A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____ _____________ FOLIA LIN GUI ST I CA 16, 1987
Zd z i s ł a w a S t a s z e w s k a
WAHANIA RODZAJU GRAMATYCZNEGO RZECZOWNIKÓW W GWARACH OKOLIC BEŁCHATOWA
R e f e r a t o m a w ia w a h a n i a r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o r z e c z o w n i k ó w n a m a t e r i a l e z e b r a n y m z d z i e s i ę c i u p u n k t ó w : 72 (L dzarf ), 75 ( K o z u b y ) , 78 ( G a z o m k a ) , 80 ( P a r z n o ) , 88 ( W i e w i e c ) , 90 ( w o l a P r z e r ę - b s k a ) , 92 ( w ł y n i c e ) , 93 ( N i e d o ś p i e l i n ) , 94 ( G a r n e k ) , 97 ( B r Ą - s z e w i c e ) p o ł o ż o n y c h w n i e d a l e k i e j o d l e g ł o ś c i od B e ł c h a t o w a . Z e b r a n y od p r z e d s t a w i c i e l i s t a r s z e g o p o k o l e n i a m a t e r i a ł n i e p r z e d s t a w i a s i ę c a ł k i e m j e d n o l i c i e , m ożna w n im w y o d r ę b n i ć k i l k a ty p ó w p r z y k ł a d ó w , k t ó r y c h r o z p a t r z e n i e ł ą c z n e w y d a j e s i ę c e l o w e . O p ró c z w i ę c r z e c z o w n i k ó w d w u r o d z a j owych z a r ó w n o t y c h , w k t ó r y c h z m ia n y r o d z a j u n i e m o d y f i k u j ą s t r u k t u r y N s g ( ten ką- d z i e l / / ta k ą d z ie l) , j a k i t y c h , k t ó r y m t a k a z m i a n a t o w a r z y s z y ( ten o ś r o d e k // ta o śrd d k a ) p r z e ś l e d z i ł a m t a k ż e g r u p ę r z e c z o w n i k ó w , w k t ó r y c h z m i a n y k o ń c ó w k i n i e p o c i ą g a j ą z a s o b ą m o d y f i k a c j i r o d z a j u ( ten p a s tu c h // ten pastucha, ta m y s z // ta myszą).
N a l e ż y z w r ó c i ć uwagę n a f a k t , że z e b r a n y m a t e r i a ł n i e z a w s z e i n f o r m u j e o r o d z a j u i n t e r e s u j ą c e g o n a s r z e c z o w n i k a . . I n t e r p r e t a c j ę n i e j e d n o r o d n y c h p o d w z g l ę d e m r o d z a j u f o rm u t r u d n i a w zn a cz n y m s t o p n i u s y n k r e t y z m d e k l i n a c y j n y , p o r . n p . fo rm y N i A s g t o r f , N i A p l цогдгпе ( o r o d z a j u g r a m a t y c z n y m i n f o r m u j ą w ów czas j e g o s y n t a k t y c z n e w y z n a c z n i k i , t j . p r z y d a w k i i o r z e c z e n i a ) c z y form ę I s g . nat- Sosum, z k t ó r e j n i e w y n i k a s t r u k t u r a m i a n o w n i k a l i c z b y p o j e d y n c z e j .
R z e c z o w n i k i d w u r o d z a j o w e o z m i e n i o n e j b u d o w i e N s g W ś ró d r z e c z o w n i k ó w w y k a z u j ą c y c h w a h a n i e r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o m o ż n a w y o d r ę b n i ć g r u p ę w y ra z ó w p o j a w i a j ą c y c h s i ę o b o c z n i e bąćtó t o w r o d z a j u m ę s k im i ż e ń s k i m , m ę s k im i n i j a k i m c z y w r e s z c i e ż e ń s k i m i n i j a k i m . W f o r m a c h t y c h z m i a n a r o d z a j u w i ą ż e s i ę z e z m i a n ą z a k o ń c z e n i a N s g , k t ó r e może b y ć s p ó ł g ł o s k o w e l u b sa m o g ł o s k o w e :
m / / f : boguwol [ 80 ] / / boguwola [7 2 , 75 , 7 8 , 8 8 , 94 , 9 7 ] ; dy- n a tu ra t [ 9 0 ] / / dénatura [ 9 7 ] , dynatura [9 3 ] ; d z ia łe k [ 9 3 j / / d z ia łk a [ 9 0 ] ; komar [ 9 3 ] / / kamora [ 7 2 ] ; margoł [ 9 0 , 9 4 ] / / margała [ 8 8 ] ' n i e z g r a b n e , p o k r ę c o n e d r z e w o ' ; muahomór [ 7 8 ] / / muchor [94 m ueiar [ в б ] / / muehova [ 7 2 , 92 , 93 ] ; muszova [75 , 7 8 , 9 0 , 9 ? ] , muszorka [ 7 5 ] ; ocap [ 9 2 ] / / o capa [ 9 0 ] ' o k a p ' ; o kd łek [75 , 7 8 ] / /
