158 R ec e n zje
o d d ziały w a n ia b io g eo g rafii i biologii? J a k w y n ik a z p ra c y B abicza, b y ła ona n ie znaczna. W ag n er n ie w y w a rł w iększego w p ły w u an i n a rozw ój te o rii ew olucji, a n i n a k ie ru n e k ro zw o ju biogeografii.
P o sta ć W a g n era je s t w ięc z in n y c h w zględów in te re s u ją c a dla h is to ry k a po g ra n ic z a g eo g rafii i biologii. J e s t ona in te re s u ją c a m ia n o w icie ja k o ja s k ra w y p rz y k ła d p r e s ji w spółczesnego w a r s z ta tu b adaw czego i w sp ó łczesn y ch sposobów m y śle n ia n a in d y w id u a ln o ść uczonego p rz e c ię tn e j m iary . H isto ria p ra c y te o re ty cz n ej W a g n era ilu s tr u je a k tu a ln y w k aż d y m przeło m o w y m o k resie h is to rii n a u k i p ro b lem rozziew u m iędzy żyw iołow ym ro zw o jem n ow ej d y sc y p lin y , now ego k ie ru n k u b ad a ń , a z a sta n ą a p a r a tu r ą p ojęciow ą, n ie d o ra s ta ją c ą do p o trz e b in te r p re ta
cyjnych.-B abicz z dw óch stro n w y d o b y ł z a k ła d a n ą zależność m iędzy ro zw o jem bio g eo g ra fii i te o rii ew o lu c ji: od stro n y su k c esu w łaściw y c h p ro p o rc ji i k lę sk i n ie w łaściw ych. U jęcie ta k ie , w k tó ry m n a c isk położony z o stał n a stro n ę słabszą, sta n o w i p ew ie n w yłom w w a rsz ta c ie h is to rii n au k i. N a ogół bo w iem ta k ie zależ ności m iędzy ró żn y m i d ziedzinam i w iedzy p rzy ro d n icz ej b a d a się od stro n y ty c h osiągnięć in d y w id u a ln y ch , k tó re w zb o g acają a p a r a tu r ę p ojęciow ą, tre ś c i te o re ty c z ne, m e to d y b a d a ń itp . B abicz o b ra ł in n ą drogę. Z a ją ł się uczonym , k tó ry uzyskał p ew ie n rozgłos za życia, ale też za życia jeszcze zo stał zap o m n ia n y i nie po zo sta w ił w łaściw ie żad n ej sp u ścizn y te o re ty cz n ej. A le b y ł to uczony, w k tó reg o um ysło- w ości za ła m y w ały się ów czesne te n d e n c je ro zw o ju n a u k i, a k tu a ln e w te d y p o sta w y m etodologiczne i w iodące, a n ę k a n e sprzecznościam i p rą d y biologicznej m yśli te o re ty cz n ej. P rz e z cały „te o re ty c z n y ” o k res sw ej p ra c y W ag n er p o zo staw a ł je d n o cześnie: pod p re s ją w łasnego, bogatego w a rs z ta tu , zbudow anego w w y n ik u eksplo r a c ji geo g raficzn ej, pod u ro k iem d arw in o w sk ie g o sposobu m y ślen ia , pod przem oż n y m w p ły w em n a jb a rd z ie j pow szechnych p o sta w m etodologicznych, w k rę g u za sta n e j a p a r a tu r y p o jęciow ej. W y d a je się, że p ra c a B abicza w sk a z u je jeszcze je d n ą drogę b a d a n ia dziejów n a u k i, zw łaszcza o k resó w przełom ow ych.
U jęcie o k re su od s tr o n y tego, co n ie udało się p rze z zb y t sk w a p liw e dążenie do „dogodzenia” w ym ogom sp rzeczn y ch p o sta w i te n d en c ji, nie m n ie j, a m oże n a w e t b a rd z ie j ja sk ra w o ilu s tru je k lim a t um ysłow y, te n d e n c je i p o staw y , niż u ję cie od stro n y szczytow ych osiągnięć, k tó re p o le g a ją p rzecież n a ogół n a od rzu c an iu , n ie n a u w zg lę d n ia n iu w ym ogów epoki.
