Alojzy Marcol
"Die Ethik des Protestatntismus von
der Reformation bis zur Gegenwart",
Christopher Frey, Gütersloh 1989 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 60/1, 157-159
C o llecta n ea T h eo lo g ica 60(1990) fa se. I
R E C E N Z J E
C h risto fer FR EY , D ie E th ik d e s P r o te s ta n tis m u s v o n d e r R e fo r m a tio n b is
z u r G e g e n w a r t, G ü terslo h er V erla g sh a u s G erd M ohn, G ü terslo h 1989, s. 287.
N ie w ą tp liw a jest p otrzeb a o b szern iejszeg o o p ra co w a n ia h isto r ii e ty k i pro testa n ck iej, skoro w m ia rę p e łn e o p ra co w a n ia h isto rii e ty k i p ro testa n ck iej p o w s ta ły o k o ło 100 la t tem u (por. W. G a s s, G e sc h ic h te d e r e v a n g e lisc h e n
E th ik , B erlin 1881— 1887; D . E. L u t h a r d t , G e sc h ic h te d e r c h ristlic h e n E th ik s e it d er R e fo rm a tio n , L eip zig 1893; S i e f f e r t , art. E th ik , w : R ea len cyk lo p 'd d ie f ü r p r o te s ta n tis c h e T h eo lo g ie u n d K irc h e , t. 5., L eip zig 1898, s. 532—558). N o w sze
o p ra co w a n ia d otyczą sa m y ch R efo rm a to ró w alb o sta n o w ią ty lk o za ry s h isto r y c z n y (por. Tr. R e n d t o r f f , art. E th ik , TRE, t. 10, B e r lin -N e w Y ork 1982,
s. 401— 517, zw ła szcza V H . E th ik d e r N e u ze it, s. 4Й1—517; H. E. T ö d t , D ie
G e sc h ic h te d e r E th ik s e it d e r R e fo rm a tio n , H eid elb erg 1977, p o w ie lo n y m ps).
P raca C hr. F r e y a w y p e łn ia w ię c p o w a żn ą lu k ę w eu r o p e jsk ie j litera tu r ze p rzedm iotu, ch oć nie m ożn a jej p o r ó w n y w a ć z d ziełem np. L u th ard ta. A u to r o w i zresztą n ie chodzi o w m iarę w y czerp u ją cy r ejestr m y ś lic ie li, k tórzy w c ią gu w ie k ó w p rzy czy n ili się d o ro zw o ju e ty k i p ro testa n ck iej. S ta w ia o n sobie za cel ra czej z o r ie n to w a n ie czy teln ik a co do za sa d n iczy ch p rą d ó w m y ś li e ty c z n e j w p o szczeg ó ln ej ep oce. M a w ię c n a u w a d ze p rzegląd m y ś li ety czn ej, a n ie p isa n ie d z ie jó w e ty k i p ro testa n ck iej. T y p o w e dla ep o k i p o g lą d y e g z e m p lifik u je n a p rzy k ła d zie w y b r a n y c h ty lk o au torów . W ta k im s e n s ie o p ra co w a n ie w y d a je s ię rze c z y w iśc ie a d e k w a tn y m do tem a tu E ty k a p r o te s ta n ty z m u o d r e f o r
m a c ji d o w sp ó łc z e sn o śc i.
