow raca jak o wymóg technologii. Przykładem tego jest rola pełniona przez ,/ra m es” w konstruow aniu stron WWW. M ożna potraktow ać to jak o argum ent przem awiający za uznaniem historycznego cyklu przechodzenia od kategorii „zam knięcia-obram ow ania” d o ,.otw arcia” .
“ O powszechności lakich rozw iązań kom pozycyjnych przekonuje choćby m alarstw o pompejańskie.
były n a tyle pow szechne, że wywarły wpływ nie tylko na sztukę w czesno-chrześcijańską, ale ich ślad m o żn a odnaleźć rów nież w sztuce judaistycznej. P rzykładem m oże być m ozaik a podłogow a z synagogi w Bet S hean (wiek VI,
,»30000( QOOnnQtX!
F ot. 2. Św. Łukasz, Ewangeliarz św. A ugustyna, koniec VI w. (obecnie w: Cam bridge, C orpus Christi College cod. 286, fol. 129v); wg K. W e i t z m a n n , Late Antique and Early Christian
obecnie Jerozolim a, Israel-M useum ) - fot. I 27. Z asło n a św iątyni została zaw ieszona pod a rk a d ą , k tó ra z kolei jest um ieszczona w p o rty k u z c h a ra k -terystycznym trójkątnym frontonem . W tym w ypadku m otyw fasady św iątyni antycznej pełni rolę ram y architektonicznej i jednocześnie oznacza Św iątynię Jerozolim ską. P odo b n y rodzaj dekoracji-architraw u w spartego n a k o lum nach
i w ieńczonego łukiem w ystępuje w przedstaw ieniach E w angelistów (np. E w angeliarz św. A ugustyna, C am bridge, C o rp u s C hristi C ollege, M s. 286, fol. 129v, VI w.)2* - fot. 2. N ajbardziej charakterystycznym elem entem upodabniającym to przedstaw ienie do stru k tu ry tablic k an o n ó w jest um iesz-czenie na b elk o w an iu p o n ad sk rajnym i k o lu m n am i, po o b u stro n a c h ark ad y , dw óch roślin. M otyw ten typow y dla tablic k an o n ó w (zam iast roślin często występują antytetycznie ustawione ptaki) kom pozycyjnie nawiązuje d o ak ro te rio n ó w lub figur w ystępujących w przedstaw ieniach an ty czn y ch 29.
W iększość badaczy (C. N ordenfalk, K. W essel, T. K lau ser) przyjm uje, że inspiracją dla sk ryptorium w Cezarei były p ó źnoantyczne tra k ta ty astro
-F ot. 3. Tablice astronom iczne ze znakami zodiaku z Dzieła Ptolemeusza ilpóiceipoi K u v ó v e í ,
111 w. (obecnie w: W atykan, Biblioteca Apostólica, Val. G r. 12910); wg C. N o r d e n f a l k ,
Die Spätantike Kanontafeln, G öteborg 1938, s. 118, Abb. 6
27 B. B r e n k , Spätantike und Frühes Christentum. Propyläen kunstgeschichle, Bd. 22, F ran k fu rt am M ain, Berlin, Wien 1985, s. 198, il. 182.
28 W przypadku przedstawień postaci, przejęcie tradycji umieszczania ich w ram ie architek-tonicznej nastąpiło również poprzez rzeźbę sepulkralną (sarkofagi) i rzem iosło artystyczne (plakietki z kości słoniowej nawiązujące d o dyptyków konsularnych).
