Karolina Slovenko
NAUKA RELIGII W POLSKIEJ SZKOLE
-PERSPEKTYWA OFICJALNEGO I UKRYTEGO
PROGRAMU
O d w i e k ó w i n a c a ł y m świecie związki m i ę d z y religią (religiami) a e d u k a c j ą p r z e p l a t a j ą się z w i ę k s z ą b ą d ź m n i e j s z ą i n t e n s y w n o ś c i ą i n a r ó ż n ą skalę. W b r e w p o -w s z e c h n e j o p i n i i n i e -w s z y s c y P o l a c y są k a t o l i k a m i . W n a s z y m k r a j u m i e s z k a j ą r ó w n i e ż p r o t e s t a n c i , p r a w o s ł a w n i , b u d d y ś c i i m u z u ł m a n i e o r a z o s o b y i n n y c h w y z n a ń czy też d e k l a r u j ą c e b r a k p r z y n a l e ż n o ś c i d o k t ó r e g o k o l w i e k z n i c h ( „ n i e w i e rzący")1. W z w i ą z k u z t y m p o j a w i a się p y t a n i e : j a k w e w s p ó ł c z e s n e j Polsce p r z e d -s t a w i a j ą -się r e l a c j e p o m i ę d z y r e l i g i ą ( r e l i g i a m i ) a e d u k a c j ą ? P o -s z u k i w a n i o m o d p o w i e d z i n a t o z a g a d n i e n i e t o w a r z y s z ą r o z w a ż a n i a n a t e m a t o b e c n o ś c i religii i f o r m jej n a u c z a n i a w p o l s k i c h s z k o ł a c h .
1. Wprowadzenie nauczania religii do polskiej szkoły
W Polsce d e c y z j a o w ł ą c z e n i u religii d o k a n o n u s z k o l n y c h p r z e d m i o t ó w z a p a d ł a w 1990 r o k u . Z w o l e n n i c y p o w o ł y w a l i się w ó w c z a s n a k o n i e c z n o ś ć z e r w a n i a z k o -m u n i s t y c z n ą p r o g r a -m o w ą a t e i z a c j ą s p o ł e c z e ń s t w a i n a p r z e d w o j e n n ą t r a d y c j ę n a u c z a n i a religii w szkole. D o dziś p o d k r e ś l a j ą , że o b e c n o ś ć religii w szkole jest w y j ś c i e m n a p r z e c i w p o t r z e b o m p o l s k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a , w k t ó r y m w i ę k s z o ś ć t o
1 Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne iv Polsce 2000-2002, Warszawa 2003, s. 149.
katolicy2. W t y m m i e j s c u m o ż n a z a z n a c z y ć , iż z b a d a ń C B O S z 2 0 0 8 r o k u w n i k a , że 6 5 % b a d a n y c h P o l a k ó w a k c e p t u j e n a u k ę religii w s z k o ł a c h p u b l i c z n y c h3. N a t o -m i a s t w e d ł u g w y n i k ó w i n n e g o s o n d a ż u p r z e p r o w a d z o n e g o w t y -m s a -m y -m r o k u , ta liczba jest o p o ł o w ę niższa 35% r o d z i c ó w dzieci w w i e k u s z k o l n y m c h c e p o z o s t a w i e n i a lekcji religii w s z k o ł a c h , 51% b a d a n y c h wolałoby, a b y zajęcia te p o w r ó -ciły d o sal k a t e c h e t y c z n y c h p r z y k o ś c i o ł a c h4. O p o n e n c i n a u k i religii w s z k o ł a c h z w r a c a j ą u w a g ę n a k o n s t y t u c y j n i e z a d e k r e t o w a n ą ś w i e c k o ś ć p a ń s t w a , a w k o n s e k w e n c j i taki c h a r a k t e r j e g o instytucji. K r y -t y k u j ą p o l i -t y k ó w za u l e g a n i e w p ł y w o m e p i s k o p a -t u Kościoła k a -t o l i c k i e g o o r a z za-r z u c a j ą i m s t w o za-r z e n i e s y t u a c j i s p za-r z y j a j ą c e j d y s k za-r y m i n o w a n i u o s ó b i n n e g o w y z n a n i a n i ż r z y m s k o k a t o l i c k a i n i e w i e r z ą c y c h , k t ó r e t a k ż e c h c i a ł y b y w y c h o w a ć d z i e c i z g o d n i e z w ł a s n y m i p r z e k o n a n i a m i . P r z e d laty p r o t e s t o w a n o r ó w n i e ż p r z e -c i w k o s a m e j f o r m i e , w j a k i e j o d b y ł o się w p r o w a d z e n i e religii d o szkół - nie n a m o c y u s t a w y p o p r z e d z o n e j t r a d y c y j n y m i s e j m o w y m i p r o c e d u r a m i , ale p r z y g o t o w a n e j t u ż p r z e d p o c z ą t k i e m r o k u s z k o l n e g o i n s t r u k c j i , k t ó r ą w y d a ł ó w c z e s n y m i -n i s t e r e d u k a c j i H e -n r y k S a m s o -n o w i c z5. W 1992 r o k u M i n i s t e r s t w o E d u k a c j i N a r o d o w e j w y d a ł o r o z p o r z ą d z e n i e d o t y -c z ą -c e w a r u n k ó w i s p o s o b u o r g a n i z o w a n i a lek-cji religii w p u b l i -c z n y -c h s z k o ł a -c h i p r z e d s z k o l a c h , o b o w i ą z u j ą c e (z k i l k o m a p ó ź n i e j s z y m i z m i a n a m i ) d o dziś. Z a p i s o religii K o ś c i o ł a l u b i n n e g o zalegalizowane, znalazł się w K o n s t y t u c j i R P z 1997 r o k u . R o k p ó ź n i e j r a t y f i k o w a n o k o n k o r d a t m i ę d z y Stolicą A p o s t o l s k ą a R z e c z ą p o -s p o l i t ą Pol-ską, w k t ó r y m p r z y j m u j e -się, iż u z n a j ą c p r a w o r o d z i c ó w d o religijnego w y c h o w a n i a dzieci p a ń s t w o g w a r a n t u j e , że p u b l i c z n e p r z e d s z k o l a i szkoły o r g a n i -z u j ą -z g o d n i e -z w o l ą -z a i n t e r e s o w a n y c h n a u k ę religii w r a m a c h p l a n u -zajęć6.
3 Główny Urząd Statystyczny, op.cit., s. 149; M. Czerni, Kontrowersje wokół nauczania religii
w szkole, http://www.scenamysli.eu/artykuly.php?id=259&lang=I)L&dzial=l [dostęp: 14.06.2009].