W o p ra co w a n iu sw o im au tor w y ch o d zi od rzeczo w eg o w y ja śn ie n ia pojęć: p ro testa n ty zm (w sk azu jąc, p rzeciw k o czem u sk ie r o w a n e b y ły p rotesty), etos, ety k a . M n iej sz c z ę śliw e w y d a je s ię p o w o ły w a n ie s ię w p oczątk ach p racy na X I I -w ie c z n y c h w a ld e n só w , a n a w e t n a W iclifa i H u sa z w ie k u X IV jako n a p rek u rso ró w reform acji. W K o śc ie le b o w ie m z a w sze istn ia ły h erezje i sek ty . T ak rozu m u jąc, m ożn a b y refo rm a cję w y w o d zić n a w e t od św . A u g u sty n a , na k tó r e g o L uter c h ę tn ie się p o w o ły w a ł. P o w szech n ie p rzy jęte jest, że p o czą tek refo rm a cji sta n o w i w y s tą p ie n ie w sp ecy ficzn y ch o k o liczn o ścia ch M. L u t ra. W ren esa n sie, h u m a n izm ie czy n o m in a liz m ie m o żn a się doszu k ać c z y n n ik ó w sp rzy ja ją cy ch w y stą p ien iu , lecz n ie w id a ć p o trzeb y co fa n ia się do X II w ie k u . G d y b y ch cieć p o w o ła ć się n a w c ześn iejsze ru ch y , zm ien ia się se n s n a z w y p ro testa n ty zm . *
Z god n ie z za ło że n ia m i m eto d y czn y m i autor ch a ra k tery zu je p oszczególn e o k resy , się g a ją c w ty m celu m . in . do b io g ra fii i tw órczości w y b itn ie jsz y c h p o sta ci. T ej m eto d y trzym a s ię k o n se k w e n tn ie , n ie lic z n e o d c h y le n ia od n iej w y r a ź n ie zazn aczając. W przyp ad k u M. L utra i Ph. M ela n ch to n a rozm iary te j ch a ra k tery sty k i w y d a ją .się sk ro m n e, lecz w y sta r c z a ją c e . J ed n a k że już w p rzyp ad k u Z w in g lieg o d a n e b io g ra ficzn e są zb yt szczu p łe. C h ciałob y się w ię c e j u sły sz e ć o in icja to rz e bądź co bądź d ru giego n u rtu refo rm a cji. Za m a ło, m o im zd an iem , w y k o r z y sta n o (cy to w a n ą zresztą w śró d lite r a tu r y p o m o cn i czej) p racę W. G ä b 1 e r a, H u ld ry c h Z w in g li. Eine E in fü h ru n g in sein L e b e n
u n d W e r k , M ü n chen 1983. N a p o d k r e śle n ie n a to m ia st za słu g u ją tra fn e o d n ie
s ie n ia do w sp ó łc z e sn o śc i (por. s. 39— 41, 57), k tóre sta n o w ią w y p ro w a d zen ie z h is to r ii te j „ n a u k i d la ż y c ia ”. O b ja śn ien ia n a to m ia st w y m a g a w p ro w a d zo n y n a s. 55 sk rót „CR”. S to so w a n e ro z w in ię c ie sk rótu (CR —C o rp u s r e fo r m a to
r u m ) zn a jd u je s ię dopiero n a s. 90. N a leża ło b y je p rzesu n ąć n a stron ę 55,
W śród o jc ó w refo rm a cji w ie lk ie zn a czen ie posiad a J. K a lw in . T rzeba p o w ied zieć, że zb yt u ła d zo n e je s t p rzed sta w ien ie b u rzliw ej b io g r a fii tej w i ta ln ej postaci. P rogram e ty c z n y K a lw in a ty m cza sem m ożna zrozum ieć d o p iero na tle jego b iografii. Jego p oczyn ań zresztą n ie tają ta k że p ro testa n ck ie źródła (por. Carl A n d e r s e n (red.), H a n d b u ch d e r D o g m e n - u n d T h e o lo g ie
g e sc h ic h te , t. II: D ie L e h r e n t W icklu n g im R a h m en d e r K o n fe s s io n a litä t,
G öttigen 1980, s. 238— 305; por. W. N i j e n h u i s , art. C a lv in , TRE, t. 7, B e r lin -N e w Y ork 1981, s. 569— 592; por. E. W. Z e e d e n , C a lv in , L ThK , t. II, kol. 891— 895). F rey, rek a p itu lu ją c reform atorsk ą e ty k ę (III, 7), słu szn ie p o d k reśla , że o d zw iercied la ją się w n iej o so b iste tem p era m en ty i d o św ia d czen ia , jak i sy tu a cy jn e k o n tek sty . B ard ziej n iż pod k reślan o to w zw ią zk u z p ostacią M elan ch ton a (s. 74) n a rozw ój św ia to w eg o p rotestan tyzm u w p ły n ą ł sw o ją in d y w id u a ln o ścią J. K alw in .