okółka [ 9 2 ] ' k r o m k a c h l e b a p r z e z c a ł y b o c h e n ' ; orgieri [ э з ] / / o r g in ia [75 , 7 8 , 80 , 8 8 , 9 4 , 9 7 ] ; ośrodek [72 , 8 0 , 8 8 , 90 , 97 ] , o rsió d ek [ 9 2 , 9 з ] , .ośrzodek [ 7 8 ] , oszródek [ 7 5 ] / / o rsió d ka [ 9 3 , 9 4 ] , ośrddka [ 9 4 ] ' m i ą ż s z c h l e b a ' ; pagór [ 7 2 ] / / pagóra [ 9 2 ] ; postaw [ 9 0 ] ’ / / postawa [ 7 8 ] ' o s n o w a ' ; p r z e ła z e k [ 9 0 , 93 ] , p r z e - łazka [ 9 2 ] ' k ł a d k a ' ; purpur [ 7 8 , 80 , 9 7 ] / / purpura [9 2] 'm a t e r i a ł n a w s y p ę ' ; samogon [ 9 3 ] / / samogona [ 7 8 , 90 ] , samoguna [ 9 7 ] 'w ó d k a domowej r o b o t y ' ; sk ła d ek [ 7 2 ] / / składka [ 9 2 ] ' g r z ą d k a ' ; s p łó z [ 9 0 ] / / sp ło za [ 7 5 ] ' p ł ó z p ł u g a ' ; s tr u ż e k [ 7 2 ] / / s tr u ż k a [ 9 2 ] ' s t r u g a ' ; su sz [ 9 3 ] / / su sza [ 7 2 ] ; tr e g ie r [ 8 0 ] / / tre g ra [ э о ] ' d ź w i g a r ż e l a z n y ' ; wsyp [ 9 3 , 9 4 ] / / wsypa [72 , 7 8 , 8 0 , 8 8 , 9 0 , 9 3 , 9 7 ] ;
f//n : b ie d ra [ 9 2 ] , biodra [ 7 5 ] / / b ied ro [9 0 , 9 3 ] , biodro [ 7 2 , 7 8 , 8 0 , 8 8 , 9 4 ] 2 ; cewka [ 9 2 ] / / cewko [93 ] ; dębianka [ 8 8 ] / / dębionko [ э з ] ' m a l e ń k i e j a j k o b e z ż ó ł t k a ' ; p a źd zio ra [ 8 8 ] // p a źd zio ro [ 7 8 ] ' c z ę ś ć ł o d y g i l n u o d p a d a j ą c a p r z y m i ę d l e n i u ' ;
m^h: b ia łe k [ 9 0 , 9 3 ] / / b ia łk o [ 7 5 , 80 , 9 4 , 9 7 ] , b ia łtk o [72], b io łk o [ 7 8 ] ; chomąt [7 2 , 8 0 ] / / chcmąto [ 7 5 , 80 , 9 4 , 9 7 ] ; czołnek
1 M. B r z e z i n o w a ( Tw ardotem atow e fe m iń in a gwarowe t y p u t a ł o d y g , t a ł e b , " j ę z y k P o l s k i " 1977, L V I I , s. 553 ) notu je ze wschodniej części Mazur dwurodzajową (męską lub ż e ń s k ą ) formę p o s ta w .
2 M. K a m i ń s k a (.Gwary P o l s k i c e n t r a l n e j , Wrocław 1968 - dalej GPC)
także n otuje analizowaną oboczność b i e d r a / / biodrem t r a k t u j ą c j ą j a ko egzem- p l i f i k a c j ę p rz e g ło s u ( p o r . na s. 50, 51» 132).
[ 9 4 ] , o zó łn e k [ 7 8 ] / / czo len ko [ 7 8 ] , czołno [ 9 4 ] 3 , dzwon [ 9 4 ] / / dzwono [ 9 0 , 9 3 , 97 ] ' c z ę ś ć k o ł a o d w o z u ' ; gorąo [ 9 2 ] / / gorąoo [ 9 0 ] ' u p a ł ' ; Ш е е к [ 7 5 , 9 4 ] / / k łó sk o [9 0 , 9 2 ] ; lu c h t [ 7 2 , 7 8 , 9 3 ] / / luohto [ 7 5 , 9 0 , 9 2 , 9 4 ] ' o t w ó r w p i e c u , p r z e z k t ó r y w y c h o d z i d y m ' ; e trą c zu s ze k [ 9 2 ] / / s tr ą ć su szk o [ 9 3 ] ; ju d , ju d e k [9o] / / judo [ 7 8 , 92 , Э З ] , udo [ 7 5 , 8 8 , 9 7 ] 5 ; wyrek [ 7 2 ] / / wyrko [ 7 2 , 75 ] ' p r y m i t y w n e ł ó ż k o ' ; ż ó ł t e k [ S 8 , 90 , 9 3 ] / / ż ó łtk a [ 7 2 , 7 5 , 8 0 , 9 4 , 9 7 ] . F orm y o b o c z n e w c h o d z ą c e w s k ł a d p o s z c z e g ó l n y c h a l t e r n a c j i z n a j d u j ą o p a r c i e w r z e c z o w n i k a c h s y n o n i m i c z n y c h , h i p e r o n i m a c h , a n t o n i m a c h - c z y l i c z y n n i k a c h n a t u r y s e m a n t y c z n e j . T a k n a p r z y k ł a d w w a h a n i u boguuol/'/boguwola c z ę s t s z a ( w y s t ę p u j e s z e ś c i o k r o t n i e w b a d a n y c h g w a r a c h ) j e s t f o r m a ż e ń s k a boguwola ( p o r . bo- guvolo ie lu n o i pozuutavo [7 2 ] ) z g o d n a p o d w z g l ę d e m r o d z a j u z o - g ó l n o p o l s k ą n a z w ą w ilg a . ' M a s k u l i n u m boguuol, p o w s t a ł e , b y ć mo ż e , p o d wpływem h i p e r o n i m u p ta k , p o j a w i a s i ę w b a d a n y c h gwa r a c h j e d n o k r o t n i e p o r . boguvol, uun ie z zuu.ty [80 ] .
Ż e ń s k a f o r m a muohora ( t a k ż e w i n n y c h o d m i a n a c h f o n e t y c z n y c h : mueora, mus zora ) z g o d n a p o d w z g l ę d e m r o d z a j u z p i e r w s z y m c z ł o n e m
z ł o ż e n i a : mucha a t a k ż e z h i p e r o n i m e m b ed łka , używanym n a o -g k r e ś l e n i e g r z y b ó w t r u j ą c y c h , w y s t ę p u j e w b a d a n y m m a t e r i a l e c z ę ś c i e j ( 8 r a z y - t u t a k ż e f o r m a d e m i n u t y w n o - e k s p r e s y w n a im so rka ). J e s t t o f o r m a s t a r s z a a o b e c n i e u s t ę p u j e , to ż s a m e m u p o d w z g l ę d e m r o d z a j u z p o j ę c i e m n a d r z ę d n y m g rzy b , m a s k u l i n u m muchom or (3 r a z y ) . F a k t t e n u ś w i a d a m i a j ą s o b i e t a k ż e u ż y t k o w n i c y g w a r y , o czym ś w i a d c z y c h o c i a ż b y n a s t ę p u j ą c y c y t a t : musora, te r a rmvorn muxomur [ 7 8 ] .