29 M otyw taki jest powszechny w m alarstwie rzymskim, przykładem może być dekoracja z wilii odkopanej w ogrodzie Villa Famesina (obecnie Museo di Terme). Zob. G. R O d e n w a l d t,
nom iczne, zaw ierające tekst ujęty w p ro sto k ą tn e tabele zam k n ięte od góry półkolistym i lunetam i ze znakam i zo d iak u (P tolem eusz, Ilpótctupoi Kavócę, W a ty k a n , B ibliotheca A postolica, V at. gr. 1291, III w. po C h.) - fot. 3 i kalendarze. Z achow ała się k o p ia kalen d arza rzym skiego F u riu s a D ionisiusa F ilocalusa n a ro k 354 (W atykan, B ibliotheca A p o sto lica, B arb. lat. 2154) - fot. 4, 4a. K o lu m n y tekstu są ujęte w ark ad y o p a rte n a k o lu m n ach . P oza p odobieństw em stru k tu ry architektonicznej za tą h ip o tezą przem aw ia też stosow anie w tablicach kanonów zdw ojonych linii zam ykających poszczególne tabele, p o d o b n ie ja k to m iało m iejsce w tra k ta ta c h astro n o m icz n y ch 30.
Fot. 4. K onslancjusz II, rys. z K alendarza Furiusa D ionisiusa Filocalusa z 354 r.; wg C. N o r d e n f a l k , Die Spätantike Kanontafeln, G öteborg 1938, s. 119, Abb. 7
M T akie rozw iązanie występuje rów nież we fragm entarycznie zachow anych tablicach kanonów na zwoju odkrytym na terenie klasztoru założonego w VI wieku przez Epifaniusza w Tebach (obecnie M etropolitan M useum of A rt, New York). Zob. C. N o r d e n f a l k, Canon
W ydaje się to po tw ierd zać ew angeliarz bizantyński z w ieku X (W enecja, B iblioteca M arcian a C od. I. 8), w k tó ry m arch itraw um ieszczony nad tablicam i k an o n ó w jest w spierany przez przedstaw ienia zn a k ó w z o d ia k u 31. Isto tn a różnica polega na rezygnacji z przedstaw ień figuralnych uzupeł-niających w k alendarzach arc h ite k tu rę 32. M o żna to przypisać niechętnem u stosunkow i E uzebiusza d o problem u ob razó w i zdecydow anem u op o w ie-dzeniu się p rzez niego po stro n ie n a ra sta ją c y c h tend en cji ik o n o k la sty - cznych33.
Fot. 4a. Hermes, rys. z K alendarza Furiusa D ionisiusa Filocalusa z 354 r.; wg C. N o r d e n f a l k, The Apostolic Canon Tables, „G azette des Beaux A rts” , s. 26, fig. 11
Z godnie z re k o n stru k cją C. N o rd e n falk a w pierw ow zorze zestaw ionym przez E uzebiusza List do K a rp ia n u sa p o d o b n ie ja k następ u jące po nim k an o n y o b ram o w an y był ark ad am i. T ablice k a n o n ó w zajm ujące następ n e 7 stro n ujęte były n a przem ian w podw ójne i p o tró jn e ark ad y , zgodnie ze schem atem 34:
11 H. L e c l e r c q , Canones d'Eusebe, [w:] D A C L, t. 2, szp. 1950-1951.
n C. N o r d e n f a l k, The Apostolic Canon Tables, „G azette des Beaux-Arts” , 62 1963, s. 27. 53 Niechęć do obrazów Euzebiusz wyraził w liście adresowanym do siostry K onstantyna Wielkiego (PG, 20, 1545-1549).
54 N ordenfalk posługuje się term inam i „n -ly p e” dla oznaczenia pojedynczej arkady, „m -type” dla arkad zwielokrotnionych. W yodrębnił również typ „m .-n” , w którym kilka mniejszych arkad rozpiętych nad poszczególnymi kolum nam i liczb ujętych jest od góry dużą arkadą, zajm ującą całą szerokość strony i w spartą na skrajnych kolum nach. Zob. C. N o r -d e n f a l k , The Apostolic Canon Tables, s. 20-21.
2 tabele 3 tabele Strona 1 4 4 Strona 2 3 3 3 Strona 3 3 3 Strona 4 2 2 2 Strona 5 2 2 2 Strona 6 2 2 2 Strona 7 3 3
(Liczby oznaczają liczbę kolum n liczb umieszczonych w tabelach na poszczególnych stronach)
Verso ostatniej siódmej strony poprzedzające początek Ew angelii M ateusza
zajm ow ało przedstaw ienie cyborium-tolosu*5.