P e w n e za strzeżen ia budzi r ó w n ież rozd ział IV, o b ejm u ją cy ok res tra d y cy jn ie z w a n y ortod ok sją (tu: A ltp r o te s ta n tis m u s , por. s. 79, 83) oraz p ie ty z m em . P o n a szk ico w a n iu trafn ego tła ep o k i autor słu sz n ie p od k reśla zró żn i cow an y ch arakter form ży cia i o rg a n iza cji p rotestan tyzm u lu tera ń sk ieg o i k a lw iń sk o -z w in g lia ń sk ie g o . P o te m jed n ak , za m ia st podać w y b itn ie jsz e n a z w isk a i o m ó w ić ich dorobek e ty czn y , F rey jak b y n a c h w ilę zap om in a э p r z y jętej m etod zie i dok on u je o c e n y ep ok i m ięd zy reform acją a o św ie c e n ie m (IV, 2) i to w ś w ie tle in terp u n k cji i p o g lą d ó w a u to ró w z p o czą tk ó w X X w iek u , ich sta n o w isk o z k o le i p od d ając k ry ty ce. R obi to w ra żen ie n ieu za sa d n io n ej projek cji, zaś w p racy zazn acza się to jako w y ra źn a n ieró w n o ść. R ozw ażan ia te m ają zresztą ch arak ter sp orn y, a z ety k ą tylk o lu źn y zw ią zek . B ez szk od y dla całości m ożna je b yło pom in ąć (s. 79— 82).
W tra d y cy jn y ch u jęciach jako g łó w n y rys ortod ok sji o k reśla się u p a try w a n ie w teo lo g ii i ety c e refo rm a to ró w k a n o n iczn eg o źródła. T en m o m en t n ie dość zo sta ł w y ek sp o n o w a n y , ja k b y tej p raw d y, h isto ry czn ej przecież, n ie chciano p rzy ją ć do w ia d o m o ści. W y stęp u je w ty m m iejscu n a to m ia st u w a g i godny w y w ód na te m a t ety k i p o lity czn ej. A utor, n ie b ez p od staw , dop atru je się w tym ok resie p ierw szy ch oznak em a n cy p a cji p o lity k i od relig ii.
R eak cją n a sk o stn ie n ie pod w p ły w e m orto d o k sji struktur in s ty tu c jo n a l n y c h i d ok tryn aln ych jest refo rm a to rsk i ruch p ietyzm u , którego m a n ifestem są P ia d e s id e r ia S p en era. C h a ra k tery sty k a p ietyzm u , jaką p od aje F rey, jest trafn a, jak trafn e jest w sk a z a n ie w m eto d y zm ie n a gru n cie an g lik a ń sk im od p o w ied n ik a p iety zm u . J a k o ś jed n ak zn ó w zabrakło n a zw isk , m . in. p r e k u rsorów , jak ich p iety zm p o sia d a ł, a n a w e t ta k ich , k tórzy d e c y d o w a li o jego p rofilu . N a zw isk a , ty tu ły d zieł, to dla stu d iu ją cy ch p u n k ty o r ien ta cy jn e w c z a s ie i w prądach epoki.