3 W omawianej a l t e r n a c j i zanotowanej w GPC, s. 59 przeważa m co ln ek . ** W GPC 6 uż y ć t y l k o d l a m k ló s e k .
5 W GPC, k tó re notują również f uda ( 3 ) , forma rodz aju męskiego poparta j e s t w iększą li c z b ą przykładów (lO ) zaś d l a neutrum są t y l k o dwa Uż ycia .
^ Femininum to (na oz n aczenie muchomorów czerwonego i sromotnikowogo
j e s t , jak wynika z rozprawy^ B. B a r t n i c k i e j - D ^ b k o w s k i e j
(P o l s k i e lu d o w e n azw y g r z y b ó w , Wrocław 1964) w gwarach bardzo rozpowszechnio ne.
^ Por. już w wieku XVI w H. S i e n n i k a L e k a r s tw a c h d o św ia d c zo n y c h : "muchy traci muchomorka bdła" oraz "muchomorka j e s t bdła wysoka [ . . . ] czer wona jakoby k o ral, białymi pstrocinami [ . . . ] osadzona".
O
W XVI i X V II w. także j a d a ln y c h por. u Cn " g r z y b , grzybe k , bedłka, bdła etc. - f u n g u s . W p o l s z c z y ź n i e nowszej i d z i s i e j s z y c h gwarach n a s t ą p i ł o zawężenie zn aczenia i o g r a n i c z e n i e do go rs ze go gatunku grzybów por. B a r t n i c k a - O ą b k o w s k a , op. c i t . , s. 2b-27.
F e m in i n u m dénatura w y d a j e s i ę b y ć p o w s z e c h n i e j s z e p o r . a tyj, dyna- tu ry możno byuo kutfid v e le xded [ 97 ] . P r z y c z y n i ł a s i ę do t e g o z a p ew ne s y n o n i m i c z n a n a z w a b ry n tk a p o r . vesoua ( w e s e l a ) vypravajom bryntkom [ 9 7 ] , a t a k ż e h i p e r o n i m wódka - o b i e f o rm y r o d z a j u ż e ń s k i e g o . Z g o d n e z o g ó l n o p o l s k ą f o r m ą m a s k u l i n u m d yn a tu ra t w y s t ę p u j e w m a t e r i a l e t y l k o j e d e n r a z p o r . d yn a tu ra t ino j,es f sk lep e [90] . P o j ę c i e n a d r z ę d n e wódka w y w a r ł o t a k ż e w pływ n a r o d z a j g r a
m a t y c z n y r z e c z o w n i k a samogona [ 7 8 , 90 , 9 7 ] , z a ś m samogon ( j e d n o u ż y c i e ) w s p i e r a n e j e s t p r z e z s y n o n i m bimber p o r . w p o d o b n y c h k o n t e k s t a c h : samogon Ьуц na ve ee lu [ 9 3 ] , bimbru na v e s e le na- rotfiuy [ 9 2 ] .
C z y n n i k z n a c z e n i o w y m ożna b y d o p u ś c i ć t a k ż e w i n n y c h p r z y k ł a d a c h p o r . n p . f e m i n i n u m sk ła d k a , k t ó r e n a w i ą z u j e p o d w z g l ę dem r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o d o s y n o n im ó w : grządka, le szk a ; d w u k r o t n i e w y s t ę p u j ą c e m p r z e ła z e k , p o r . n p . p ïe s pdeuazek śe p seuaéi, j e s t z g o d n e p o d w z g l ę d e m r o d z a j u z sy n o n im e m m ostek, z a ś f p r z e ła z - ka, d l a k t ó r e g o z n a l a z ł a m w m a t e r i a l e j e d n o u ż y c i e : na str u g ę ÿes pśeuazka [92] n a w i ą z u j e d o p o k r e w n e g o z n a c z e n i o w o w y r a z u kładka. Obok z n a n e g o t a k ż e j ę z y k o w i o g ó l n o p o l s k i e m u m pagór p o j a w i a s i ę w b a d a n e j g w a r z e , t a k ż e f pagóra z g o d n e , j e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a t y c z n y , z p o k r e w n ą s t r u k t u r a l n i e i s e m a n t y c z n i e f o r m ą góra p o r . t a m ie s tako pagura i tam gzyby rosnom [ 9 2 ] . Forir.a ż e ń s k a po stawa [ 7 8 ] o b o c z n a do m postaw [9 0 ] j e s t z b i e ż n a p o d w z g lę d e m r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o z e znanym t a k ż e w b a d a n e j g w a r z e s y n o n im e m cenowa9 p o r . p o s ta v a // osnowa [ 7 8 ] , z a ś m postaw n a w i ą z u j e p o d w z g l ę d e m r o d z a j u d o a n t o n i m u wątek. W s p ó l n i e z m okółek w y s t ę p u j e ż e ń s k a f o r m a okółka p o w s t a ł a , b y ć m o ż e , p o d wpływem s y n o n i mu kromka. F o rm a ż e ń s k a ośrodka (3 r a z y ) u s t ę p u j e p o d w z g lę d e m i l o ś c i u ż y ć m ośródek ( 9 r a z y ) ' 0 w spomaganym p r z e z p o k r e w n y s e m a n t y c z n i e i o p a r t y n a t y m samym r d z e n i u r z e c z o w n i k środek p o r . o ś r o d e k // środek ' m i ą ż s z c h l e b a ' [ э о ] . W a h a n i a r o d z a j o w e r z e c z o w n i k ó w p r z y n i e z m i e n i o n e j b u d o w i e N s g . Omawiam t u r z e c z o w n i k i , k t ó r e w y k a z u j ą w a h a n i a r o d z a j u n i e w i ą ż ą c e s i ę z e z m i a n ą budowy m i a n o w n i k a l i c z b y p o j e d y n c z e j : k ą - d z i e l m - tyn końgel [ 8 8 ] / / k ą d z ie l f - ~ id e s końgelom [ 7 3 ] 1
9 Wpływ f osnowa na powstanie ż e ń s k i e j formy p o sta w a dopuszcza również B r z e z i n o w a , op. c i t . , s. 354.