A nna S tra sze w ic z
M. F. W w i e d i e n o w , Borba E. H aeckla za m a tieria lizm w biologii. Iz d a - - tie lstw o A k ad ie m ii N au k SSSR, M oskw a 1963, ss. 223.
A u to r rec en zo w a n ej k sią ż k i — k tó r e j w y d a n ie p o przedziło i sta ło się p ie rw szym ak c e n te m u p a m ię tn ie n ia stu lec ia sfo rm u ło w a n ia p ra w a biogenetycznego przez E rn e s ta H ae ck la (1866) — stw ie rd z a n a w stęp ie, iż p o d ją ł się n a p isa n ia m ono g rafii, k tó r a by o g arn ę ła ca łą n au k o w ą działalność w ielkiego p rz y ro d n ik a -m a te ria - lis ty niem ieckiego. P e łn e sc h a ra k te ry z o w a n ie n a jisto tn ie js z y c h cech spuścizny a u to ra G en erelle M orphologie der O rganism en, po zw a lając e g łębiej zrozum ieć w a l k ę ideologiczną w biologii, k tó r a to c zy ła się i toczy do d n ia dzisiejszego, je s t je d n y m z głów nych celów a u to ra i m a w y p ełn ić dotychczasow ą lu k ę w te j m ie rz e w rad z iec k iej lite r a tu r z e o te m a ty c e zw iązanej z E rn e ste m H aeck lem (s. 12). Z godnie z p rze d sta w io n y m za m ia re m a u to r dzieli k sią żk ę n a trz y g e n e ra ln e ro z działy (z pięciom a podrozdziałam i) pośw ięcone: 1) k sz ta łto w a n iu się św iatopoglądu H aeck la, 2) m a teria liz m o w i p rzy ro d n icz o -h isto ry cz n em u , 3) w alce o darw inizm .
S poro m ie jsc a p ośw ięca W w iedienow szkicow i ekonom icznego i polity czn eg o ro zw o ju N iem iec w d ru g iej połow ię X IX w . W ty m św ie tle zro zu m iałe s ta ją się z a in te re so w a n ia H ae ck la p ro b le m a ty k ą p o lity c z n ą i społeczną. W ra żliw y i sz la ch e tn y m łodzieniec n ie m ógł pozostać o b o ję tn y n a ro zb ic ie N iem iec n a 36 p a ń s te w ek i m a rz y ł o zm ian ie stosunków , w k tó ry c h b y zostało stw o rzo n e je d n o lite i d e m o k ra ty cz n e p a ń stw o n iem ieckie. G dy doprow adzono do tego o d górnie, d ro g ą „ p ru s k ą ”, p rz y w y b itn y m w sp ó łu d z iale B ism arc k a, H ae ck e l zm ien ił sw o je p o p rz e d n ie opozy cy jn e w zględem niego sta n o w isk o i s ta ł się jego e n tu z ja sty c z n y m zw olennikiem .
A u to r n ie p o p rz e sta je h a c h a ra k te ry s ty c e sto su n k ó w ek onom icznych i p o li ty czn y ch ów czesnych N iem iec, lecz zarazem u k a z u je , w ja k i sposób z ow ych k o n k re tn y c h sto su n k ó w w y ra s ta ją fo rm y św iadom ości społecznej i d a je o b szern y w y k ła d o sie m n a sto - i d ziew ię tn asto w iec zn y ch k ie ru n k ó w filozoficznych. O czyw i ście zw rac a on p rze d e w szy stk im uw agę n a k ie ru n k i, k tó re p o śred n io lu b b ez p o śred n io o d d ziały w a ły n a k sz ta łto w a n ie się św ia to p o g lą d u i z a in te re so w a n ia n a u k o w e m łodego H aeck la, a w ięc n a filozofię p rz y ro d y (N aturph ilosoph ie) g ło szoną p rzez S chellinga, O kena, T re v ira n u s a , K a ru s a oraz n a w p ły w n a H ae c k la k la sy k ó w filozofii: K a n ta , a szczególnie Spinozy. W iadom o, że H ae ck e l u w a ż a ł się za ucznia Spinozy, k tó reg o zaliczał do n a jw ię k sz y c h um y słó w w h is to rii k u ltu ry .