3 Rodzice są za religię w szkołach, http://www.tvn24.pl/12690,1564138, „rodzice-sa-za-religia-w-szkolach,wiadomość.html [dostęp: 15.06.2009],
4 Co zrobić z religią w szkołach? http://www.tvn24.pl/12690,1565665, „co-zrobic-z-rcligia-w-sz.kolach,wiadomosc.html [dostęp: 15.06.2009],
5 M.Czerni,op.cit.
2. Lekcje religii w szkole - „okiem oficjalnego i ukrytego programu"
We współczesnej edukacji zakłada się, że społeczeństwo nie jest już jednolite. Przy-jęcie tej perspektywy oznacza „otwarcie się władzy i społeczeństwa na artykulacje indywidualnych i grupowych stanowisk, które miałyby p r a w o d o k r e o w a n i a czy kultywowania różnic j a k o istotnych e l e m e n t ó w środowiska edukacyjnego"7. Po-w i n n o to dotyczyć działalności p e d a g o g i c z n e j na Po-wszystkich p o z i o m a c h i płasz-czyznach, jak również na każdym jej etapie przygotowywania i realizowania8.Z krytycznego dystansu edukacja okazuje się j e d n y m z i n s t r u m e n t ó w kontroli sprawowanej w interesie d o m i n u j ą c y c h g r u p społecznych. Szkoła f u n k c j o n u j e we-dług „logiki systemu społecznego", narzucając zgodny z nią sposób postrzegania świata j a k o oczywisty i n i e p o d l e g a j ą c y dyskusji. Dzięki u k r y t e j i n d o k t r y n a c j i struktura społeczeństwa jest akceptowana i m o ż e być powielana z pokolenia na pokolenie9. W instytucje i praktyki edukacyjne wpisany jest m e c h a n i z m d o m i n a c j i i p r z y s t o s o w y w a n i a j e d n o s t e k , g r u p d o r a m istniejącego systemu społecznego. Jednym z elementów tego m e c h a n i z m u jest „ u k r y t y p r o g r a m " szkolny. M o ż n a go zdefiniować jako wszystko to, co zostaje przyswojone podczas nauki w szkole o b o k oficjalnego p r o g r a m u ; jako to, co związane ze szkołą i czego rezultatem jest uczenie się, niezależnie o d tego, czy zamierzone, świadome, czy nie10. W b a d a n i a c h n a d „ u k r y t y m i p r o g r a m a m i " za p r o g r a m szkolny u z n a j e się nie tylko to, co zostało oficjalnie zapisane w wymaganiach p r o g r a m o w y c h , podręcznikach i p o r a d n i k a c h metodycznych, ale też całość swoistej k u l t u r y szkoły. Należą d o niej nie tylko treści kształcenia, ale i n i e d y s k u t o w a n e z u c z n i a m i kryteria ich d o b o r u , np. dlaczego uczymy się w szkole religii?11
Ukryte aspekty oficjalnego p r o g r a m u dostrzec m o ż n a przy analizie organizacji przestrzeni szkolnej, procesu nauczania i oceniania, p r o g r a m ó w nauczania przed-m i o t ó w szkolnych i treści p o d r ę c z n i k ó w d o nich p r z e z n a c z o n y c h , a także przy próbie rozwinięcia odpowiedzi m.in. na pytanie kto i jak wybiera p r z e d m i o t y i ja-kie ich wersje?12 W tym miejscu pragnę spojrzeć na kwestię nauczania religii w pol-skiej szkole z perspektywy obowiązującego rozporządzenia M E N , oficjalnych
pro-7 B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005, s. 366.
8 Z. Melosik, Pedagogika postmodernizmu [w:] Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1.1, Z.
Kwie-ciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2004, s. 460.
'' T. Szkudlarck, Pedagogika krytyczna [w:] Pedagogika..., t. 1, s. 366-367; P. Bourdieu, J.C. Pas-seron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa 2006, s. 21.
111 R. Meighan, Socjologia edukacji, Toruń 1993, s. 71. 11 T. Szkudlarck, op.cit., s. 368-369.
g r a m ó w n a u c z a n i a , z a p i s ó w K o n f e r e n c j i E p i s k o p a t u Polski K o ś c i o ł a Katolickiego ( K o m i s j i W y c h o w a n i a Katolickiego) i j e d n o c z e ś n i e z u w z g l ę d n i e n i e m p o w y ż s z y c h s k ł a d o w y c h „ u k r y t e g o p r o g r a m u " . • „Życzenie" W o p a r c i u o r o z p o r z ą d z e n i e M E N w p u b l i c z n y c h p r z e d s z k o l a c h o r g a n i z u j e się, w r a m a c h p l a n u z a j ę ć n a u k ę religii n a ż y c z e n i e r o d z i c ó w ( o p i e k u n ó w p r a w n y c h ) . W p u b l i c z n y c h s z k o ł a c h p o d s t a w o w y c h , g i m n a z j a c h , p o n a d p o d s t a w o w y c h i p o -n a d g i m -n a z j a l -n y c h o r g a -n i z u j e się w r a m a c h p l a -n u zajęć s z k o l -n y c h -n a u k ę religii i etyki: - w s z k o ł a c h p o d s t a w o w y c h i g i m n a z j a c h - n a życzenie r o d z i c ó w ( o p i e k u n ó w p r a w n y c h ) , - w s z k o ł a c h p o n a d p o d s t a w o w y c h i p o n a d g i m n a z j a l n y c h - n a życzenie b ą d ź r o d z i c ó w ( o p i e k u n ó w p r a w n y c h ) , b ą d ź s a m y c h u c z n i ó w ; p o o s i ą g n i ę c i u p e ł n o l e t n o ś c i o p o b i e r a n i u religii i etyki d e c y d u j ą s a m i u c z n i o w i e3 3. Ż y c z e n i e t o jest w y r a ż a n e w n a j p r o s t s z e j f o r m i e o ś w i a d c z e n i a , k t ó r e nie m u s i być p o n a w i a n e w k o l e j n y m r o k u s z k o l n y m , m o ż e n a t o m i a s t zostać z m i e n i o n e . M y -ślę, że s a m a m o ż l i w o ś ć p o d j ę c i a d e c y z j i o u c z ę s z c z a n i u / n i e u c z ę s z c z a n i u n a zajęcia z religii k o r e s p o n d u j e ze w s p ó ł c z e s n y m p o s t u l a t e m p r z y z w o l e n i a n a urzeczywist-n i a urzeczywist-n i e w o l urzeczywist-n o ś c i bycia s o b ą i s a m o s t a urzeczywist-n o w i e urzeczywist-n i a o w ł a s urzeczywist-n e j t o ż s a m o ś c i1 4. W g ł ę b i a j ą c się n i e c o w tę kwestię, z a u w a ż y ć m o ż n a n o r m a l i z u j ą c e o d d z i a ł y w a n i e szkoły, k t ó r e o p i e r a się n a s t r a t e g i i i g n o r o w a n i a r ó ż n i c . W klasie m o g ą być b o w i e m dzieci wy-w o d z ą c e się z r ó ż n y c h g r u p e t n i c z n y c h czy religijnych, ale szkoła z a k ł a d a n i e j a k o a u t o m a t y c z n i e , że normalne d z i e c k o jest P o l a k i e m i k a t o l i k i e m , co w praktyce prze-k ł a d a się n a to, że w więprze-kszości p r z y p a d prze-k ó w t o o s o b y n i e w i e r z ą c e i i n n y c h w y z n a ń n i ż r z y m s k o k a t o l i c k i e o ś w i a d c z a j ą z a m i a r n i e u c z e s t n i c z e n i a w zajęciach z religii. A j a k w y n i k a ł o b y z r o z p o r z ą d z e n i a , t o o s o b y c h ę t n e d o p o b i e r a n i a n a u k i religii w szkole p o w i n n y s k ł a d a ć d e k l a r a c j ę , w y r a ż a ć k u t e m u życzenie.