giert m - dej. nó ze dva uorgińe Г э з ] / / o rg ie ri f - uorgirl z a k f i t y a Г 92 ] ; tcmpól ш - tompul rus [ 9 0 J, to p ó l - to p u l ro zu o zy ty [ 7 2 ] , to p u l tyn mo]i tS y uodno^i [ 8 8 ] , to p u l byu [9 0 ] , to p u l eto u p sy drogę [ 9 2 ] , t o p u l i e z v e V ii [9 7 ] / / to p u l f [72 , 7 5 , 80 ] , t o r f m - to r v Ъуц [92 ] / / t o r f f [ 9 2 , 9 3 ] - tor/om ée p o tty o [ 9 3 ] ; uprząż m - cauy uup- S?g [ 8 0 ] / / uprząż f - novom uupigZ mouem [ э о ] .
A n a l i z o w a n e w y r a z y k o ń c z ą s i ę w N s g n a s p ó ł g ł o s k ę f o n e t y c z n i e b ą d ź f u n k c j o n a l n i e m i ę k k ą : k ą d z ie l, o rg ie ń , to p u l, uprząż o r a z p i e r w o t n i e m i ę k k ą w a r g o w ą : tor*/' ' . N a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e w y r a z y t e n i e d a j ą s i ę j e d n o z n a c z n i e i n t e r p r e t o w a ć z p u n k t u w i d z e n i a f o r m a l n e g o . S ą bow iem d w u r o d z a j o w e ż e ń s k i e p o r . i i d e s końgelom [9 8 ] ; torfom ее pal'iuo [ э з ] ; uorgirl z a k f i t ^ a [ 9 2 ] l u b m ę s k i e : tyn końgel [ 8 8 ] , to r v byu [ 9 2 ] ; dej. no ze dva uorgińe [ 9 3 ] . O s t a t n i r z e c z o w n i k z g a d z a s i ę p o d w z g l ę d e m r o d z a j u z p o j ę c i e m n a d r z ę d nym kw iat.
Omawiane a l t e r n a c j e t w o r z ą p o d w z g l ę d e m r o d z a j u w y r a z y n o t o w an e w r ó ż n y c h p u n k t a c h p o r . novom цир£д£ modern [90 ] ; oauy uupiçe
[ в о ] ; z d a r z a s i ę r ó w n i e ż j e d n a k , ż e w y s t ę p u j ą o n e w o b r ę b i e j e d n e j w s i p o r . to p u l rozuoZ yty / / do to p o l'i [ 7 2 ] ; to r v Ъуц / / duża dor f i [9 2] . J a k w i d a ć , z m i a n a r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o o m a w ia n y c h r z e c z o w n i k ó w w i ą ż e s i ę r ó w n i e ż z r e g u ł y z p r z e j ś c i e m d o o d m ia n y m i ę k k o t e m a t owe j . C h a r a k t e r y s t y k a i l o ś c i o w a a n a l i z o w a n y c h r z e c z o w n i k ó w , j e ś l i c h o d z i o i c h u ż y c i e w r o d z a j u m ę s k im i ż e ń s k i m , w y o a -1 2 d a m n i e j w i ę c e j j e d n a k o w o , n i e z n a c z n i e p r z e w a ż a j ą m a s k u l i n a w w s t o s u n k u 1 0 : 8 . Z d e c y d o w a n i e w i ę k s z ą l i c z b ę u ż y ć w r o d z a j u mę s k i m z a n o t o w a ł a m w p r z y p a d k u w y r a z u to p u l - s z e ś c i o k r o t n i e [ 7 8 , 8 8 , 9 0 , 9 2 , 9 3 , 9 7 ] w o b e c t r z e c h u ż y ć d l a fem inim um [ 7 2 ,
' ' Rzeczowniki zakończone p ie rw o tn ie na s p ó łg ło s k ę wargową p a l a t a ln ą por.
ja w , karm b y ły w h i s t o r i i ję zyk a dwurodzajowe: że ń s k ie i męskie. Przyczyną zmiany ich rodz aju gramatycznego był za nik p a l a t a l n o ś c i s pó głose k wargowych w pozycji wygłosowej por. J. R e i c h a n , Z m iany we f l e k s j i r z e c z o w n ik ó w m ę s k ic h z a k o ń c z o n y c h p i e r w o t n i e na s p ó ł g ł o s k i wargowe p a l a t a l n e w j ę z y k u D o l s k im na t l e s ł o w i a ń s k im , Wrocław 1975, s. 110. Praca wyczerpująco i w n i k l i wie informuje o wahaniach w z a k r e s i e rodzaju rzeczowników wymienionych w t y
tu le .