P u n k t w y jśc ia a u to ra i jego p o d ejście do p ro b le m u n ależ y u w ażać n a ogół za słuszne. S zkoda je d n a k , że n ie m al od p ie rw sz y c h stro n k sią żk i u d e rz a p e w n a nie n ajszczęśliw sza je j cecha fo rm a ln a , m ia n o w icie n a d m ie rn e cy to w a n ie k la syków m a rk sizm u . Sposób i częstotliw ość ic h p rz y ta c z a n ia u tr u d n ia le k tu r ę m o n o g rafii, u sta w icz n ie p rz e ry w a to k w yw o d ó w a u to ra , o g ran ic za jego w ła s n y te k s t i m im o w oli- b u d zi n ie p rz y je m n e i ch y b a k rz y w d z ą c e w ra ż e n ie , ja k g d y b y a u to r żyw ił obaw ę w y p o w iad a n ia w łasn y ch są d ó w i w obec tego w o lał o d d aw a ć głos, k ie d y ty lk o m oże, n ie w ą tp liw y m a u to ry te to m .
C y ta ty z k la sy k ó w z a jm u ją n ie p ro p o rc jo n a ln ie dużo m ie jsc a w te j sk ro m n e j p rzecież co do objętości p rąc y , a p rzecież iqh tre ść su g e ro w ałab y , że m oże b a r dziej in te re s u ją c e i pożyteczne b y łoby o d d zielen ie ich od te k s tu a u to rsk ieg o i ogło szenie anto lo g ii w ypow iedzi b ą d ź w fo rm ie a n e k su do te j książki, bąd ź w od dzielnym tom ie. C zy teln ik o trzy m ałb y w ów czas zarów no p ełn y , ź ró d ło w y o b raz poglądów E n g elsa i M a rk sa n a je d n e z n a jb a rd z ie j ro z n a m ię tn ia ją c y c h ep o k ę p ro b lem ó w n a u k o w y c h i filozoficznych, p a s jo n u ją c y c h , k o n tro w e rsy jn y c h , a n ie ra z n a w e t k lu czo w y ch i dziś; z d ru g iej zaś stro n y m o n o g ra fia W w ied ien o w a z y sk a ła b y n a p rz e jrz y sto śc i i ta k p o żąd an y m tu ta j w y ra z ie in d y w id u a ln y m .
O d w ro tn ie, in n y c h c y ta tó w w książce W w ied ien o w a cz y te ln ik m a og ro m n y n iedosyt, a m ian o w icie o ry g in aln y ch sfo rm u ło w a ń H aeck la. Z d u m ie w ają co zn i ko m a je s t ich liczba i objętość, n a w e t w ów czas, k ie d y p o w in n y b y sta n o w ić p o d budow ę p o d aw a n y ch p rzez a u to ra ocen.
W ro zd z iale w stę p n y m W w iedienow słu szn ie c h a r a k te ry z u je H ae c k la ja k o lib e ra ła i p rz e d sta w ic ie la b u rżu a zy jn e g o o św iecen ia, n ie rew o lu c jo n istę , a le r e - fo rm istę , z dążeniam i i n a d z ie ja m i n a z a stą p ie n ie w łasn o ści p ry w a tn e j p rze z w łasność społeczną i zn iesien ie e k sp lo a ta c ji klas.
W w iedienow tw ie rd z i je d n a k dalej, że w s k u te k n ie zro zu m ien ia p raw id ło w o śc i ro zw o ju społecznego H aeck el s ta ł się n ie ty lk o je d n y m z tw ó rc ó w d a rw in iz m u społecznego, a le w ręcz id e a listą h isto ry c zn y m pod o b n ie ja k S pencer.