• Plany zajęć
W e w s p ó ł c z e s n y m świecie m i a r ą e d u k a c j i jest jej e l a s t y c z n o ś ć i „ t w o r z e n i e o t w a r -tości". j a k p r z e d s t a w i a się realizacja t e g o z a d a n i a , g d y s p o j r z e ć n a u k ł a d p l a n ó w
13 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 w sprawie warunków
i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, http://www.reforma-programowa.men.gov.pl/images/docs/akty_prawne/rozp_19920414.pdf [dostęp: 15.06.2009].
lekcji? O d strony deklaratywnej rozporządzenie M E N wychodzi naprzeciw wielo-ści i r ó ż n o r o d n o ś c i w sferze religii. Dostrzec to m o ż n a w poniższych zapisach:
- Przedszkole i szkoła mają obowiązek zorganizowania lekcji religii dla g r u p y nie mniejszej niż siedmiu uczniów danej klasy lub oddziału ( w y c h o w a n k ó w grupy przedszkolnej); dla mniejszej liczby u c z n i ó w w klasie lub oddziale (wychowanków w grupie) lekcje religii w przedszkolu lub szkole p o w i n n y być organizowane w grupie międzyoddziałowej lub międzyklasowej. - Jeżeli w przedszkolu lub szkole na naukę religii danego wyznania lub wyznań
wspólnie nauczających zgłosi się m n i e j niż siedmiu uczniów (wychowan-ków), organ prowadzący przedszkole lub szkołę, w p o r o z u m i e n i u z właści-w y m K o ś c i o ł e m lub zwłaści-wiązkiem właści-w y z n a n i o właści-w y m , o r g a n i z u j e n a u k ę religii w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym (pozaprzedszkolnym) p u n k -cie katechetycznym; liczba u c z n i ó w (wychowanków) w grupie lub p u n k c i e katechetycznym nie p o w i n n a być mniejsza niż trzy.
- Dopuszcza się nieodpłatne udostępnienie sal lekcyjnych na cele katechetycz-ne, w t e r m i n a c h wolnych od zajęć szkolnych. Kościołom i związkom wyzna-n i o w y m r ó w wyzna-n i e ż wyzna-n i e o r g a wyzna-n i z u j ą c y m wyzna-n a u c z a wyzna-n i a religii w r a m a c h s y s t e m u oświatowego1 5.
W przedszkolach i szkołach w praktyce d o m i n u j ą lekcje z religii rzymskokato-lickiej. Bardzo często dwie godziny lekcyjne t y g o d n i o w o przewidziane na n a u k ę religii zaplanowane są p o m i ę d z y zajęciami z pozostałych p r z e d m i o t ó w (w ś r o d k u planu zajęć n a d a n y dzień, nie na p o c z ą t k u czy jego k o ń c u ) . W poszczególnych szkołach i klasach przeważnie jednostki nie uczęszczają na zajęcia z religii r z y m -skokatolickiej (w świetle danych Komisji W y c h o w a n i a Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski za lata 1999-2004 liczba u c z n i ó w uczęszczających na katechezę waha się o d 92% do 98% uczniowskiej populacji)1 6. Dzieciom innych wyznań i jed-nocześnie z różnych klas „okienka" w planie zajęć nie pokrywają się, co p o d wzglę-d e m organizacyjnym u t r u wzglę-d n i a zorganizowanie nauki religii w grupie mięwzglę-dzykla- międzykla-sowej czy też międzyszkolnej. G d y b y przyjęto, że lekcje religii w k a ż d e j szkole odbywają się przed lub p o zajęciach z pozostałych przedmiotów, zapis rozporzą-dzenia zyskałby większą szansę realizacji.
15 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej...
16 Sprawozdanie z działalności Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu
• „...lub etyka"
W e d ł u g r o z p o r z ą d z e n i a M E N u c z n i o m , k t ó r y c h r o d z i c e l u b k t ó r z y s a m i w y r a ż a j ą takie życzenie, szkoła o r g a n i z u j e lekcje etyki w o p a r c i u o p r o g r a m y d o p u s z c z o n e d o u ż y t k u s z k o l n e g o n a z a s a d a c h o k r e ś l o n y c h w u s t a w i e o s y s t e m i e oświaty. W za-l e ż n o ś c i o d za-liczby z g ł o s z o n y c h u c z n i ó w zajęcia z etyki m o g ą być o r g a n i z o w a n e w e d ł u g p r z e d s t a w i o n y c h w y ż e j z a s a d d o t y c z ą c y c h o r g a n i z o w a n i a lekcji religii17.
T e o r e t y c z n i e p r z e d u c z n i a m i i ich r o d z i c a m i istnieje w y b ó r p o m i ę d z y zajęcia-m i z religii ( w p r a k t y c e religii r z y zajęcia-m s k o k a t o l i c k i e j ) a z a j ę c i a zajęcia-m i z e t y k i . J e d n a k w s z k o l n e j r z e c z y w i s t o ś c i t a k a a l t e r n a t y w a p r z e w a ż n i e p o z o s t a j e t y l k o z a p i s e m n a p a p i e r z e (z d a n y c h s z a c u n k o w y c h M E N w y n i k a , iż n i e c a ł y j e d e n p r o c e n t (0,98%) w s z y s t k i c h u c z n i ó w c h o d z i n a zajęcia z etyki). W o d p o w i e d z i n a o b e c n ą sytuację m i n i s t e r e d u k a c j i K a t a r z y n a Hall z a p o w i e d z i a ł a „ z o r g a n i z o w a n i e o b o w i ą z k o w y c h zajęć z etyki dla w s z y s t k i c h u c z n i ó w , k t ó r z y nie u c z ę s z c z a j ą n a lekcje religii, t a k by n i k t nie m ó g ł u s k a r ż a ć się n a d y s k r y m i n a c j ę . Ten zapis m a być częścią n o w e j p o d -s t a w y p r o g r a m o w e j , k t ó r a w e j d z i e w życie w r o k u -s z k o l n y m 2 0 0 9 / 2 0 1 0 "1 8.