12
Rzeczowniki rodzaju męskiego mają również przewagę wśród zakończonych na s p ó ł g ł o s k ę f o n e t y c z n ie lub fu n k c j o n a ln i e miękką w ję zyku l i t e r a c k i m . Cho dzi tu głównie o wyrazy nowe, s t a r e są z re g u ł y femininami (p o r. В. К r e- j a, O r o d z a ju g ra m a ty c zn ym p o l s k i c h r z e c z o w n ik ó w , [w:] Z p o l s k i c h s tu d ió w
s l a w i s t y c z n y c h , ser. 4, Prace na V I I Międzynarodowy Kongres S la w ls tó w w War szawie 197З, Warszawa 1У75, s. 245) co wiąże s i ę z pewnością z tym, że
po-7 5 , 8 0 ] . W yraz t e n omawiany j e s t t a k ż e j a k o d w u r o d z a j o w y w p r a cy M. K a m i ń s k i e j z p r a w i e j e d n a k o w ą l i c z b ą u ż y ć w r o d z a j u m ę sk im ( f> ) i ż e ń s k i m ( 5 ) ' 3 . O b e c n i e p r z e w a g a u ż y ć t e g o r z e c z o w n i k a j a k o m a s k u l i n u m z n a c z n i e w z r o s ł a . J e ś l i c h o d z i o p o z o s t a ł e o m aw ia n e t u r z e c z o w n i k i , t o b r a k i c h w p r a c y K a m i ń s k i e j z w y j ą t k i e m w y r a z u k ą d z ie l, k t ó r y j e d n a k n i e j e s t a n a l i z o w a n y p o d k ą t e m r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o ' . F o rm y , w k t ó r y c h z m i a n a s t r u k t u r y N s g n i e p o c i ą g a z a s o b ą z m ia n y r o d z a j u . R z e c z o w n i k i r o d z a j u m ę s k i e g o : paetuah [72 , 9 4 ] / / pastucha [ 8 0 , 9 0 , 93 , 9 4 ] ; s t r y j [ 9 2 ] / / s t r y j a [ 9 7 ] ; s t r y j o [ 7 2 ] ; wuj [ э з ] / / wuja [ 9 7 ] , wujo. [ 7 2 ] . R z e c z o w n i k i r o d z a j u ż e ń s k i e g o : brew [ 7 5 , 7 8 , 8 0 ] / / brwią 1.90, 92 , 93 , 9 7 ] ; d z iu p e l [ 7 5 , 80] / / d z iu p la [-72 , 97 ] ; krokiew [80, 88] / / krokwa [72 , 7 8 , 9 0 ] , [ 9 2 , Э З ] , krokwią [ 9 7 ] ; la to r o ś l [ 9 2 ] / /
la to r o ś la [ 3 8 ] ; m ussel [ г Л / l m uszla [ э з ] ; mysz [72 , 75 , 80 , 8 8 , 94 , 9 7 ] / / myszą [ 7 8 , 90 , 92 , 93 ] ; o rg ień [ 9 2 ] / / o rg in ia [ 7 5 , 7 8 , 80 , 88 , 94 , 9 7 ] ' g e o r g i n i a ' ; płatew [ 8 8 ] / / płatw a [ 8 8 ] b e l - k a ł ą c z ą c a s ł u p y w c h a ł u p i e d r e w n i a n e j ' ; smrodyń [ э з ] / / smrody- n ia [72 , 90 , 9 2 ] ' c z e r e m c h a ' ; sza b e l [ 9 7 ] / / s z a b la ; [ э з ] szos [ 7 2 , 7 8 , 80 , 8 8 , 92 , 9 3 , 9 7 ] / / szo sa [75 8 8 , 90 , 94 ] ; s z u f e l [ 7 2 , 7 8 , 9 7 ] / / 3z u f l a [ 9 4 ] ; t o r f [ 8 8 , 9 2 , 9 3 ] / / to r fa [ 7 2 , 7 8 ] ; to p ó l [72 , 75 , 8 0 ] / / topola [ 9 4 ] ; wiochy* [ 7 2 ] / / w lochym a [ 7 2 ] ' ł o c h y n i a ' . R o z p a t r u j ą c w a h a n i a r o d z a j u i z w i ą z a n e z n im o b o c z n o ś c i k o ń cówkowe n i e o d r z e c z y b ę d z i e p r z e ś l e d z i ć , j a k p r z e d s t a w i a s i ę t o z j a w i s k o w r z e c z o w n i k a c h , w k t ó r y c h zm ian y ko ń có w e k n i e p o c i ą g a j ą z a s o b ą m o d y f i k a c j i r o d z a j u . C h o d z i t u o r z e c z o w n i k i r o d z a j u m ę s k i e g o z a k o ń c z o n e w N s g n a s a m o g ł o s k i - a l u b - o b ą d ź p o z b a w i o n e t y c h k o ń c ó w e k p o r . - p a s tu c h a // paetuah, s t r y j a , s t r y j o / , s t r y j . I c h p r z y n a l e ż n o ś ć r o d z a j o w a z e w z g l ę d u n a w ł a ś c i w y im r o d z a j n a t u r a l n y j e s t o c z y w i s t a a w y g ło s o w e - a , -o b ą d ź i c h b r a k d e c y d u j e j e d y n i e o p r z y n a l e ż n o ś c i do o k r e ś l o n e j g r o m a d y d e k l i n a - c y j n e j . Wyraz pastucha w o d m i a n i e p r z e z p r z y p a d k i l i c z b y p o j e
-z y c i a maskulinów w ję-zyku polskim j e s t mocniejsza (p or. A. H e n к e, D ie m o rp h o n o lo g i s e h e K a t e g o r ie s i e r ü n g d e r w e s t l i c h e n L e h n w ö r te r i n d e r p o l n i s e h e n S p r a c h e , München 1970 .
