Z A P I S K I 581
z n a d g ra n iczn y ch o k o lic Ś lą sk a w zw ią zk u z p rześla d o w a n ia m i w tra k cie i po za
k o ń czen iu w o jn y tr z y d z ie sto le tn ie j. O dtąd m ia sto u sta b ilizo w a ło się, fu n k cjo n u ją c jak o dość w a ż n y ośro d ek r z e m ie śln ic z y i h a n d lo w y n a tr a s ie z W arszaw y do D rezn a. W X I X w . pod zab orem p ru sk im K ęp n o sta ło się sied zib ą w ła d z p o w ia to w y c h .
N a jo b szern iejsza część m o n o g ra fii p o św ięco n a jest d ziejo m m ia sta od k oń ca X V III w ., tj. w K s ię stw ie W a rsza w sk im , pod zab orem p ru sk im , w o k resie m ięd zy w o je n n y m i w cza sie o k u p a c ji oraz w P o lsc e L u d o w ej. W alorem p ra cy je s t jej je d n o lite a u to rstw o o ra z k w eren d a a rch iw a ln a , która ob jęła m ięd zy in n y m i B u n d e sa rch iv w K o b len cji, c o je s t ty m isto tn ie jsz e , że a k ta m ie jsk ie do 1945 r. u le g ły p r a w ie w ca ło ści zn iszczen iu . Z za ch o w a n y ch d ok u m en tó w sie d e m n a sto w ie c z n y c h au torzy o p u b lik o w a li dw a p r z y w ile je , zezw o len ie Jana K a zim ierza n a lo k a cję oraz p rzy w ilej lo k a cy jn y A d am a B isk u p sk ieg o , sta ro sty w ie lu ń s k ie g o z 1661 r.
Z .U .
M. Z m y ś l o n y , D ie B ru d e rs c h a fte n in L ü b e c k b is z u r R e fo rm a tio n , ’’B e itr ä g e zur S o z ia l- u nd W ir tsc h a ftsg e sc h ic h te ”, B d. 6, W alter G. M ü h lau V erla g , K ie l 1977, s. 256.
O m aw ian a p u b lik acja je s t próbą ca ło ścio w eg o u jęcia p ro b lem a ty k i b ra ctw w p ó źn o śred n io w ieczn ej L u b ece. P raca sk ład a s ię z sześciu n ie r ó w n e j o b jęto ści roz
d zia łó w . R ozd ział I (ch a ra k tery sty k a k orp oracji śred n io w ieczn y ch , ru ch ó w u bo
g ich , d zia ła ln o ści za k o n ó w żeb rzą cy ch w k o n tek ście u m a so w ien ia ż y c ia r e lig ijn e g o w p óźn ym śred n io w ieczu ) m a ch a ra k ter w p ro w a d za ją cy . W ro zd zia le II autorka o m ó w iła k o lejn o liczeb n o ść b ra ctw lu b eck ich , ic h w e z w a n ia o r a z d o k u m en ty er e k cy jn e. O kazuje się, że od p o ło w y X I V w . do p ierw szej ć w ie r c i X V I w . p o w sta ło w L u b ece około 70 b ractw . Z ałączon e do te k s tu z e sta w ie n ie p o zw a la o b liczy ć (g łó w n ie n a p o d sta w ie n a jw c z e śn ie jsz e j daty p rzy n a leżn o ści b ra ctw do p o szczeg ó l
n y c h k a p lic i k o ścio łó w , zb ieżn ej z r eg u ły z datą p o w sta n ia b ractw a), że do 1450 r.