P o n a d t o w ś w i e t l e r o z p o r z ą d z e n i a M E N s z k o ł a j e s t z o b o w i ą z a n a z a p e w n i ć w czasie t r w a n i a lekcji religii l u b etyki o p i e k ę l u b z a j ę c i a w y c h o w a w c z e u c z n i o m , k t ó r z y n i e k o r z y s t a j ą z n a u k i religii l u b etyki w szkole1 9. Z d o ś w i a d c z e ń o s ó b nie-u c z ę s z c z a j ą c y c h n a lekcje religii (a z b r a k nie-u z a p e w n i e n i a i m w zastępstwie zajęć z etyki, r ó w n i e ż n i e u c z ę s z c z a j ą c y c h i n a nią) w s p o m n i a n a o p i e k a l u b zajęcia wy-c h o w a w wy-c z e p o l e g a j ą n a t y m , że u wy-c z n i o w i e wy-ci w t y m wy-czasie „ p r z e s i a d u j ą " w s z k o l n e j bibliotece, czytelni, świetlicy b ą d ź w i n n y c h m i e j s c a c h n a t e r e n i e szkoły2 0.
• Programy nauczania
N a u c z a n i e religii o d b y w a się n a p o d s t a w i e p r o g r a m ó w o p r a c o w a n y c h , a n a s t ę p n i e z a t w i e r d z o n y c h p r z e z w ł a ś c i w e w ł a d z e Kościołów, i n n y c h z w i ą z k ó w w y z n a n i o -w y c h i p r z e d s t a -w i o n y c h m i n i s t r o -w i e d u k a c j i n a r o d o -w e j d o -w i a d o m o ś c i . Te s a m e z a s a d y s t o s u j e się w o b e c p o d r ę c z n i k ó w d o n a u c z a n i a religii2 1. W p o l s k i e j rzeczy-w i s t o ś c i s z k o l n e j p r z y g o t o rzeczy-w a n i e p r o g r a m ó rzeczy-w i rzeczy-w y b ó r p o d r ę c z n i k ó rzeczy-w d o zajęć z re-ligii leżą w k o m p e t e n c j a c h K o n f e r e n c j i E p i s k o p a t u Polski Kościoła Katolickiego. D o k o n u j ą c ich p r z e g l ą d u , z a u w a ż y ć m o ż n a z u p e ł n e p o m i j a n i e w ich t r e ś c i a c h z a g a d n i e ń d o t y c z ą c y c h i n n y c h t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i c h n i ż r z y m s k o k a t o l i c k a .
17 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej...
1 8 http://wiadomosci.gazeta.p1/Wiadomosci/l,80708,4784012.html [dostęp: 14.06.2009).
19 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej...
70 Badania własne, wywiad indywidualny nieskategoryzowany.
Uczniowie, uczestnicząc w lekcjach religii organizowanych w ten sposób, p o z b a -wiani są również możliwości zapoznania się z i n n y m i światowymi religiami i wy-znaniami. Brak zatem realizacji idei e k u m e n i z m u i dialogu międzyreligijnego2 2.
M o ż n a w t y m miejscu zadać pytanie: jeśli nie zajęcia z religii, to m o ż e przed-mioty mieszczące się w zakresie e d u k a c j i h i s t o r y c z n e j i obywatelskiej, a zatem: historia i społeczeństwo, historia, wiedza o społeczeństwie, etyka, filozofia, są po-tencjalnym m i e j s c e m zetknięcia się uczniów z wiedzą na t e m a t innych religii i wy-znań niż rzymskokatolicka? Przyglądając się p r o g r a m o m tych p r z e d m i o t ó w dla szkoły podstawowej, g i m n a z j u m i liceum, stwierdzić m o ż n a , że uczeń będzie m ó g ł dowiedzieć się raczej w ograniczonym zakresie na temat Kościoła w s c h o d n i e g o (informacje jedynie o rozłamie w Kościele), p r o t e s t a n t y z m u (reformacja, jej głów-ne n u r t y i przedstawiciele), j u d a i z m u (wskazania m o r a l n e Mojżesza), b u d d y z m u (cztery szlachetne prawdy), h i n d u i z m u (wskazania m o r a l n e , cechy c h a r a k t e r y -styczne najważniejszych osiągnięć kulturowych cywilizacji hinduskiej), t a o i z m u (wskazania Lao-Tsy). W p o r ó w n a n i u do w y m i e n i o n y c h powyżej religii uczeń po-zna nieco islam - z p o d s t a w o w y m i jego zasadami i symbolami, wpływ cywilizacji islamskiej na cywilizację łacińską i bizantyjską, k i e r u n k i i zasięg p o d b o j ó w arabskich, z przykładami zgodnego i wrogiego współżycia chrześcijan, Żydów i m u z u ł -m a n ó w (ale w w y b r a n y -m regionie średniowiecznej Europy)2 3.
W r a m a c h zajęć z etyki odnaleźć m o ż n a tematy dotyczące m.in. relacji m i ę d z y moralnością a religią, wiedzą i polityką. Analizując p r o g r a m tego p r z e d m i o t u , do-strzec m o ż n a r ó ż n i c ę w podejściu d o poszczególnych religii światowych - etyka chrześcijańska, n o r m y społeczne wynikające z n a u k i społecznej Kościoła są wy-szczególnione, wyodrębnione ( m o ż n a odnieść wrażenie ich faworyzowania), w sy-tuacji gdy b u d d y z m , h i n d u i z m , islam, j u d a i z m t r a k t o w a n e są bardziej „ogólnie", w s p o s ó b znacznie „okrojony", jak „te pozostałe", „ w r z u c o n e d o j e d n e g o w o r k a jako te niechrześcijańskie", „mniej istotne", „ciekawostki", co o b r a z u j ą chociażby stwierdzenia w postaci: „Dekalog j a k o p o d s t a w a życia moralnego", „ W s k a z a n i a moralne w chrześcijaństwie, wskazania m o r a l n e w innych religiach świata", „Przy-kłady współczesnych przejawów kryzysu m o r a l n e g o i dylematów w zakresie wy-borów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijań-skiej oraz innych koncepcji etycznych"24.
22 Komisja Episkopatu ds. Wychowania, http://www.katecheza.episkopat.pl/ [dostęp: 14.06.2009).
23 Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, http://www. rcformaprograniowa.men.gov.pl/dla-nauczycicli/edukacja-historyczna-i-obywatelska [dostęp: 15.06.2009].