13 Por. w GPC, s. 22, 135. '** Tamże, s. 48.
d y n c z e j p r z y b i e r a fo rm y ż e ń s k i e , w l i c z b i e m n o g i e j z a ś c h a r a k t e r y z u j e s i ę k o ń c ó w k a m i m ę s k o o s o b o w y m i . T en s p o s ó b o d m i a n y n o s i n a zwę d e k l i n a c j i m i e s z a n e j . W a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e r z e c z o w n i k pa - Btuoha z w y g ł o s e m s a m o g ło s k o w y m n o t o w a n y c z t e r o k r o t n i e [ 8 0 , 9 0 , 9 3 , 9 4 ] ma p r z e w a g ę n a d f o r m ą paetuch - d w u k r o t n i e [1 2 , 9 4 ] - w [ 9 4 ] o b o c z n i e p a stu c h a //p a stu c h . T ak w i ę c z w y c i ę ż a w a n a l i z o w a n e j g w a r z e r z e c z o w n i k m a j ą c y n i e t y p o w ą d l a r o d z a j u m ę s k i e g o b u dowę p a s tu c h a . n a d z b i e ż n ą z o g ó l n o p o l s k ą b e z k o ń c ó w k o w ą f o rm ą pa stu c h . W Gwarach P o lsk i c e n tr a ln e j b r a k i n t e r e s u j ą c e j n a s a l t e m a c j i a t a k ż e p o j e d y n c z y c h t w o r z ą c y c h j ą w y r a z ó w . Z a w i e r a j ą one n a t o m i a s t , i t o w z a k r e s i e s z e r s z y m n i ż o b e c n i e , a n a l i z o w a n e o b o c z n o ś c i : S t r y j / / e tr y j a / / в tr y jo ; w u j//w u j a //w u j o ' ^ ■ S t r y j o , wujo - f o r my w y w o d z ą c e s i ę z M a zo w sza w y s t ę p u j ą d z i ś w m n i e j s z y m z a k r e s i e a n i ż e l i u M. K a m i ń s k i e j . ( s t r y j o n o t o w a n y j e s t t e ż w c a ł y m p ó ł nocnym i z a c h o d n i m K i e l e c k i e m ) . To sam o m o ż n a p o w i e d z i e ć o f o r m a c h : s t r y j a , wuja. W y n ik a s t ą d , że z t r z e c h a l t e m u j ą c y c h ze s o b ą f o r m s t r y j / / s t r y j a / / s t r y j o; w u j//w u j a //w u j o ( p o t e n c j a l n y c h , w y w o d z ą c y c h s i ę g e n e t y c z n i e z V s g p o s t a c i s t r y j u , wuju b r a k w a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e ) r z e c z o w n i k i b e z k o ń c ó w k o w e s t r y j , wuj z y s k u j ą o b e c n i e z n a c z n ą p p z e w a g ę , z a n o t o w a ł a m d l a n i c h p o t r z y u ż y c i a [ 9 0 , 9 2 , 9 3 ] w o b e c p o j e d y n c z y c h d l a t y c h z ko ń có w k a m i -a, -o [ l 2 , 9 7 ] . N a s t ę p n ą , w y o d r ę b n i a j ą c ą s i ę g r u p ę s t a n o w i ą f e m i n l n a z a k o ń c z o n e w N s g n a s p ó ł g ł o s k ę f u n k c j o n a l n i e b ą d ź f o n e t y c z n i e m i ę k k ą a t a k ż e w a r g o w ą l u b n a s a m o g ł o s k ę - a r ó w n i e ż r o d z a j u ż e ń s k i e g o p o r . m ysz//m yszą; o r g ie ń //o r g in ia ; krokiew //krokw a,
Z a n a l i z y z g r o m a d z o n e g o t u m a t e r i a ł u w y n i k a , ż e w a h a n i a m i ę d z y f o r m ą s p ó ł g ł o s k o w ą a f o r m ą z a k o ń c z o n ą w N s g n a - a d a n e g o r z e c z o w n i k a n i e m u s z ą b y ć z w i ą z a n e z w a h a n i e m w z a k r e s i e r o d z a j u . O g ó l n i e m o ż n a s t w i e r d z i ć , że j e ś l i c h o d z i o r z e c z o w n i k i wy k a z u j ą c e w N s g o b o c z n o ś ć k o ń c ó w e k - 6 / / - a , t o w o m a w i a n e j g w a r z e używ a s i ę w r ó w n e j m i e r z e f o rm o w y g ł o s i e s p ó ł g ł o s k o w y m p o r . by- ua m uïel [ 7 2 ] , a ta Sabel to tako Ъуца [9 7 ] ; j a k i t y c h , k t ó r e k o ń c z ą s i ę n a s a m o g ł o s k ę p o r . j.edna b r ia [ 9 7 ] , S u flo mi zginyua [ 9 4 ] . Uwaga t a d o t y c z y o m a w i a n e j g r u p y r z e c z o w n i k ó w j a k o c a ł o ś c i . -W o d n i e s i e n i u do p o s z c z e g ó l n y c h p a r w y ra z ó w p r o b l e m t e n n ie
135-w y g l ą d a c a ł k i e m j e d n o l i c i e , d a j e s i ę t u z a u w a ż y ć b ą d ź t e n d e n c j ę do u n i k a n i a f o rm s p ó ł g ł o s k o w y c h p o r . o rg ień [ l u ż y c i e - 9 2 J / / o rg in ia [б u ż y ć - 7 5 , 7 7 , 8 0 , 8 8 , 9 4 , 9 7 ] ; krokiem [ 2 u ż y c i a
8 0 , 8 8 ] / / krokwa [ б u ż y ć - 7 2 , 7 8 , 90 , 9 2 , 9 3 , krokwią 9 7] bąd£ i c h w i ę k s z ą f r e k w e n c j ę . T a o s t a t n i a uwaga o d n o s i s i ę g ł ó w n i e do dwu p a r w y ra z ó w : mysz [б u ż y ć - 72 , 75 , 80 , 8 8 , 9 4 , 9 7 ] / / myszą [ 4 u ż y c i a - 7 8 , 9 0 , 92 9 3 ] o r a z вгое [7 u ż y ć - 7 2 , 7 8 , 8 0 , 8 8 , 9 2 , 9 3 , 9 7 ] 16 / / его8a [4 u ż y c i a - 7 5 , 8 8 , 90 , 9 4 ] 17 . Omówione w y ż e j w y r a z y c h a r a k t e r y z u j ą o b r a z d e k l i n a c j i ż e ń s k i c h w g w a r a c h w s k a z u j ą c n a o d m i e n n ą n i ż w p o l s z c z y ź n i e o g ó l n e j d y s t r y b u c j ę k o ń c ó w e k - a i - i l . S z e r e g c w i o g ó l n o p o l s k i c h r z e c z o w ników ż e ń s k i c h n a s p ó ł g ł o s k ę o d p o w i a d a j ą w b a d a n e j g w a r z e ( a r c h a i c z n e l u b n i e k i e d y i n n o w a c y j n e ) p o s t a c i n a l e ż ą c e do d e k l i n a c j i s a m o g ł o s k o w e j p o r . krokwa, myszą, szosa