U kład tablic k an o n ó w , stw orzony w sk ry p to riu m w C ezarei w V-V1 w. zaczęto stosow ać w arm eńskich i gruzińskich p rz ek ład ac h ew angelii. P ra w -d o p o -d o b n ie przejęto też ukła-d -d ekoracji arch itek to n ic zn ej36. Z a najbar-dziej zbliżone d o pierw ow zoru uw aża się ew angeliarz arm eński z 989 r. (k o p ia wcześniejszego) z Eczm iadzynia (M atenadaran, nr 2374, fol. łr-5 v )37 i gruziński z Adiszi (E rew an, In sty tu t R ękopisów G ruzińskiej A kadem ii N a u k , 897 r.)3*. D e k o racja w tych dw óch kodek sach zaw iera elem enty reprezen taty w n e - pow szechnie stosow ane zaró w n o w greckich, ja k i syryjskich tablicach k an o n ó w . W górnej części stro n , po o b u stro n ac h n a a rk a d a c h , znajdują się antytetycznie przedstaw ione ptaki i rośliny. P onad środkow ym i kolum nam i znajd u ją się kosze z ow ocam i i roślinam i. U m ieszczane w strefie ark ad przedstaw ienia roślin, zw ierząt, zw łaszcza p tak ó w , i inne m otyw y poza indyw idualną sym boliką m iały razem naw iązyw ać d o o g ro d u ra jsk ieg o 39.
55 T heodor Klauser podkreśla, że próba tłumaczenia obecności cyborium chęcią wypełnienia pustej strony (i jednocześnie kompozycyjnego zamknięcia ciągu ram architektonicznych, na które m ożna spojrzeć jak na rodzaj wspartych na arkadach cyboriów obejm ujących całe strony), ja k a pozostaw ała pom iędzy X kanonem a początkiem ewangelii w pierw otnym układzie, jest niewystarczająca. D o zapełnienia odwrocia 7 strony wystarczyłoby Euzebiuszowi rozciągnięcie X kanonu. Poza tym cyboria występują w tablicach kanonów zajm ujących 8, 12, 16 i 19 stron. Tablice kanonów zostały zakom ponow ane w taki sposób, aby pozostaw ić miejsce na cyborium - co przem awia za jego znaczeniem symbolicznym. Zob. T. K l a u s e r , Dos
Ciborium in der alleren christlichen Buchmalerei, „N achrichten der A kademie der Wissenschaften
in G ötingen” . Philologisch-Historische Klasse, 7 1961, s. 202. “ C. N o r d e n f a l k , Die Spätantiken Kanontafeln, s. 273.
37 C. N o r d e n f a l k , {Die Spätantiken Kanontafeln, s. 6) i T. K l a u s e r , op. eit., s. 193) oznaczają go jako ewangeliarz z Biblioteki patriarchatu w Eczmiadyniu, cod. 229. N atom iast K. Wessel posługuje się oznaczeniem podanym w tekście.
* C. N o r d e n f a l k , Die Spätantiken Kanontafeln, s. 113-116.