D o ś ć z n a m i e n n e są r ó w n i e ż o b e c n e w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u k o n s t a t a c j e : „ A n a l f a b e t y z m k u l t u r o w y i p e d a g o g i c z n y w y r a ż a się r ó w n i e ż w w y p o w i e d z i dy-r e k t o dy-r k i p o l s k i e j szkoły, że o t w i e dy-r a n i e się p dy-r o g dy-r a m u n a u c z a n i a n a i n n e dy-religie i wyz n a n i a nie jest w jej swyzkole » p r o b l e m e m « , gdyż n i e m a »u nas"« dwyzieci m u wyz u ł m a ń -skich, a »tylko j e d n o « d z i e c k o z r o d z i n y p r o t e s t a n c k i e j . [ . . . ] N a d o d a t e k p r o b l e m s p r o w a d z o n y z o s t a ł d o p o t e n c j a l n e g o k ł o p o t u , a nie szansy n a wyjście z w ł a s n y c h k u l t u r o w y c h o p ł o t k ó w "2 5.
• Nauczyciele
P r z e d s z k o l e l u b szkoła z a t r u d n i a nauczyciela religii, k a t e c h e t ę p r z e d s z k o l n e g o lub s z k o l n e g o , w y ł ą c z n i e n a p o d s t a w i e i m i e n n e g o p i s e m n e g o s k i e r o w a n i a d o d a n e g o p r z e d s z k o l a l u b szkoły, w y d a n e g o p r z e z w p r z y p a d k u Kościoła katolickiego - wła-ś c i w e g o b i s k u p a d i e c e z j a l n e g o , a w p r z y p a d k u p o z o s t a ł y c h K o wła-ś c i o ł ó w o r a z i n n y c h z w i ą z k ó w w y z n a n i o w y c h - w ł a ś c i w e w ł a d z e z w i e r z c h n i e tych K o ś c i o ł ó w i związ-k ó w w y z n a n i o w y c h . N a u c z y c i e l i religii z a t r u d n i a się z g o d n i e z K a r t ą nauczyciela, a ich kwalifikacje z a w o d o w e o k r e ś l a j ą o d p o w i e d n i o K o n f e r e n c j a E p i s k o p a t u Polski K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o o r a z w ł a ś c i w e w ł a d z e z w i e r z c h n i e K o ś c i o ł ó w l u b i n n y c h z w i ą z k ó w w y z n a n i o w y c h - w p o r o z u m i e n i u z m i n i s t r e m e d u k a c j i n a r o d o w e j . Pon a d t o , Ponauczyciel religii w c h o d z i w s k ł a d r a d y p e d a g o g i c z Pon e j szkoły, Pon i e p r z y j m u -je j e d n a k o b o w i ą z k ó w w y c h o w a w c y klasy; m a p r a w o d o o r g a n i z o w a n i a s p o t k a ń z r o d z i c a m i s w o i c h u c z n i ó w r ó w n i e ż p o z a w y z n a c z o n y m i p r z e z szkołę lub p r z e d -szkole z e b r a n i a m i o g ó l n y m i ; m o ż e p r o w a d z i ć n a t e r e n i e szkoły o r g a n i z a c j e o cha-r a k t e cha-r z e s p o ł e c z n o - cha-r e l i g i j n y m i e k u m e n i c z n y m n a z a s a d a c h o k cha-r e ś l o n y c h w ustawie o s y s t e m i e oświaty2 6.
P o n i e w a ż 46% k a t e c h e t ó w t o księża d i e c e z j a l n i i z a k o n n i o r a z s i o s t r y z a k o n n e , zaś 54% to o s o b y świeckie (z w y k s z t a ł c e n i e m t e o l o g i c z n y m ) d o ś ć o c z y w i s t e jest p r z y p u s z c z e n i e , że ich p r a c a n a u c z y c i e l s k a p r z y b i e r a c h a r a k t e r z b l i ż o n y d o d z i a -ł a ń k o l o n i z a c y j n y c h , p o d p o r z ą d k o w a n y c h d o m i n u j ą c e j religii r e p r e z e n t o w a n e j w p r o g r a m a c h n a u c z a n i a , czyli religii r z y m s k o k a t o l i c k i e j . M a j ą c n a u w a d z e treści p r o g r a m ó w n a u c z a n i a i p o d r ę c z n i k ó w d o zajęć z religii o r a z w y k s z t a ł c e n i e teolo-g i c z n e nauczycieli, j e s t e m s k ł o n n a z teolo-g o d z i ć się z L. W i t k o w s k i m , k t ó r y twierdzi, że „lekcje religii w Polsce z a m i a s t p o s ł a n i a e d u k a c y j n e g o m a j ą wąski, p r y m i t y w n y c h a r a k t e r s o c j a l i z a c y j n y w r ę c z d o r a ź n e g o p r z y u c z e n i a katechizacyjnego". W s p ó ł -c z e ś n i e t a k a s y t u a -c j a jest n i e d o z a a k -c e p t o w a n i a , b o w i e m nau-czy-ciel nie m a j u ż
2 5 L. Witkowski, Między pedagogiką, filozofią i kulturą. Studia, eseje, szkice, Warszawa 2007, s. 139.
podstaw do n a r z u c a n i a całej zróżnicowanej grupie uczniowskiej j e d n e j perspek-tywy postrzegania rzeczywistości27. Nauczyciel powinien dążyć w swojej codzien-nej praktyce d o rezygnacji z roli pasa transmisyjnego przekazującego swoim wy-c h o w a n k o m j e d y n i e w i e d z ę i w a r t o ś wy-c i s p o ł e wy-c z n e w g o t o w y wy-c h p i g u ł k a wy-c h wy-czy paczuszkach2 8, co gorsza, upakowanych i przetrawionych z uwzględnieniem tylko perspektywy chrześcijańskiej czy wyłącznie rzymskokatolickiej.
Konsultor Komisji ds. Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski zapowiada, że najbliższe badanie frekwencji na lekcjach religii odbędzie się w 2010 roku, j e d n a k jego z d a n i e m już teraz m o ż n a m ó w i ć , że o d d w ó c h lat n a s t ę p u j e spadek f r e k w e n c j i na zajęciach z religii. Z d a n i e m jezuity, ojca Jacka Prusaka, czę-sto decyduje o t y m b r a k wspólnego języka z o s o b ą p r o w a d z ą c ą zajęcia z religii. Może to wskazywać na swoisty bunt, n i e z g o d ę u c z n i ó w na i n d o k t r y n a c y j n e i ko-lonizacyjne p o s t ę p o w a n i e katechetów. Osoby, które decydują się na nieuczęszcza-nie na zajęcia religii to głównieuczęszcza-nie urodzeni p o 1990 roku, a zatem dorastający w wol-nej Polsce i inaczej postrzegający Kościół i świat29.