B iologizacja sto su n k ó w społecznych i n a iw n e tłu m a c z e n ie pro cesó w społecz n y ch p rzez H ae c k la n ie u le g a ją w ątpliw ości. N iem n iej je d n a k zaliczenie H a e c k la do id e alistó w h isto ry c zn y c h raz em z F e u e rb a c h e m , S p en ce rem i in n y m i w y m ag a p ew n y ch d o d atk o w y c h uw ag.
160 R ec e n zje
z k tó ry m p rz y ro d n ik ó w n ie id e alistó w p a s u je się n a m a te ria lis tó w p rzy ro d n icz o - -h isto ry c z n y c h , o ile w y z n a ją m a te ria liz m w d o ciek a n iac h n a d ro zw o jem p rz y ro d y , lecz jedno cześn ie k w a lifik u je się ich ja k o id e a listó w h isto ry c zn y c h , jeżeli nie. sto s u ją m a te ria liz m u h isto ry czn eg o w o d n ie sie n iu do a n a liz y procesów spo łecznych. P ow yższe sta n o w isk o w y k lu cz a istn ie n ie in n e j m a te ria listy c z n e j m etody b a d a ń z ja w isk społecznych niż m a te ria liz m dziejow y. Czy słusznie? W p ew n y c h szczególnych w y p a d k a c h te n p u n k t \ w id ze n ia zaw odzi. I w ła śn ie ta k im w y p a d - k ie m -w y ją tk ie m są p o g lą d y socjologiczne E rn e s ta H aeck la. M ożna je n azw ać m a te rializ m e m przyro d n iczo -so cjo lo g iczn y m ; lecz n ie m ożna ic h n azw ać — idealizm em . Id e a liz m h isto ry c z n y z a k ła d a r o z p a try w a n ie p rz e o b ra żeń społecznych, zm ian fo rm a c ji społeczno-ekonom icznych, ja k o w y n ik u bąd ź in te r w e n c ji w ielk ich je d n o stek (m eto d a su b ie k ty w n a w socjologii), bąd ź zw y cięstw a ro z u m u (d o k try n y w o k resie ośw iecenia), b ą d ź ro zw o ju „d u c h a ab so lu tn e g o ” (heglow ska filozofia h isto rii) itp . IW k aż d y m ra z ie idealizm h isto ry c zn y odcina się n ie ty lk o od p o g ląd u , że rozw ój sp o łeczeń stw a je s t u w a ru n k o w a n y zm ian am i w sposobie p ro d u k c ji (teo rie M a rk sa i E ngelsa), ale o d rzu c a w ogóle w sze lk ie u w a ru n k o w a n ie tego ro zw o ju ja k im ik o lw ie k czynnikam i.
HaeOkel n ie zn a ł te o rii M a rk sa . iA n a w e t gdyby znał, je s t W ątpliwe, czy za sto so w a łb y ją - do b a d a ń społecznych. T ym n ie m n ie j H aeck el n ie in te rp re to w a ł z ja w isk sp ołecznych p rz y pom ocy ja k ic h k o lw ie k założeń czy te ż p rz e sła n e k id e a li stycznych. O d w ro tn ie, stw o rzy w szy u n iw e rsa ln ą g en ety k ę, czyli n a u k ę o ogólnych p ra w a c h ro zw o ju całego św ia ta organicznego, społeczeństw a, cy w ilizacji i k u ltu ry , p o d k re śla on o b ie k ty w n y i m a te ria ln y c h a r a k te r z ja w isk społecznych p odległych tzw . p ra w u su b sta n c ji.