Fot. 5. Tablice kanonów z kodeksu z K onstantynopola, ok. 960 r. (obecnie w: A thos, Stauroniki- ta, Cod. 43); wg C. N o r d e n , ' ' a l k , Die Spätantike Kanontafeln, G öteborg 1938, s. 59, A bb 1
W zbogacenie dekoracji n astąpiło w raz z w ykształceniem się now ego 10- -stronicow ego układu tablic ok. ro k u 1000. Jednym z pierw szych kodeksów , w którym rozbudow ano pierw otny 7-stronicowy układ kanonów i zastosow ano now y ty p zdobienia, jest kodeks z ok. 960 r. (A thos, S ta u ro n ik ita , C od. 43, ok. 960 r.) - fot. 5. T ablice 10-stronicow e k an o n ó w były też w zbogacane 0 frontyspis. Z achow ała się g ru p a kodeksów , w k tó ry ch zn ajd u jące się d otychczas z tyłu cy borium -tolos zostało przeniesione n a stro n ę tytułow ą'10. Jed n y m ze starszych m a n u sk ry p tó w z tak im u k ład em je st ew an g eliarz bizantyński z W enecji (B iblioteca M arcjan a, C od. I 8). Z m ienia się też jego fu nkcja cyborium - środkow e in terkolum nium o bram ow uje ty tu ł otw ierający tablice: YnôOeôiç Kàcovoç rrję áp^ovíaq tœ v evayyeXurxœv. T a k ą sam ą rolę
pełni cyborium w etiopskim ew angeliarzu k ró la Sayfa A r’âd z II połow y X IV w. (ew angeliarz bizantyński, W enecja, B iblioteca M a rc ja n a , C od. gr. 1 8, X w.; ewangeliarz etiopski, Paris, B ibliothèque N ationale, M s. éthiop. 32, fol. 7a, X I w.)41 - fot. 6. N ajstarszym m an u sk ry p tem zaw ierającym tytuł
40 T. K i a u s e r , op. cit., s. 199.
41 J. L e r o y , L ’evangéliaire éthiopien du couvent d'Ahba Garima, s. 178; P. U n d e r w o o d ,
The Fountain o f Life in Manuscripts o f the Gospels, „D u m b arto n O aks Papers" 5 1950, s. 104.
T . K l a u s e r (op. cit., s. 199) pom im o tego, że powołuje się na U nderw ooda, datuje ten kodeks na wiek XI.
otw ierający tablice k an o n ó w jest pochodzący z w ieku VI kodeks p u rp u ro w y z R o sa n o (R o sa n o , skarbiec k a te d ra ln y , fol. 3r)42. N a p is je st w nim otoczony rodzajem m an d o rli z przedstaw ieniam i 4 ew angelistów - fot. 7. P o d o b n y frontyspis znajduje się też w ew ngeliarzu gruzińskim z A diszi43. M a n d o rla zo stała n ary so w an a tak , by podkreślić jed n o ść czterech ew an -gelistów. Szczególnie w yraźne jest to w połączeniu aureol d o o k o ła głów ew angelistów ciągłą linią. Z estaw iając to z term inam i apovia i cropipcwia
ft1l .¡Ar
Fot. 6. Tolos obram owujący tytuł rozpoczynający tablice kanonów , ewangeliarz etiopski, XI w. (obecnie w: Paryż, Bibliothèque N ationale, Ms. Éthiop. 32, fol. 7r); wg J. L e r o y , Recherches
sur la tradition iconographique des Cannons d'Eusèhe en Éthiopie, „Cahiers Archeologie" 12 1962,
s. 177, fig. 4
42 N a podstawie kodeksu z R osano C. N o r d e n f a l k (Die Spdtantiken Kanontafeln, s. 161164) wskazuje, że tradycja umieszczania tytułu otwierającego kanony pow stała w K o n -stantynopolu w VI w.
używanymi w tytułach m ożna uznać, że jest to p ró b a obrazow ego podkreślenia funkcji k a n o n ó w - m ający ch u łatw ić w zajem ny „ z e stró j-h a rm o n iz a c ję ” ew angelii w jed n o ść4'1. Łączenie YnóOsoię z przedstaw ieniam i cyborium pozw ala przypuszczać, że je d n ą z funkcji cyborium było u naocznienie idei w spółbrzm ienia - sym fonii ewangelii. A biorąc pod uw agę p o d o b ień stw a pom iędzy cyborium a ra m ą arch itek to n iczn ą tablic k an o n ó w , rów nież sam e tablice m ogły być tak odczytyw ane.