E tyk ę p rotestan ck ą doby o św ie c e n ia p rzed staw ion o na so lid n ie za ry so w a n y m tle epoki. T rzeba się zgod zić ze stw ie r d z e n ie m autora, że ety k a t e ologiczn a n a jczęściej spóźnia s ię w stosu n k u do potrzeb czasu. To, jeg o z d a n iem , uzasad n ia k on ieczn ość sp o jrzen ia w stron ę p oczyn ań filo z o fii. P rzesad ą jed n ak trzeba n a zw a ć to, co zrobiono w p racy z I. K an tem , którego ży cie i dzieło o m a w ia się n a w ielu stro n a ch (s. 112— 120), czego n ie zrob ion o n a w e t w przypadku in icja to ró w refo rm a cji. E ty k a K anta n ie jest ety k ą teologiczn ą. F a k tem jest, że ża d n e k om p en d iu m e ty k i p ro testa n ck iej n ie m oże jej zbyć m ilczen iem , gdyż za reagow an o na n ią b ard zo żyw o zarów n o n a polu filo z o fii, ja k i w teo lo g ii p ro testa n ck iej. C zy teln ik a in tereso w a ło b y jed n a k w ięcej, kto p o stro n ie p rotestan tyzm u , w jak im d ziele i w ja k im stop n iu u le g a ł jej w p ły w om . N a te p y ta n ia n ie z n a jd u jem y w p racy od p ow ied zi. P rzed łożon e op ra co w a n ie, choć ab solu tn ie p op raw n e, jest w tym m iejscu zb y t a b stra k cy jn e i u ogóln ion e, b y np. stu d en t, p rzym ierzający się do tak tru d n ego m a teriału, m ó g ł z teg o m ieć w id o czn y p ożytek .
B ardzo dojrzale n a to m ia st p rzed sta w io n a z o sta ła ety k a p ro testa n ck a X IX w iek u i osad zon a szerok o w k o n tek ście k u ltu ro w y m . Co w ię c e j, ró w n ież jej „d zieje”, o ile przez to m a m y n a m y śli działan ia k o n k retn y ch ludzi, w tym
ro zd zia le d ochodzą do głosu (S ch leierm a ch er, R itsch l, H errm an n , M aurice, W iehern, N au m an n i in.). D zięk i tem u rze c z y w iśc ie za p rezen to w a n o różn orod ność k ieru n k ó w i ten d en cji e ty k i p ro testa n ck iej X I X w iek u .
W o sta tn ie j p a rtii o p ra co w a n ia n iep rop orcjon aln ie d łu gi w y d a je się w y w ód d o ty czą cy K. B artha, o sa d zo n y n a zb y t szerok im tle, pod czas g d y w y starczyło zrefero w a ć jego e ty c z n e pogląd y. W yw ód lic z y n ie m a l 20 stron. T ak szero k ie p rzed sta w ien ie te o lo g ii d ia lek ty czn ej w pod ręczn ik u o b ejm u ją cy m d zieje p ro testa n ty zm u n a p rzestrzen i n iem a l p ięciu set la t je s t m ało p rzydatne, a n a w e t zn iech ęca ją ce.
D obrze op ra co w a n y zo sta ł p rob lem „teologii p orzą d k ó w ” (O rd n u n g sth e o lo
gie), b ęd ą cy próbą r ep ry sty n a cji p o g lą d ó w L utra oraz u k azan ia n a stę p stw
tego w III R zeszy. S łu szn ie n a p iętn o w a n o w zw ią zk u z ty m p o sta w ę W. E lerta (s. 203). W tak im k o n tek ście n a to m ia st zb y teczn y m w y d a je się szczeg ó ło w e r o z w ija n ie jego d ok tryn y (s. 204— 208).
C hoć D. B o n h o effer w p o ró w n a n iu z W. E lertem zajm u je p rz e c iw n e s t a n o w isk o , w y d a je się, że i tej, sk ąd in ąd cen ion ej, p o sta ci p o św ięco n o zbyt w ie le m ie jsc a (s. 211— 224). W ca łej p ra cy o ża d n y m z a u to ró w n ie podano ty le szczeg ó łó w b io g ra ficzn y ch . F rey zresztą sam ż y w i w ą tp liw o ś c i, czy ten „ sp ecy ficzn ie n ie m ie c k i p ro b lem ” (s. 225) zasłu gu je n a aż ta k ie z a in tereso w a n ie e ty k i p ro testa n ck iej. M im o p od an ych przez autora ra cji u sp ra w ied liw ia ją cy ch , to u jęcie w y d a je się zb yt ob szern ym , zw ła szcza że żadna spośród czterech k o n cep cji e ty k i B on h o effera n ie została p rzezeń w szczegółach ro zw in ięta , a ty m b ard ziej w yp racow an a.