P r o c e s o g r a n i c z a n i a u ż y ć r z e c z o w n i k ó w t y p u : brew, krokiew z m i e r z a w k i e r u n k u z w i ę k s z a n i a p r z e j r z y s t o ś c i s t r u k t u r y w y r a z u i z w i ą z a n e j z n i ą s t a b i l i z a c j i r o d z a j o w e j f e m i n i n ó w . Wiadomo bow iem , że r z e c z o w n i k i z a k o ń c z o n e n a s p ó ł g ł o s k ę c z ę ś c i e j w y k a z u j ą t e n d e n c j ę do z m ia n y r o d z a j u i d w u r o d z a j c w o ś c i n i ż r z e c z o w n i k i z a k o ń c z o n e n a s a m o g ł o s k ę p o r . n p . om a w iane w c z e ś n i e j a n i e u s t a b i l i z o w a n e p o d w z g l ę d e m r o d z a j u w y r a z y : orgie?I, to p ó l, t o r f , k t ó r e c h c ą c z a c h o w a ć r o d z a j g r a m a t y c z n y ż e ń s k i p r z e c h o d z ą do t y p u s a m o g ło s k o w e g o : to p o la [ 9 4 ] , to r f a [72 , 7 8 ] , p o r . to r fa byua vybra- no [ 7 2 ] ' 9 , u o rg iń ia z a k fitu a [ 9 4 ] .
R óżne od o g ó l n o p o l s k i c h f o r m y : d z iu p e l, m uszel ś w i a d c z ą o ty m , że w g w a r a c h n i e w y g a s ł j e s z c z e p r o c e s z g o d n y z j ę z y k i e m o g ó l n o p o l s k i m doby ś r e d n i o p o l s k i e j p r z e c h o d z e n i a r z e c z o w n i k ó w d e k l i
-Twardotematowe femininum s z o s znane j e s t również na Warmii i Mazurach o ra z na terenach b i a l s k o - p o d l a s k i c h (podaję za B r z e z i n o w ą , o p . c i t . , s. 3 5 ') •
17 Punktem wyjs'cia d la mającej przewagę formy s z o s może być zmiana pa- r a l e l n a do p r z e j ś c i a typu: ta m u s zla - t a m u s z e l. Nale ży również zauwa żyć, że w formie s z o s mamy zachowaną posta ć fo n e ty c z n ie obcą ( p o r . f r .
c h a u s s e e f ) c z y l i s t a r s i ę n i ż wytworzona w celu zachowania rodz aju postać szosa z w y r a z i s t ą końcówką żeńską - a .
10 Podobnych przykłodów z innych gwar d o s ta rc z a a r t y k u ł A. Z a g r o d- n i к o w e j , N ie t y l k o ł o d z i a - ł ó d ź , a l e t a k ż e b r o n i a - b r o ń , " J ę z y k P o l s k i " I 9 7 I . l i , s. 120-132.
^ P ro c es powstawania tego typu form m o ż n a sobie wyo bra zić ja k o dwustop niowy: ten t o r f - t a t o r f - ta t o r f a .
. 2 0 n a c j i s a m o g ł o s k o w e j do d e k l i n a c j i s p ó ł g ł o s k o w e j . N i e z a w s z e j e d n a k d a s i ę w y j a ś n i ć g e n e z ę o m a w i a n y c h f o r m ; w n i e k t ó r y c h b o w ie m w y p a d k a c h ■ t r u d n o j e s t u s t a l i ć r z e c z y w i s t y gwarowy p u n k t w y j ś c i a , z w ł a s z c z a w ó w c z a s , gdy r o z p a t r u j e m y z a g a d n i e n i e s y n c h r o n i c z n i e i n i e znamy h i s t o r i i d a n e g o w y r a z u w b a d a n e j g w a r z e . D w u r o d z a j o w o ś ć w y ra z ó w n a b a d a n y m t e r e n i e w w i ę k s z o ś c i wy pad k ó w w i ą ż e s i ę z e z m i a n ą s t r u k t u r y w N s g . W a h a n i a t y p u : ten w e y p //ta weypa s t a n c w i ą 87* b a d a n e g o m a t e r i a ł u . W o b r ę b i e t y c h f o rm n a j w i ę c e j (57% ) j e s t a l t e m a c j i w o b r ę b i e m a s k u l i n ó w i f e m i - n i n ó w , n a d r u g i m m i e j s c u (31%) n a l e ż y w y m i e n i ć o b o c z n o ś c i r z e c z o w n ik ó w r o d z a j u m ę s k i e g o i n i j a k i e g o ( t y p : te n ż ó ł t e k / / t o ż ó ł t k o ) , n a j m n i e j s z ą i l o ś c i ą p r z y k ł a d ó w ( l l % ) s ą e g z e m p l i f i k o w a n e a l - t e m a c j e r o d z a j u ż e ń s k i e g o i n i j a k i e g o ( t y p : ta b i e d r a //t o b ie d ro ). R z e c z o w n i k i w y k a z u j ą c e w a h a n i a p o d w z g l ę d e m r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o p r z y n i e z m i e n i o n e j b u d o w i e N s g ( t y p : ten k ą d z i e l / / t a kq- d z i e l ) s t a n o w i ą 13% a n a l i z o w a n e g o m a t e r i a ł u . Omawiane d u b l e t y s ą n i e c h a r a k t e r y s t y c z n e p o z a k o n t e k s t e m , j e ś l i c h o d z i o r o d z a j g r a m a t y c z n y . p r z y c z y n y w a h a ń p o d w z g l ę d e m