• Ocenianie
Wedle rozporządzenia M E N „ocena z religii lub etyki umieszczana jest na świa-dectwie szkolnym b e z p o ś r e d n i o p o ocenie ze sprawowania. W celu wyeliminowa-nia ewentualnych przejawów nietolerancji nie należy zamieszczać danych, z któ-rych wynikałoby, na zajęcia z jakiej religii (bądź etyki) uczeń uczęszczał. O c e n a z religii (etyki) jest wystawiana według skali ocen przyjętej w danej szkole; nie m a wpływu na p r o m o w a n i e ucznia do n a s t ę p n e j klasy"3 0. P o n a d t o decyzją Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski ocenianiu „nie podlega-ją praktyki religijne, tylko wiedza religijna"31.
O d 1 września 2007 roku, decyzją ówczesnego ministra edukacji R o m a n a Gier-tycha, „uczniowi, który uczęszczał na dodatkowe zajęcia edukacyjne lub religię albo etykę, do średniej ocen wlicza się także oceny z tych zajęć"32. Uwzględnianie w śred-niej oceny z religii stwarza u p r z y w i l e j o w a n ą pozycję u c z n i o m c h o d z ą c y m na
reli-27 Z. Melosik, op.cit.,s. 461. 2 8 Ibidem, s. 463.
29 Nasze dzieci nie chcę lekcji religii, http://katowice.naszemiasto.pl/wydarzenia/899071.htmi [dostęp: 15.06.2009],
30 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej...
31 Zasady oceniania osiągnięć edukacyjnych z religii rzymskokatolickiej w szkołach, http://www. katecheza.episkopat.pl/zasady.htm [dostęp: 16.06.2009],
32 I. Dzierzgowska, Średnia z religią - analiza stanu prawnego i faktycznego, http://www.monitor.
e d u . p l / a n a l i z y / s r e d n i a - z - r e l i g i a - a - a n a l i z a - s t a n u - p r a w n e g o - i - f a k t y c z n e g o . h t m l [dostęp: 16.06.2009],
gię, k t ó r z y t e o r e t y c z n i e z y s k u j ą szansę n a podciągnięcie swoich w y n i k ó w szkolnych. W s y t u a c j i b r a k u lekcji etyki i n i e d o s t ę p n o ś c i zajęć religii o r g a n i z o w a n y c h przez z w i ą z k i w y z n a n i o w e i i n n e Kościoły n i ż r z y m s k o k a t o l i c k i , w l i c z a n i e d o ś r e d n i e j o c e n y z religii d y s k r y m i n u j e o s o b y n i e w i e r z ą c e i i n n e g o w y z n a n i a .
W p r o w a d z e n i e o c e n z religii m i a ł o p o d n i e ś ć prestiż t e g o p r z e d m i o t u . W świetle p o w y ż s z y c h w y w o d ó w p o j a w i a się j e d n a k p y t a n i e : czy t e n zabieg „ p r z e c i w d z i a -ła b a n a l i z a c j i p r z e ż y w a n i a sacrum c z y m o ż e , b e z ś w i a d o m o ś c i jej w y s t ę p o w a n i a , n i e t y l k o jej nie p r z e c i w d z i a ł a , ale de facto ją u m a c n i a ? "3 3.
• Przestrzeń szkolna W p o m i e s z c z e n i a c h s z k o l n y c h m o ż e b y ć u m i e s z c z o n y k r z y ż . W szkole m o ż n a t a k ż e o d m a w i a ć m o d l i t w ę p r z e d i p o zajęciach3 4. M o ż e t o s t a n o w i ć s w o i s t y w y r a z s y m b o l i c z n e j p r z e m o c y3 5, d o k o n y w a n e j n a o s o b a c h n i e w i e r z ą c y c h o r a z i n n e g o w y z n a n i a niż c h r z e ś c i j a ń s k i e .
3. „Reprodukcja religijna"
P r z e k o n a n i e o z ł o ż o n y m c h a r a k t e r z e świata s p o ł e c z n e g o p r o w a d z i d o akceptacji k a t e g o r i i „ r ó ż n i c y " j a k o j e d n e j z w a ż n y c h p o d s t a w d z i a ł a n i a p e d a g o g i c z n e g o . U p r a w o m o c n i a w k l a s i e s z k o l n e j „ r ó ż n i c ę " - p ł c i o w ą , k u l t u r o w ą , e t n i c z n ą , relig i j n ą . W t y m k o n t e k ś c i e relireligia r z y m s k o k a t o l i c k a i, szerzej, k u l t u r y i relireligie Z a c h o d u p r z e s t a j ą p e ł n i ć r o l ę s t a n d a r d u , w o b e c k t ó r e g o wszystkie a l t e r n a t y w y p o s t r z e -g a n e są j a k o „-gorsze inne". R o z w a ż a j ą c k w e s t i ę lekcji religii w s z k o ł a c h w k o n t e k ś c i e „ u k r y t e g o p r o g r a m u " i j e g o a s p e k t ó w , d o s t r z e c m o ż n a , iż p r z y c z y n i a j ą się o n e d o t w o r z e n i a s p o ł e c z n e g o p r z e ś w i a d c z e n i a o „ l e g a l n o ś c i " p r a k t y k c h r z e ś c i j a ń s k i c h , w szczególności Kościo-ła k a t o l i c k i e g o . O b e c n e t r a d y c y j n e p r o g r a m y n a u c z a n i a o d z w i e r c i e d l a j ą p r z e d e w s z y s t k i m r z y m s k o k a t o l i c k i p u n k t w i d z e n i a . Fakt w ł ą c z e n i a p e r s p e k t y w y tej reli-gii d o p r o g r a m u s z k o l n e g o c z y n i z n i e j „ k u l t u r ę - religię legalną", „ p o w s z e c h n i e o b o w i ą z u j ą c ą " , j e d n o c z e ś n i e p o z b a w i a j ą c t a k i e g o s t a t u s u t e k s t y i w a r t o ś c i i n n y c h religii i w y z n a ń . U j a w n i a się z a t e m w p e w n e j m i e r z e z j a w i s k o r e p r o d u k c j i k u l t u-3 -3 L. Witkowski, op.cit., s. 72.