M&TGAI
Fot. 7. T ytuł rozpoczynający tablice kanonów z Ew angeliarza z K osano, VI w. (obecnie w: Rosano, skarbiec katedralny, fol. 3r); wg C. N o r d e n f a l k , Die Spätantike Kanontafeln,
G öteborg 1938, s. 162, Abb. 23
W syryjskich tablicach kanonów każdy rząd liczb jest oddzielony kolum ną. P ojedyncza tablica kan o n ó w m oże więc m ieć od dw óch d o pięciu kolum n zw ieńczonych podkow iastym i ark ad am i. Z aró w n o ark ad y , ja k i kolum ny dekorow ane są wzoram i geom etrycznym i w kontrastow ych barw ach. W rę k o -pisach syryjskich (6-7 w. po C h.) b rak u je cyborium -tolosu'15. W yjątkow o
M P. U n d e r w o o d , The Fountain o f Life..., s. 118.
45 Ibidem, s. 108-111. Termin auptpoivia nie jest jedynym terminem muzycznym stosowanym dla podkreślenia idei jedności ewangelii. Euzebiusz w Historii, kościelnej (IV, 29) pisząc o dziele Tacjana używa terminu óia X E o a ä p w v oznaczającego muzyczny interwał 3 : 4. Term inologię muzyczną m ożna uznać za część pitagorejskiej tradycji spekulacji liczbowej. O parta na tej tradycji symbolika była powszechnie stosow ana w egzegezie biblijnej. Zob. P. U n d e r w o o d ,
w K o d ek sie R abuli przed tablicam i k an o n ó w d o d a n o przedstaw ienie E u ze-biusza i A m o n iu sza pod cyborium o k w adratow ym p lanie z n am iotow ym dachem na którym siedzą 2 paw ie (F lorencja, B iblioteca L aurenziana, P lut. I C od. 56, fol. 2a, 586 r.). P ow tórzono to przedstaw ienie w cyklu ew angelistów w łączonych w tablice k an o n ó w . E uzebiusz i A m m o n iu sz zostali um ieszczeni w architektonicznych stru k tu ra c h zastępujących k olum ny w spierające ark ad ę fot. 8 (fol. 10)46. W dw óch kodeksach syryjskich n a m arg in esach stro n
Fot. 8. Euzebiusz z Cezarei i Ammoniusz, Ewangeliarz Rabbuli, 586 r. (obecnie w: Florencja, Biblioteca Laurenziana, Plut. I Cod. 56, fol. 2v); wg B. B r e n k , Spätaniike und Frühes
Christentum. Propyläen Kunstgeschichte, t. 22, Abb. 259
z t. k a n o n ó w zn a jd u ją się też nie zw iązane z nim i sceny ilu stru ją ce ew angelie (F lo ren c ja , B iblioteca L a u re n z ia n a , P lut. 1 C o d . 56; P aris, B ibliothèque N a tio n ale , syr. 33). D o d a tk o w o w K od ek sie R abuli pierw szych 12 tablic kan o n ó w jest połączonych z przedstaw ieniam i proroków . O drębności w dekoracji i układzie k an o n ó w m ogą św iadczyć o istnieniu innego pierw o-w zoru, nie zo-w iązanego z E uzebiuszem 47.
W łacińskich tablicach k an o n ó w na każdy rząd liczb p rz y p a d a jed n o in terk o lu m n iu m , je d n a k w o dróżnieniu od tablic k an o n ó w syryjskich liczby ujęte są w p ro sto k ątn y ch tabelach przejętych z tablic greckich. W zdecy-dow anej większości przy p ad k ó w łacińskie tablice k an o n ó w nie zaw ierają na ostatniej stronie cyboriu m -to lo su 48. M o żn a uznać to za skutek w ykorzystania przez H ieronim a w olnego m iejsca n a um ieszczenie przed tłum aczeniem Listu d o K a rp ia n o sa w łasnego P rologu-L istu d o papieża D am azeg o (PL . 29, 525c-530c).