Rozw ój społeczny o d b y w a się, w ed łu g poglądów H aeck la, pod w p ły w em b odź ców m a te ria ln y c h , k tó ry ch - źródłem je s t zarów no środow isko otaczające, ja k i spo id ła w e w n ą trz g a tu n k u , fu n k c jo n u ją c e w św iecie zw ierzęcym od jego n a j niższych szczebli; społeczeństw o ludzkie je s t dla H a e c k la n ajw y ższą n ad b u d o w ą g m a ch u biologicznego, p o w sta łą n a p ew n y m sto p n iu filogenezy ja k o konieczny w y n ik ro zw o ju praw id ło w o ści p rz e n ik a ją c y c h cały w szechśw iat, szczególnie zaś św ia t Isto t żyw ych.
N ie b ęd ę tu oczyw iście stre sz c z a ł całej d o k try n y socjologicznej H aeck la. J e s t o ą a d o sta te czn ie je d n o zn aczn ie p rz e d sta w io n a w jego E w ig k eit (1915) i m ożna by s ta m tą d za czerp n ąć w y m o w n e , o ry g in aln e sfo rm u ło w a n ia H ae ck la . W w iedienow je d n a k n ie ty lk o n ie za cy to w ał a n i słow a z E w igkeit, a le w ogóle n ie uw zg lęd n ił tego dzieła H ae ck la w sw o jej m onografii. A u to r, ja k się zdaje, sp ró b o w ał ro zw ią zać z a g ad n ien ie p o glądów społecznych H ae ck la w sposób tra d y c y jn y i n ie d o sta tecznie sam odzielny i dlatego p rzy p isa ł w ielk iem u p rz y ro d n ik o w i-m a te ria liśc ie idealizm h isto ry c zn y , co je s t tw ie rd z e n ie m z g r u n tu n iesłu szn y m , a n a w e t r a ż ą cym w ta k p o w ażnie z a k ro jo n e j m o nografii.
W róćm y je d n a k do d alszych ro zw aż ań W w iedienow a. A w ięc ro z w ija on dość o bszerny z a ry s życia i działalności H ae ck la . A u to r po św ięca m . in. sporo uw agi fak to w i, że H aeck el n ig d y n ie z a m y k a ł się w w ieży z kości słoniow ej e lita rn e j n a u k i, lecz u w ażał za sw ój obow iązek p o p u la ry z o w an ie w iedzy i osiągnięć, ta k sw oich, ja k — cudzych.
A u to r z a trz y m u je się d łużej n a d p ro b le m e m w a lk i H a e c k la z relig ią, uczony bow iem u w aż ał tę w a lk ę za konieczny w a ru n e k zw ycięstw a darw in izn iu . Z n a jd u je m y t u opis założenia p rze z H ae ck la Z w iąz k u M onistów i jego ro li w ro zp o w sz ec h n ian iu nauk o w eg o św ia to p o g lą d u n ie ty lk o w N iem czech, lecz n ie m al w sk a li św iatow ej. O bok zaś a u to r in fo rm u je o p o w sta n iu Z w iązk u K eplerow skiego, k ie ro w anego p rze z jednego z n a jb a rd z ie j w ojow niczych podów czas re a k c jo n is tó w n ie
m ieck ich , prof. D e n n e rta ; Z w iązek te n b ez sk u te cz n ie u siło w a ł Osłabić ro sn ą c e w p ły w y i p o p u la rn o ść m onizm u g enetycznego H aeckla.
W spom nijm y, że w ru c h u zm ie rz a ją c y m do in s ty tu c jo n a ln e g o w zm o c n ie n ia
Wpływów
n a u k i H a e c k la w sz erszy c h k o ła chspołeczeństwa pewną
ro lę o d eg ra łw te d y k a to lic k i Z w ią z e k N eotom istów , w y stę p u ją c y
też
ja k o T o w a rz y stw o ¡Przy ro d o z n a w stw a i Psychologii. A u to r k sią ż k i z n ie z n a n y c h w zględów n ie w sp o m in a 0 te j organ izacji.P o an a liz ie w a lk i m iędzy ró żn y m i u g ru p o w a n ia m i u czonych z m ie rz a ją c y c h b ą d ź do up o w szech n ien ia, b ąd ź do o b alen ia m o n iz m u g en ety czn eg o H ae c k la , W w iedienow p rz y s tę p u je z k o le i do ro z b io ru zespołu p o g lą d ó w , k tó re m o ż n a o k re ślić ja k o ontologiczną p o sta w ę filozofii H aeck la.