34 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej.
rowej36, którą w t y m kontekście m o ż n a by określić m i a n e m „reprodukcji religijnej". Współcześnie o d m i e n n o ś ć nie jest już „grzechem pierworodnym", lecz w y r a z e m bogactwa społeczeństwa, w którym się żyje. Wielości i różnice nie p o w i n n y być represjonowane, ale kultywowane. Umiejętność celebrowania różnicy, a nie egze-kwowanie hegemonicznych aspiracji większości staje się w y m o g i e m i k r y t e r i u m mądrości we współczesnej demokracji. W związku z t y m należy wyrazić zasadni-czy sprzeciw wobec uczenia religii w taki sposób, jakby nie istniała ż a d n a alterna-tywa dla chrześcijaństwa, czy to w postaci innej religii, czy też niereligijnych sys-t e m ó w p r z e k o n a ń . Szkoły nie m o g ą być m i e j s c e m o b r o n y wiary, ale kolebką rozwijania myślenia. Edukacja p o w i n n a sprzyjać pragnieniu p o z n a w a n i a złożone-go świata, a „nie p r z e k o n a n i u , że jakaś j e d n a wiara jest r ó w n a prawdzie"3 7.
4. Konkluzje i wstępne propozycje
Analiza tak z ł o ż o n e j kwestii, jaką jest n a u c z a n i e religii, nie należy d o łatwych. Ponadto, istnieje jednocześnie kilka rywalizujących z sobą wersji o d n o ś n i e , jego zasadniczych celów. H a r r y Stopes-Roe w y m i e n i a t r z y g ł ó w n e p o d e j ś c i a , które m o ż n a opisać jako:
- n a u c z a n i e religii, którego intencją jest w d r o ż e n i e d o chrześcijaństwa lub nawrócenie dzieci na chrześcijaństwo;
- etyczną edukację religijną, której intencją jest nawrócenie dzieci na religijny sposób myślenia i wzbudzenie sympatii do religii, bez konieczności konkret-nego określenia religii;
- naukę o światopoglądach, której intencją jest uczenie - bez e m o c j o n a l n e g o zaangażowania - o systemach p r z e k o n a ń , z a r ó w n o n a d p r z y r o d z o n y c h , jak i świeckich3 8.
To, co ma miejsce w polskiej szkole, mieści się w podejściu pierwszym. W do-m i n u j ą c y c h p r a k t y k a c h f u n k c j o n o w a n i a instytucji e d u k a c y j n y c h i kościelnych b r a k jest wystarczającej troski o s p r o s t a n i e w y z w a n i o m współczesności. W Pol-sce niezwykle m a ł o wiemy o innych religiach i wyznaniach oraz o ich obecności w naszym społeczeństwie. M o ż n a dostrzec, że edukacja religijna w Polsce grzeszy przeciw czy sprzeniewierza się nie tylko r ó ż n o r o d n o ś c i religii, ale także zadaje gwałt bogactwu s a m e g o chrześcijaństwa. Szkoły nie przygotowują m ł o d y c h
Pola-3 6 P. Bourdieu, J.C. Passeron, op.cit.
3 7 T. Szkudlarck,op.cit.,s. 367; L.Witkowski,op.cit.,s. 138; R.Meighan,op.cit.,s. 117-118. 3 8 Cyt. za: R. Meighan, op.cit.
k ó w n a k u l t u r o w e s p o t k a n i e z b a r d z i e j r ó ż n o r o d n ą e t n i c z n i e i religijnie E u r o p ą , b o „ u n a s " n i e m a jeszcze t a k i e g o „ p r o b l e m u " . A z t y m n i e m o ż n a c z e k a ć aż r ó ż n o -r o d n o ś ć -religii i w y z n a ń s t a n i e się b a -r d z i e j p u b l i c z n i e w i d z i a l n a . D o t y c h c z a s o w y s p o s ó b realizacji n a u c z a n i a religii w szkole p o z b a w i a P o l a k ó w z d o l n o ś c i o t w i e r a -nia się n a b o g a c t w o świata3 9.
„Świat s p o ł e c z n y w y m a g a z m i a n y (i t o ciągłej z m i a n y ) . T y m c z a s e m jest o n a u t r u d n i a n a , b l o k o w a n a p r z e z p r a k t y k i k u l t u r o w e , k t ó r e służą i n t e r e s o m d o m i n u j ą c y c h g r u p s p o ł e c z n y c h . E d u k a c j a jest j e d n ą z n a j w a ż n i e j s z y c h tego r o d z a j u p r a k -tyk. P e ł n i s w o j e i d e o l o g i c z n e f u n k c j e m a s k o w a n i a i p r z e i n a c z a n i a rzeczywistości, p o s ł u g u j ą c się u k r y t y m i p r o g r a m a m i s z k o l n y m i , s y m b o l i c z n ą p r z e m o c ą i całą serią r y t u a l n y c h p r a k t y k . J e d n o c z e ś n i e j e d n a k ta s a m a e d u k a c j a s t a n o w i w a r u n e k ż y c i o w e g o p o w o d z e n i a j e d n o s t k i o r a z jest też k o n i e c z n y m w a r u n k i e m z m i a n y s p o ł e c z e ń s t w a "4 0. A b y u m o ż l i w i ć p r z e m i a n y , szkoła p o w i n n a być p o s t r z e g a n a j a k o m i e j s c e s p o -t k a n i a religii, j a k o -t e r e n , n a k -t ó r y m e k s p o n o w a n e są i a n a l i z o w a n e r ó ż n i c e m i ę d z y k u l t u r a m i ( m . i n . g r u p e t n i c z n y c h , m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h i religijnych). S p o t k a -n i e t o m a d o p r o w a d z i ć d o w y k s z t a ł c e -n i a d i a l o g u m i ę d z y k u l t u r o w e g o i m i ę d z y religiami, k t ó r y jest w a r u n k i e m s p o ł e c z n e g o p o r o z u m i e n i a ( k u t e m u n i e z b ę d n e jest p o s i a d a n i e wiedzy). Tak p o j m o w a n a d z i a ł a l n o ś ć e d u k a c y j n a nie z a k ł a d a jakiejś s k o ń c z o n e j o k r e ś l o n e j wizji świata s p o ł e c z n e g o . Z m i e r z a raczej j e d y n i e d o o t w a r cia p r z e s t r z e n i s p o ł e c z n e j d y s k u r s u , w k t ó r y c h świat t e n m o ż e być w y n e g o c j o w a -ny, z r e k o n s t r u o w a n y , p r z e b u d o w a n y z g o d n i e z w o l ą ludzi. E d u k a c j a jest więc swo-i s t y m d z swo-i a ł a n swo-i e m n a p o g r a n swo-i c z u k u l t u r swo-i w ł a ś n swo-i e n a t y c h p o g r a n swo-i c z a c h m o ż e m swo-i e ć n a j w i ę k s z y w p ł y w n a k s z t a ł t s p o ł e c z n e g o świata4 1.