p o w sta ło ok . 60°/o b ra ctw z tym , że n a jw ię k s z y ic h przyrost (i je s t to fa k t zn a m ien n y ) n o to w a n y jest w I p o ło w ie X V w . W ezw an ia b ra ctw p o d zieliła au tork a na 3 gru p y. W g ru p ie p ierw szej zn a la zły się b ra ctw a m a ją ce za p a tro n ó w m ę czen n ik ó w , św ię ty c h i a p o sto łó w , w gru p ie drugiej k o n fra tern ie m a ry jn e (bardzo liczne), w g ru p ie trzeciej w reszcie b ra ctw a n a w ią z u ją c e sw o im w e z w a n ie m do U k rzyżo
w a n ia (św . K rzyża, św . K rw i, oraz lic z n e b ra ctw a św . C iała — H e ilig e L e ic h n a m s
b ru d e r sc h a fte n ). W za k o ń czen iu rozd ziału dru giego o m ó w io n o sp osób , w ja k i n a stę p o w a ło p o w o ła n ie b ractw a, o b o w ią z k i b isk u p ó w , k a p itu ł oraz k o n w e n tó w a tak że n o w o p o w sta ją c y c h k o n fra tern i. R ozd ział III, n a jo b szern iejszy , za w iera ch a ra k te
r y sty k ę p o szczeg ó ln y ch b ra ctw , ich sk ła d i p rofil sp ołeczny. N a p o czątk u om ów ion o k o n fra tern ie k leru św ie c k ie g o , tzw . k a la n d a e (ch a ra k tery sty czn e dla D oln ych N ie m iec) o r a z b ra ctw a z w ią za n e z w ik a r ia ta m i. G ru p ow ały one z r e g u ły k le r n iższy , słab o u p osażon y, a le człon k am i ic h b y w a ły ró w n ież osob y św ie c k ie , co z reg u ły p o p ra w ia ło stan gospodarki b ra ck iej. K u p cy z k o le i g ru p o w a li się w p ię c iu b ra c
tw a ch : św . C iała (założonego w r. 1393), św . A n to n ieg o (1431), św . L eon ard a (1458), Z w ia sto w a n ia N M P (1497) oraz św . R ocha (1511). B ra ctw a te, zw ła szcza trzy p ierw sze, gru p o w a ły zam ożn ych k u p c ó w lu b eck ich . Trzy z k o n fra tern i k u p ieck ich zw ią za n e b y ły z d om in ik an am i. B ard zo in te r e su ją c e b yło b ra ctw o św . L eonarda, g ru p u ją ce k u p có w g ó rn o n iem ieck ich (N orym berga, F ran k fu rt) d z ia ła ją cy ch w L u b ece o ra z k u p có w lu b eck ich p ro w a d zą cy ch h a n d el z p o łu d n io w y m i N iem cam i. L u dzie m orza (m arynarze, szy p ro w ie) n a le ż e li do d w óch b ractw : św . M ik ołaja (zało
żon ego w r. 1400) i św . A n n y (1497). R zem ieśln ic y g ru p o w a li się w 24 b ractw ach ;
582 Z A P I S K I
zaczęły o n e p o w sta w a ć w I p o ło w ie X IV w . O sobne b ra ctw a m ie li tra g a rze oraz m u zycy. Istn ia ły te ż k o n fra tern ie g ru p u ją ce u rzęd n ik ó w ra d y m ie jsk ie j (pisarze, k ap elan , m ed y k , a le ta k że łu c z n ic y , sta je n n i, k u ch arze itd.). O sobną, a bardzo in te
resu jącą k a teg o rią b ractw , b y ły o rg a n iza cje (np. b ra ctw o św . G ertru d y p o w sta łe w k o ń cu X IV w .) o p iek u ją ce się p ielg rzy m a m i, p od różn ik am i, k u g la rza m i i in n ym i osob am i p rzeb y w a ją cy m i cza so w o w L u b ece, k tó ry m z a p ew n ia n o sc h ro n ien ie, w y ż y w ie n ie , w sp a rcie p ien iężn e oraz o p iek ę m ed y czn ą . Z k o le i w rozd ziale IV om ó
w io n o d zia ła ln o ść to w a rzy sk ą , gosp od arczą a ta k ż e c h a ry ta ty w n ą b ra ctw . A utorka je s t m .in . zdania, że k o n fra tern ie m o g ły u ła tw ia ć r e a liz o w a n ie różn orak ich in te r esó w g osp od arczych p rzy n a leżn y ch do n ic h człon k ów . C h a ra k tery sty czn y m p rzy
k ła d em je s t b ra ctw o św . L eon ard a, k tó reg o czło n k o w ie d ą ży li do zm on op olizo
w a n ia h a n d lu z p o łu d n io w y m i N iem ca m i, czy b ra ctw o ś w . A n to n ieg o , g d zie p rze
w o d z ili k u p cy h an d lu jący ze S k a n d y n a w ią . R ozd ział V p o św ię c o n y jest o rgan izacji b ra ctw . N a ich czele sta li sta rsi, w y b ie r a n i d oży w o tn io lu b n a p e w ie n czas. Z k o lei sza fa rz za jm o w a ł się p r z y g o to w y w a n iem zab aw , zebrań itp . C złon k ów lic z y ły b ra ctw a od 12 do 150. G ospodarkę brack ą o m ó w io n o w ro zd zia le V I. D om in u jące zn a czen ie m ia ły w n iej op eracje ren tą m iejsk ą , obrót n ieru ch o m o ścia m i i in w e s ty cje. W reszcie r ó w n ie ż w rozd ziale V I sch a ra k tery zo w a n o k ró tk o lo s y b ra ctw w o k resie reform acji.