Z okresu karolińskiego zachow ały się liczne kodeksy, w k tó ry ch tablice k an o n ó w o b ra m o w an e są kolum nam i dźw igającym i belkow anie w m iejsce ark a d (E p e rn ay , B ibliothèque de la ville, cod. 1, fol. 1 Oa—15b; P aris, B ibliothèque N atio n ale, lat. 17968, fol. 6 a - l l b ; ibidem , lat. 324, fol. 5a—1 Ob;
ibidem, lat. 323, fol. 14a-19b; New Y o rk , M o rg a n L ib rary , cod. 728,
fol. 6a—11 b; R eim s, B ibliothèque de la ville, cod. 7, fol. 14b-20a). W iększość z nich pow stała w sk ry p to riach diecezji R eim s'9. N a d belkow aniem um iesz-czono niewielkie łuki b ąd ź tró jk ą tn e fro n to n y o d p o w iad ające szerokości interkolum nium (A achen, skarbiec k ated raln y , ew angeliarz karo liń sk i, fol. 8 b-14a; M anchester, Jo h n R ylands L ibrary lat. 10, fol. 8 b -1 4 a , X /X I w.), bądź też jeden duży fro n to n obejm ujący całą tabelę (ew angeliarz k aroliński zdobiony przez L iu th ard a , D a rm sta d t, L andes- und H o ch sch u lb ib lio th ek , C od. 746, fol. M v)50 fot. 9. D o k ład n o ść o d w zo ro w an ia detali a rc h ite k -tonicznych w skazuje na korzystanie z wcześniejszego w zorca. N o rd e n falk w ysunął tezę, że łacińskie tablice k an o n ó w H iero n im a były rozło żo n e n a 12 stro n ach , a o p ra w a arch itek to n iczn a naw iązyw ała d o późnorzym skich przedstaw ień postaci n a tle fasady świątyni znanych z rzem iosła artystycznego (te ra k o ta , m onety, dyptyki i szkatułki z kości słoniow ej)51.
47 B. B r e n k , op. cii., s. 234, il. 259. 4* K. W e s s e l , op. cii., szp. 938-942. 45 C. N o r d e n f a l k , s. 195-207.
50 J. G . A l e x a n d e r , Medieval Illuminators and Their M ethods o f Work, New Hea- ven-L ondon 1992, s. 7. N a dole prawej kolum ny, zawierającej kanon X j notam i tyrońskim i dopisano: „L iuthardus om avit".
!l C. N o r d e n f a l k , s. 203-207. Bardziej praw dopodobne wydaje się w ykorzystanie antycznych przedstawień ukazujących postać aktora na tle dekoracji scenicznej, któ ra najczęściej przedstawiała fasadę świątyni. Zob. W e i t z m a n n , s. 115; M . N o w i c k a , Antyczna książka
Fot. 9. Tablice kanonów z ewangeliarza zdobionego przez Liulharda (obecnie w: D arm stadt, Landes - und Hochschulbibliothek, Cod. 746, fol. 14v); wg J. G. A l e x a n d e r , M edieval
lluminators and their Methods o f Work, New Heaven London 1992, s. 7
W śród średniow iecznych łacińskich tablic k an o n ó w najbardziej ro z p o -w szechnionym typem d ek o racji były sym bole e-w angelistó-w . W czesnym przykładem tego typu dekoracji jest B iblia z L eon (skarbiec k a te d ra ln y ok. 920); 12-stronicow y układ wpłynął też na upow szechnienie się tablic kan o n ó w z przedstaw ieniam i apostołów . W większości w ypadków przedstaw ienia te um ieszczano zgodnie z trad y cją im ago clip eata w o k rągłych m e d a lio n a c h 52.
D ekorow anie strefy ark ad portretam i ew angelistów w clipeusach w ystępow ało też w k odeksach greckich (L o n d o n , B ritish M uséum , A dd. 5111, VII w.), ale pow szechne stało się na Z achodzie. O prócz przedstaw ień apostołów w ykorzystyw ano d o dekoracji sym bole ew angelistów , łącząc o b y d w a typy. U m ieszczano je bądź p o śro d k u łuku (Trêves, Bibl. K la sz to rn a , C od. 139, fol. 12v, ok. 725) - fot. 10, bądź nad kolu m n am i - p om iędzy ark ad am i.