J e s t to je d e n z n ajc ie k a w sz y c h ro zd ziałó w w k siążce W w ied ien o w a. P rz e d e w szy stk im , n a szero k im tle te o rii fiz y k a ln y c h i chem iczn y ch d ru g ie j połow y X IX w. a u to r u k a z u je p rz e k o n y w a ją c o p rz e w a g ę h ae ck lo w sk iej k o n ce p cji m a te r ii 1 je j a try b u tó w n a d in n y m i ów czesnym i k o n c e p c ja m i w ty m za k resie . H a e c k e l tr a f n ie w y k ry ł sła b e stro n y k in e ty c z n e j te o rii m a te rii, n ie d ia le k ty c z n e r o z p a tr y w a n ie p rze z n ią ato m u i p rz e c iw sta w ił je j w ła s n ą id eę m a te r ii w o p a rc iu o zdo bycze fiz y k a V ogta. D alsze b a d a n ia całk o w icie p o tw ie rd z iły w a lo ry te j te o rii tw ó rc y m o n izm u g enetycznego; o k az ała się o n a zgodna z p ó źn iejszą sły n n ą k o n c e p c ją L o re n tz a, a n ie w y b re d n e a ta k i ro sy jsk ie g o fiz y k a C h w o lso n a tr a f ia ły w próżnię.
N a stę p n ie W w iedienow z a s ta n a w ia się n a d m a te ria lis ty c z n ą osnow ą m o n izm u H ae ck la . A u to r p rz e d sta w ia po g ląd , że w y stę p o w a ła tu b ard z o o g ran ic zo n a p o sta ć m a te ria liz m u i zasadniczym p rz e c iw sta w ie n ie m p o sta w onto lo g iczn y ch d la H a e c k la n ie b y ł m a te ria liz m i idealizm , lecz m onizm i dualizm .
W w iedienow ro zw aż a ta k ż e k a te g o rię su b sta n c ji, w k tó re j H a e c k e l n a w ią z a ł do idei su b sta n c ji S p inozy i p rz y p isa ł je j tr z y a try b u ty : m a te ria ln o ść , zm ienność (ruch) i w rażliw ość. A u to r je d n a k n ie w y p o w iad a się ja sn o w te j sp ra w ie . J e s t to p o w ażn y b r a k w o m a w ian e j, ta k in te re s u ją c e j części m o n o g ra fii W w iedienow a, H aeck el bo w iem do sam ej śm ie rc i n ie ty lk o an a liz o w ał to z a g ad n ien ie , a le jeszcze zn a cz n ie je ro z w ija ł, np. w sw y m k a p ita ln y m , a o sta tn im dziele D ie K r ista llse e le n (1917).
N a stę p n e stro n y re c en zo w a n ej k sią ż k i z a w ie ra ją o m ó w ien ie te o rii p o z n a n ia E rn e s ta H aeck la. J e s t o n a m a te ria lis ty c z n a — stw ie rd z a a u to r — ja k k o lw ie k n ie d o strze g a ja k o ścio w y c h o drębności m iędzy ró żn y m i fo rm a m i ru c h u m a te rii. Z d an iem a u to ra , źró d łe m p o z n a n ia podm iotow ego je s t zaw sze dla H a e c k la o b ie k ty w n a rz e czyw istość. Z a le tą jego epistem ologii je st p rz y z n a n ie p rz y ty m ra n g i p o zn aw czej h ip o te zie i fa n ta z ji. W w iedienow k r y ty k u je je d n a k h ae c k lo w sk ą je d n o stro n n o ść u ję c ia p ro ce su p o z n a n ia ja k o żyw iołow ej p e n e tra c ji odbicia m a te ria ln e j rze czy w i sto ści do m ózgu, p rz y zu p e łn y m przeoczeniu np. ro li poznaw czej p r a k ty k i społecznej. P rz y p o m in a te ż W w ied ien o w głośny sp ó r z d u -B o is-R e y m o n d e m n a te m a t jego D ie sieben W e ltra tsel (1882) i osław ionego h a s ła : ignoram us e t ignorabim us; H a e c k e l w książce D ie W e ltra tsel (1899) p o d d ał d ruzgocącej k ry ty c e ag nostycyzm d u -B o is-R e y m o n d a i zd y s k re d y to w a ł go w oczach w ie lu u czo n y ch i szerszej publiczności.