W ysoko n a le ż y o cen ić przegląd , jak i za w iera rozd ział X , a ta k że z n a jd u jące się w rozd ziale X I p o d su m o w a n ie, w k tórym m . in. n a k reślon o p ersp e k ty w y d zisiejszej e ty k i p ro testa n ck iej.
•Praca p o w sta ła n a z a m ó w ie n ie In sty tu tu R elig io zn a w stw a U n iw ersy tetu J a g ie llo ń sk ie g o w K ra k o w ie (s. 9). Jej o d b io rcy są ja sn o ok reślen i: n ie są to sp e c ja liśc i, k tórzy sw ob od n ie p oru szają się w ro z le g łe j p rob lem atyce, lecz stu d en ci, k tórzy tą drogą m oją zdobyć p o d sta w o w y zasób w ie d z y o d ziejach e ty k i p rotestan ck iej.
G en era ln ie o ce n ia ją c p ra cę F rey a , trzeba p o w ied zieć, że autor p od jął się n ie ła tw e g o zadania i w zasad zie, n ie liczą c tych w su m ie d robnych zastrzeżeń , w m ia rę dobrze się z n ieg o w y w ią z a ł. T rudno b o w iem n a 280 stro n a ch o g a r nąć i w y ło ż y ć p rąd y oraz je d n o stk o w e p o g lą d y ety czn e, ja k ie is tn ia ły n a p rzestrzen i bez m a ła p ół ty sią ca lat. P raw d ą jest, że o p ra co w a n ie jest m ie j scam i n ieró w n e w ty m zn aczen iu , ż e ob ok zw ięzły ch , a n a w e t zb y t k rótk ich u jęć w y stę p u ją d łu żyzn y, k tó re w w ięk szo ści p rzyp ad k ów w sk a za liśm y .
P o żą d a n e b y ło b y a lfa b ety czn e z e sta w ie n ie w y k o rzy sta n ej b ib lio g ra fii, a za m ia st ogóln ie w sk a za n y ch do p oszczególn ego rozdziału źród eł i litera tu ry p om ocn iczej, p rzyn ajm n iej w n ie k tó r y c h w yp ad k ach , celo w e, a n a w e t k on ieczn e b y ło b y p od an ie p ełn ej, d ok ład n ej d o k u m en ta cji w fo r m ie p rzy p isó w .
M im o w sk a za n y ch n ied o sk o n a ło ści p raca zasłu gu je jed n a k n a p o lecen ie jako p om oc dyd ak tyczn a. In d ek sy (o sob ow y i rzeczow y) u ła tw ia ją p oru szan ie się w m ateriale.
k s. A lo jz y M arcol, W a r s z a w a -N y s a
N orb ert LO H FIN K , U n sere F ragen u n d d a s A lte T e sta m e n t. W ie d e r e n td e c k te
L e b e n sw e isu n g , F r e ib u r g -B a se l-W ie n 1988, V erlag H erder, s. 160 (H e rd e r T a sch en b u ch , t. 1594).
J ezu ita N orbert L o h fin k d o k to ry zo w a ł się na P a p iesk im In sty tu cie B ib lijn y m w R zy m ie i od 1962 r. w y k ła d a S te r y T esta m en t n a w y ż sz e j u czeln i w S a n k t G eorgen w e F ra n k fu rcie n a d M enem , a jako p rofesor tak że m iew a w y k ła d y w R zym ie, w J ero zo lim ie i w B erk eley . W ciąż z w ie lk im za m iło w a n ie m p o d ejm u je p rob lem y d o tyczące a k tu a ln y ch zagad n ień i szu k a ich