F ot. 10. Tablice kanonów z ewangeliarza z Trêves (obecnie w: Treves, bibl. klasztorna, Cod. 139, fol. 12v); wg C. N o r d e n f a l k , The Apostolic Canon Tables, „Gazette des Beaux A rts”
62 1963, s. 18, fig. 1
P odobny schem at kompozycyjny występował w późnoantycznych kalendarzach fot. 4a. Je d n a k wzorem m ogły być też m odele lub rzeczyw iste budow le, z m e d alio n am i um ieszczonym i p o n a d k o lu m n a d ą . N a jb a rd ziej znanym przy k ład em je st p ły tk a z kości słoniow ej z p rzed staw ien iem N iew iast u g ro b u (M o n ach iu m , B ayerisches N a tio n alm u zeu m , pół. IV w.) - fo t. 11. P o d o b n e rozw iązanie zastosow ano p ra w d o p o d o b n ie w m au zo leu m K o n s ta n -tyna W ielkiego53. Z agadnienie zw iązków pom iędzy d ek o racją architektoniczną tablic k an o n ó w a rzeczywistymi budow lam i jest jednym z najczęściej p o -w racających -w literaturze przedm iotu. Z-wyczaj u-w ażnego od-w zoro-w y-w ania rzeczywistych budow li w dekoracji tablic k an o n ó w zdaje się p otw ierdzać g rupa kodeksów ze spiralnie skręconym i kolum nam i (E w angeliarz z Soissons, P aris, B ibliothèque N ationale, lat. 8850, fol. 7v, lO r, ok. 800 r.; E w angeliarz
53 M auzoleum wraz z kościołem 12 apostołów zostało zniszczone p o zdobyciu K o n stan -tynopola.
H arley, L o n d o n , B ritish m useum , H arley M S. 2788, fol. 11 v, ok. 800 r.; W iirzburg, U niversitate B ibliothek, M s.M .p .th eo l., f 66, fol. 34, II ćw. IX w.) w zorow anym i n a k olum ienkach pochodzących z pierw szej bazyliki w aty k a ń sk ie j, a uznaw anym i za k o lu m n y p o ch o d z ące ze św iątyni S a -lom ona.
Fot. U . Toios w scenie: Niewiasty u grobu, płytka z kości słoniowej, pół. IV w. (obecnie w: M onachium , Bayerisches N ationalm useum ); wg C. N o r d e n f a l k , The Aposlolic Canon
Tables, „G azette des Beaux A rts” 62 1963, s. 25, fig. 9
O drębnym i nierozstrzygniętym zagadnieniem je st znaczenie cyborium - tolosu. W starszych zab y tk ach jest to b u d o w la na planie kola, ze strom ym dachem z czterem a (Eczm iadzyn, b iblioteka P a tria rc h a tu O rm iańskiego), cod. 229, fol. 5b, 989 r.) lub trzem a w idocznym i k o lu m n am i (Jerozolim a, b iblioteka P atria rc h a tu O rm iańskiego, C od. 2562, fol. 3a, XI w.; W iedeń, b iblioteka klasztoru m echitarystów , C od. 679, fol. 6a, X I w.). W kodeksie z X w. (Jerozolim a, b iblioteka P atria rc h a tu O rm iańskiego, C od. 2555, fol. 7a) zaznaczono perspektyw icznie osiem k olum n. W w iększości p rz y p ad k ó w pom iędzy k o lu m n am i zw isają zaw iązane w połow ie d ługości n a supeł
zasłony. D o pow tarzających się elem entów m o żn a też zaliczyć: d ekorację roślin n ą nad w yraźnie zaznaczonym belkow aniem i dach em , antytetycznie ustaw ione n a d achu ptaki (paw ie) p arę drzew (cyprysów ) rosnących sym et-rycznie po obu stro n ach tolosu, rów noram ienny krzyż w ieńczący dach i wiszące lam py. G. B andm ann uznaje zespół: lam py, zasłony i krzyż za sym bol m ający oznaczać św iętość budow li-m iejsca. Z w raca też uw agę na fa k t, że w p rz y p a d k u ilum inacji a r k a d a w sp a rta n a k o lu m n a c h i ob- ram o w u jąca stro n ę pełni tę sam ą funkcję co cyborium . C. N o rd e n falk p o d kreślając funkcje budow li ja k o unaoczniającą św iętość