O s ta tn i w re szc ie ro zd z iał p o św ięco n y je s t id e i ew o lu cji w in te r p r e ta c ji H ae ck la . H ae ck e l, ja k w iadom o, w ysoko ce n ił i sta so w a ł w te o rii i w p ra k ty c e o d k ry c ie p ra w a d o b o ru n a tu ra ln e g o , m im o że n ie p o zo stał b e z k ry ty c z n y w obec p e w n y c h b ra k ó w te o rii D a rw in a . R o z w in ął ją d alej i u zu p e łn ił w ła sn y m i o d k ry cia m i: p r a w em b iogenetycznym , te o rią g a s tre i i innym i. S łu szn ie p o d k re ś la a u to r b ez za sadność tw ie rd z e n ia n ie k tó ry c h p rze ciw n ik ó w H ae ck la , ja k o b y jego d ziałaln o ść w za k re sie k o n ty n u a c ji i p ro p a g o w a n ia te o rii e w o lu c ji oraz ro z w o ju ew o lu c jo n iz -K H N i T — 11
162 R e c e n zje
m u p o le g ała ty lk o n a u w y d a tn ie n iu zasług L a m a rc k a w z a k re sie w y ja ś n ie n ia czyn n ik ó w e w o lu c ji i n a e k lek ty c zn y m p o w iąz an iu la m a rk iz m u i darw in izm u . A u to r dow odzi ca łk o w ite j o ry g in aln o ści te o rii biologicznej H a e c k la i g łę b i jego m y śli m etodologicznej w te j dziedzinie.
Z a sk a k u ją c o b rz m i p o te m ja k b y w y rw a n a z inn eg o k o n te k s tu gołosłow na k o n k lu z ja a u to ra , że „now y w yższy e ta p ro zw o ju d a rw in iz m u z n a jd u je m y w p r a cach M ic zu rin a” (s. 180), p rz e w y ż sza jąc y ch w szy stk ie osiągnięcia H ae ck la , M iecz n ik o w a, H u x le y a i in n y c h .
In te re s u ją c o n a to m ia s t p rz e d sta w ia się k r y ty k a p rze o iw n ik ó w D a rw in a : G a lto - n a , A g assiza i in n y ch . T ra fn a ta k ż e w y d a je się ocena te o rii „ m ig ra c ji” W ag n era, k tó ry p ra g n ą ł za stą p ić te o rię dob o ru n a tu ra ln e g o p rze z szczególny w y p a d e k te o rii se le k c ji (ss. 157— 159). K ry ty k a n eo w ita liz m u D rie sc h a i R einkego b y ła b y m oże ciekaw a, gdyby z o stała pogłębiona.
B a rd z o słu szn ie w id zi W w iedienow w p ra c a c h E rn e s ta H a e c k la m o c n ą p o d sta w ę te o re ty c z n ą , k tó r a pozw oliła w y ty czy ć now y k ie ru n e k w m o rfo lo g ii o d ry w a ją cy ją o d C u v ie ra i B a era. D o d ajm y n a m a rg in e sie , że ta k ie g o w ła śn ie fu n d a m e n tu z a b ra k ło C lau d e B e rn a rd o w i, p rze z co d o sta ł się n a m an o w c e fin a liz m u biologicz nego.