r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o r z e cz o w n ik ó w s ą b ą d ź n a t u r y s e m a n t y c z n e j - z w i ą z e k j e d n e j z w c h o d z ą c y c h w s k ł a d a l t e r n a c j i f o rm z p o j ę c i a m i n a d r z ę d n y m i , s y n o n i m a m i, a n t o n i m a m i , b ą d ź f o r m a l n e j p o r . n p . o g r a n i c z a n i e u ż y ć w y ra z ó w brew, krokiew n a r z e c z brw ią, krokwią z m i e r z a j ą c e w k i e r u n k u z w i ę k s z e n i a p r z e j r z y s t o ś c i s t r u k t u r y w y r a z u i z w i ą z a n e j z n i ą s t a b i l i z a c j i r o d z a j o w e j f e m i n i n ó w . N a l e ż y z w r ó c i ć uw agę n a f a k t , ż e w a h a n i a i z m ia n y r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o r z e c z o w n i k ó w p o c i ą g a j ą z a s o b ą m o d y f i k a c j e w z a k r e s i e f l e k s j i . I c h r e z u l t a t e m j e s t n a j c z ę ś c i e j m i e s z a n i e p a r a d y g m a tó w . D o t y c z y t o s z c z e g ó l n i e d u b l e t ó w r o d z a j o w y c h t y p u : ten t o r f , - u / / t e n t o r f , - u / / t a t o r f a , - y / / t a t o r f , - у / / t a t o r f , - i . T a t o r f mo że s i ę o d m i e n i a ć w e d ł u g w z o r c a m ę s k i e g o ten t o r f l u b r ó w n i e d o b r z e w e d ł u g w z o r c a ż e ń s k i e g o ta to r fa . T en sam i n f o r m a t o r może u ż y ć p r z y m ia n o w n i k u ta t o r f d o p e ł n i a c z a tego to r fu o b o k n a r z ę d n i k a tom torfom . Omawiany r z e c z o w n i k może n a l e ż e ć do k i l k u p a r a d y g m a t ó w j e d n o c z e ś n i e . To k r z y ż o w a n i e w zorów o d m ia n y p o t ę g o w a n e j e s t w ty m w y p a d k u d o d a t k o w o o
20
Szerzej o mieszaniu s ię dwóch d e k l in a c ji żeńskich samogłoskowej i spół głoskowej w h i s t o r i i języka w a r ty k u l e Z a g r o d n i k o w e j , op. c i t . ,
b e c n o ś c i ą l u b b r a k i e m w w y g ł o s i e s p ó ł g ł o s k i w a r g o w e j m i ę k k i e j , c o p o c i ą g a z a s o b ą o d m i a n ę m i ę k k o - l u b t w a r d o t e m a t o w ą . Z a ś p r o c e s o w i m i e s z a n i a s i ę dwóch d e k l i n a c j i ż e ń s k i c h s a m o g ł o s k o w e j i s p ó ł g ł o s k o w e j t y p bx>ew//bn>ia, m ysz//m ysza s p r z y j a ł y w s p ó l n e , w w i e l u
2 1 p r z y p a d k a c h , k o ń c ó w k i w o b u t y c h o d m i a n a c h A n a l i z a t e j g r u p y r z e c z o w n i k ó w n i e u s t a b i l i z o w a n y c h p o d w z g l ę dem r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o n a s z e r s z y m m a t e r i a l e p o z w o l i n a ^wy- c i ą g n i ę c i e d a l e j i d ą c y c h w n io s k ó w d o t y c z ą c y c h k i e r u n k u z m ia n Z d z is ła w a S ta s z e w s k a
LES OSCILLATIONS DU GENRE GRAMMATICAL DES SUBSTANTIFS DANS LES DIALECTES AUX ENVIRONS DE BEŁCHATÓW
En s ’appuyant sur le m atériel d i a l e c t a l de la région de Bełchatów, on a pré se nté ces s u b s t a n t i f s à deux ge n re s , dans le s q u e ls le changement du genre ne m o d if ie pas la s t r u c t u r e N Sg (t en k ą d z ie l // ta k ą d z ie i - type moins f r e qu ent), a i n s i que ceux q u ’accompagne ce changement (ten os'rodek // ta o ś r o d ka - type p lu s f r é q u e n t). En in d iq uent les ca uses des o s c i l l a t i o n s du genre grammatical des s u b s t a n t i f s p ré se n t é s , on prend en c o n s i d e r a t i o n le s fa c te u rs de nature sémantique (u n io n avec le s synonimes, avec le s n o t i o n s p r i n c i p a
l e s ) ou fo rm e lle (tendance à augmenter la tr ansp are nce de la s t r u c t u r e du mot et l i é e avec c e l l e - c i la s t a b i l i s a t i o n du genre).
21 M ie s za n ie s i ę ż e ń s k ie j odmiany spółgło sko wej i samogłoskowej j e s t zj.a- wiskiem ogólnonarodowym i tr udno j e wiązać z pewnymi obszarami (por. tamże. s. 131).
22 0 tego typu ewolucji trudno mówić te raz , bowiem w cze ś n ie js za praca po święcona omawianej gwarze nie zajmuje s ię rodzajem gramatycznym jako o s o b nym zagadnieniem, robi to t y l k o spo ra dycznie w o d n i e s i e n i u do pojedynczych wyrazów bądź omawia n ie u s t a b i li z o w a n e pod względem rodzaju gramatycznego rze czowniki pod kątem innych zagadnień, d l a k tó rych stanowią one m a t e ria ł eg- z e m p l i f i k a c y j n y , por. np. formy b i e d r a , b io d r a omawiane są głównie pod k ą tem p rze g ło s u (por. GPC s. 50, 52, 132), czo l n e k / / c z o ty n k o ja ko or zy k ła d r e a l i z a c j i samogłosek e w pozycji przed .V (por. tamże, s. 5 9 .•