M . D.
A lek sa n d er I. S z a p i r o, P r o b lie m y s o c ja ln o -e k o n o m ic z e s k o j isto rii R u si X I V —X V I w w ., Iz d a tie lstw o L en in grad sk ogo U n iw ie r sitie ta , L e n in grad 1977, s. 214.
A u to r p rzed y sk u to w a ł w k sią żce n iek tó re, sp orn e w h isto rio g ra fii rad zieckiej p rob lem y zw ią za n e z h istorią g o sp o d a rczo -sp o łeczn ą R u si X IV —X V I w . P raca sk ła da się z trzech ro zd zia łó w . P ie r w sz y z n ic h (’’Z ie m le d ie lje i żiw o tn o w o d stw o w le s - noj zon ie W ostocznoj J ew ro p y ”) o m a w ia te c h n ik i u p raw y ro li, stru k tu ry u p ra w zbo
ż o w y ch oraz sta n h od ow li. S z a p i r o jest zd an ia, że w X IV — X V I w . d okonały się dalek o id ące zm ian y w go sp o d a rstw ie w ie jsk im R u si zw ią z a n e z u p o w szech n ie n ie m soch y z od k ła d n icą , w p ro w a d zen iem tró jp o lo w eg o sy s te m u u p raw y roli oraz n a w o żen iem . S och a z o d k ła d n icą s ta w a ła s ię , zw ła szcza od p o ło w y X V I w ., p o d sta w o w y m n a rzęd zie m o rn ym . Jej u p o w szech n ien ie w a ru n k o w a ło w z ię c ie pod u p raw ę g leb g orszych (k olon izacja te r e n ó w p ółn o cn y ch i w sch o d n ich ), w y m a g a ją cych ta k ż e n a w o żen ia . N a w o żen ie zaś u m o żliw iło w p ro w a d zen ie n a g o rszy ch gle
b ach tró jp o ló w k i. Trój p o ło w y sy ste m up raw y roli sta je się w e d łu g au tora d om in u ją cy m od sc h y łk u X V w . K olon izacja g o rszy ch g leb oraz z w ię k sz e n ie (per co p ita) u p ra w ia n eg o a rea łu sp o w o d o w a ło jeg o zd an iem rozszerzen ie u p raw y ży ta i ow sa n a n iek o rzy ść p szen icy. Ś red n ie p lon y u zy sk iw a n e z ty c h k u ltu r w y n o siły w X V I w.:
4 ziarna w p rzyp ad k u ży ta , 3 — o w sa. Z w ięk szen ie w y d a jn o śc i p rod u k cji rolnej u n ie m o ż liw ia ł n ied o sta tek n a w o zu . J a k k o lw ie k w X V —X V I w . n o to w a n y jest w zrost lic z b y zw ierzą t h o d ow lan ych , b y ł on n ied o sta teczn y .
W rozd ziale II (’’P ro m y szlien n o st, ryn ok , n a je m ”) om ów ion e z o sta ły n ie k tó r e za
gad n ien ia zw iązan e z rozw ojem m ia st, rzem io sła i ry n k u w ew n ętrzn eg o . A utor stw ierd ził, że od drugiej p o ło w y X V I w . n a stęp o w a ła o dbudow a sta ry ch ośrodków m ie jsk ic h o raz p o w sta w a n ie n o w y c h (P o w o łże, S yb eria). R ozp atru jąc charakter m iast ru sk ich Szap iro p o lem izu je z p ogląd am i, w e d łu g k tó ry ch m ia sta te były przede w sz y stk im cen tram i g ospodarki k sią żęcej i ad m in istra cji p a ń stw o w ej. P od k reśla, że zn ajd u jący się ta m rzem ieśln icy p rod u k ow ali n a zbyt (zw łaszcza od X V I w .), w m n iejszy m zaś sto p n iu za o p a try w a li w prod u k ty rzem ieśln icze sk u p io