C o z a t e m z r o b i ć , j a k i c h z m i a n d o k o n a ć , a b y e d u k a c j a s t a w a ł a się c o r a z bliższa s p o t k a n i u k u l t u r i religii, b y p r z e c i w d z i a ł a ł a „ a n a l f a b e t y z m o w i r e l i g i j n e m u " o r a z b y b y ł a w stanie s p r o s t a ć w y z w a n i o m w s p ó ł c z e s n o ś c i ? Są postulaty, b y religie o p u -ściły s z k o l n e m u r y z u p e ł n i e i b y ich n a u c z a n i e o d b y w a ł o się p r z y k o ś c i o ł a c h , cer-k w i a c h , m e c z e t a c h , o ś r o d cer-k a c h b u d d y j s cer-k i c h itp. P o j a w i a j ą się r ó w n i e ż głosy, by w s z k o ł a c h religię z a s t ą p i ć r e l i g i o z n a w s t w e m . Ta a r g u m e n t a c j a j e s t silniejsza w s p o ł e c z e ń s t w a c h b a r d z i e j z s e k u l a r y z o w a n y c h . P o n i e w a ż w Polsce o b o w i ą z u j ą zapisy k o n k o r d a t o w e , o b e c n o ś ć lekcji religii w szkołach jest z a g w a r a n t o w a n a . W tej s y t u a c j i n a l e ż y z d e c y d o w a n i e w y p r a c o w a ć n o w y m o d e l n a u c z a n i a religii, k t ó r e w s z k o l e n i e m u s i p r z y j m o w a ć p o s t a c i p a r a f i a l n e j k a t e c h e z y . W y c h o d z i ł o b y t o
3 9 L. Witkowski, op.cit.s. 139-140. 4 0 T. Szkudlarek, op.cit., s. 369. 41 Ibidem, s. 372-373.
równocześnie naprzeciw oczekiwaniom Polaków - np. blisko 60% r e s p o n d e n t ó w chce, by na lekcjach była m o w a o różnych religiach i w y z n a n i a c h , a nie tylko 0 rzymskokatolickiej4 2. Może wtedy p r z e d m i o t ten nabrałby c h a r a k t e r u etycznej edukacji religijnej lub nauki o światopoglądach. P o n a d t o na wszystkich etapach 1 płaszczyznach działalności edukacyjnej warto realizować ideę e k u m e n i z m u i dia-logu m i ę d z y r e l i g i j n e g o , co by p r z e j a w i a ł o się c h o c i a ż b y m . i n . r z e c z y w i s t y m uczestnictwem przedstawicieli mniejszości religijnych w opracowywaniu progra-m ó w nauczania i podręczników, ich udziałeprogra-m w lekcjach dotyczących d a n e j religii czy wyznania itp. Powyższe rozważania są też p r o p o z y c j a m i rozwiązań i przymiar-kami d o zmian, z którymi, m a j ą c na uwadze jakość polskiej edukacji i d o b r o nas wszystkich, nie m o ż n a już dłużej zwlekać.
L I T E R A T U R A :
Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa
2006.
Co zrobić z religią w szkołach?, http://www.tvn24.pl/12690,1565665,„co-zrobic-z-religia-w-szkolach, wiadomość.html.
Czerni M., Kontrowersje wokół nauczania religii w szkole, http://www.scenamysli.eu/arty-kuly.php?id=259&lang=PL&dzial=l.
Dzierzgowska I., Średnia z religią - analiza stanu prawnego i faktycznego, http://www.moni-tor.edu.pl/analizy/srednia-z-religia-a-analiza-stanu-prawnego-i-faktycznego. html. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, http://www.
reformaprogramowa.men.gov.pl/dla-nauczycieli/edukacja-historyczna-i obywatelska. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne
w Polsce 2000-2002, Warszawa 2003.
Komisja Episkopatu ds. Wychowania, http://www.katecheza.episkopat.pl/. Meighan R., Socjologia edukacji, Toruń 1993.
Melosik Z., Pedagogika postmodernizmu [w:] Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2004.
Nasze dzieci nie chcą lekcji religii, http://katowice.naszemiasto.pl/wydarzenia/899071. html.
Rodzice są za religią w szkołach, http://www.tvn24.pl/12690,1564138,,,rodzice-sa-za-reli-gia-w-szkolach,wiadomość.html.
4J Rodzice są za religią w szWac/i,http://www.tvn24.pl/12690,1564138,,,rodzice-sa-za-religia-w-szkolach,wiadomosc.html [dostęp: 16.06.2009],
Rozporządzenie Ministra Edukacji N a r o d o w e j z dnia 14 kwietnia 1992 w sprawie w a r u n k ó w i s p o s o b u organizowania n a u k i religii w publicznych przedszkolach i szkołach, http:// w w w . r e f o r m a p r o g r a m o w a . m e n . g o v . p l / i m a g e s / d o c s / a k t y _ p r a w n e / r o z p _ 1 9 9 2 0 4 1 4 . p d f . S p r a w o z d a n i e z działalności K o m i s j i W y c h o w a n i a Katolickiego K o n f e r e n c j i Episkopatu
Polski w latach 1999-2004, http://www.katecheza.episkopat.pl/sprawozd.htm. Szkudlarek T., Pedagogika krytyczna [w:] Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1.1, Z.
Kwie-ciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2004.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, K r a k ó w 2005.
W i t k o w s k i L., Między pedagogikę, filozofię i kulturę. Studia, eseje, szkice, Warszawa 2007.
Zasady oceniania osiągnięć edukacyjnych z religii rzymskokatolickiej w szkołach, http://www.
katecheza.episkopat.pl/zasady.htm.
SUMMARY
O v e r t h e world t h e c o n n e c t i o n s b e t w e e n religion(s) a n d e d u c a t i o n have b e e n a p p e a r i n g f o r ages in different ways a n d with various intensity. Today t h e ideas of consensual t r u t h a n d m o v i n g b e y o n d the "other-denying ideology", religious pluralism, increase in personal spirituality,"voice" of m i n o r i t i e s a n d m u t u a l tolerance are p r o p a g a t e d . N o w a d a y s the role a n d place of religion in p e r s o n a l a n d social life have been c h a n g e d . But at the s a m e time m o d e r n world can provide t h e c o n d i t i o n s for the r e e m e r g e n c e a n d revival of religion. In this context I c o n s i d e r a p r e s e n c e of religion classes a n d their ąualities, features in Polish schools. This p a p e r c o n c e r n s this issue with regard t o the legał d o c u m e n t s a n d the concept of h i d d e n c u r r i c u l u m (with its aspects: p a r e n t s a n d their c h i l d r e ń s decisions about par-t i c i p a par-t i o n / n o n - p a r par-t i c i p a par-t i o n in religion classes, par-t h e official c u r r i c u l u m , par-t h e c o n par-t e n par-t of s c h o o l b o o k s , the schedules of classes etc.).