posługuje się term inem „sanctuarium ". P o d o b n ą funkcję pełnią o b ra m o w a n ia arch itek - tonicznebram y otw ierające kodeksy liturgiczne używ ane w kościele p ra w o -sław nym . T. K lauser uznaje, że um ieszczanie tej budow li przed E w angelią M t. m iało sygnalizow ać świętość tekstu. Jednocześnie uznaje, że ta ogólna funkcja nie w yklucza inspiracji k o n k re tn ą budow lą. P rzyjm ując, że cy b o -rium nad G ro b e m C h ry stu sa pow stało w latach 327-335 bezp o śred n ia inspiracja w ydaje się m ało p ra w d o p o d o b n a 51. K . W essei zestaw ia k atalo g rozbieżności pom iędzy cyborium zam ykającym tablicę k a n o n ó w i innym i źródłam i ikonograficznym i pokazującym i G ró b C h ry stu sa (am pułki z M on- zy i B obio) i za pierw ow zór uznaje poligonalne cyborium w zniesione nad G ro tą N aro d zen ia w Betlejem. C yborium p osiada też sym bolikę o d noszącą się do F o n s V itae-Studni W ody Życia. W E w angeliarzu z Saissons (Paris, B ibliothèque N a tio n ale , N ouv. acq. lat. 8850, fol. 6b) ilum inacja p rz ed -staw iająca sześcioboczne F o n s Y itae - o b u d o w a n e ośm io-kolum now ym cyborium poprzedza tablice kanonów . P o d o b n a ilum inacja przedstaw iająca o śm iokolum now e cy borium -tolos znajduje się w E w angelistarium G od esk al- ka pochodzącym ze skryptorium pałacow ego K a ro la W ielkiego z ro k u 782 (Paris, B ibliothèque N ationale, N ouv. acq. lat. 1203, fol. 3b). Ew angelis- ta rz nie zaw iera tablic kan o n ó w i ilum inacja zo stała um ieszczona przed pery k o p ą o Bożym N arodzeniu. C harakterystyczny kształt d ach u zw ień-czonego rów noram iennym i krzyżam i, liczne antytetycznie u staw ione pary zw ierząt i ptak ó w daje pew ność, że pierw ow zorem były d ek o racje greckich kodeków z cyborium -tolosem um ieszczonym przed tab licą k an o n ó w . U m ie-szczenie cyborium bez tab lic k an o n ó w w ew angelistarium w skazuje na w zajem ne przenikanie się sym boliki odnoszącej się d o C h ry stu sa i F o n s Y itae, oraz n a uniezależnienie się sym boliki cy b o riu m -to lo su od tablic kanonów .
54 J. K. C o n a n t , The Original Buildings at the H oly Sepulchre in Jeruzalem, „Speculum ” , 31 1956.
K rzysztof Cichon
C A N O N TABLES - SYM BOLISM O F T H E A R C H IT E C T U R A L D E C O R A T IO N
T his paper deals with the history of the development o f canon tables in early medieval m anuscripts. The au th o r concentrates on the role o f the architectural decoration of canon tables. This type o f decoration was very im portant for the developm ent o f iconography, especially in Byzantium, where one can observe the tendency to expand the role of calligraphy on the cost o f illum ination. Canon tables were instrum ental in propagation o f the type o i com position (originating probably from astronom ical codices o f late antiquity) in which text is enclosed by an architectural frame. F o r the canon tables created after the 10th century characteristic is transition from tectonic to ornam ental treatm ent o f the frame. The m otifs o f antithetic anim als (usually birds) and pair of trees placed next to the arcades ar? obligatory elements of the frame. This pattern deriving from the canon tables com positions belongs to the most widespread schemes in medieval illuminations.