N a zakończenie m a m y p ra w o w y ra zić żal, a n a w e t zdziw ienie i niezadow ole nie, z p o w o d u n ie odpow iedniego W y korzystania lu b n ie ro z p a trz e n ia przez a u to ra k ilk u p o d sta w o w y c h p u b lik a c ji H aeck la, b ez k tó ry c h n ie m ożna n a k re ś lić p ełnego o b ra z u a n i e w o lu c ji św ia to p o g lą d u tw ó rc y u n iw e rsa ln e j g en e ty k i. P o p ie rw sz e, a u to r m o n o g ra fii c y tu je f u n d a m e n ta ln e dzieło H ae ck la , w łaściw y p ro g ra m w sz y st k i e j jego p ra c : G en erelle M orphologie d er O rganism en — n ieźródłow o, z d ru g ie j rę k i. P o w tó re , a u to r ca łk o w ic ie p o m ija i p rze m ilc za ta k ie k lu czo w e -prace, ja k
E w ig k eit i K rista llsee lęn , a ta k ż e p e w n e in n e o p ra c o w a n ia , k tó ry c h a n a liz a je s t
k o n ieczn a, ab y a d e k w a tn ie p rz e d sta w ić sta n o w isk o p rzy ro d n icz e, m etodologiczne i filOzoifiiczne ta k złożonego tw ó rcy , ja k im b y ł E rn e s t H ae ck e l, w y w ie ra ją c y n ie b y w a ły w p ły w n a n au k ę , u p o w sze ch n ien ie n a u k i, filozofię i ideologię w ciągu p o n a d jbółwiecza. S zkoda, a m oże to i dobrze, iż n ie w ą tp liw ie cie k a w a p ró b a W w iedieno- wa. sc h a ra k te ry z o w a n ia c a ło k sz ta łtu p o g ląd ó w k o ry fe u sz a n a u k i E rn e s ta H a e c k la b ü d zi ty le sprzeciw ów i ta k m ieszane re fle k s je . X •
Leon S zyfm a n
'
. ' / ' . \J e rz y S z a c k i , D urkheim . „W iedza P o w szech n a”, W a rsza w a 1964, ss. 251 *. E m il D u rk h e im (1857—1917), tw ó rc a fra n c u sk ie j szkoły socjologicznej i zało życiel „A n n ée ¡Sociologique”, n ależy do tych" socjologów , k tó ry c h dzieło do te j p o ry n ie zostało o p rac o w a n e w sposób w y cz erp u jąc y . P rz y c z y n ą je s t n ie ty le bogactw o sp u ścizn y D u rk h e im a i ' n ie ła tw a in te r p re ta c ja z m ien iają cy c h się z b iegiem la t jego p o g lą d ó w te o re ty cz n y ch , ile p rz e d e w szy stk im — w b re w sta w ia n y m przez n iego sam ego p o stu la to m ścisłości ob o w iązu jący m w Socjologii — b r a k p re c y z ji sfo rm u ło w a ń : ów d u rk h e im o w sk i „jęz y k m is ty k i” ** n ie d o p ro w ad zo n y do ścisłej fo rm y p o jęcio w ej i a p e lu ją c y w isto cie do i n t u i c j i 1.
* J e s t to pozycja z se rii M y śli i ludzie. II. F ilozofia n ow oczesn a i w spółczesn a. ** P o r. np.: W. D o r o s z e w s k i , J ę zy k o zn a w stw o a k u ltu ra u m ysło w a spo łe cze ń stw a . „ K u ltu ra ”, n r 43/1966, s. 1, gdzie a u to r o b r a ł za p rz y k ła d języ k o w ej
k o n se k w e n c ji p o sta w y poznaw czej, s tw a rz a ją c e j fik c je i „b y ty p o z a p rz e strz e n n e ” — r e p e rk u s je ję zykow e D u rk h eim o w sk ieg o p o ję cia science co llective. (P rzypis r e
dakcji).
1 P o r.: S. O s s o w s k i , O osobliw ościach nauk społeczn ych. W a rsza w a 1962, s. 285
