Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 669. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Lucyna Màczka Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Wyzwania wobec kwestii spo∏ecznej w Êwiecie XXI wieku 1. Âwiatowe dysproporcje w poziomie rozwoju społecznego Wspólnota światowa, budując strategię poprawy bezpieczeństwa i zwalczania własnych słabości, musi stawić czoło rozlicznym wyzwaniom. Głównym wyzwaniem XXI w. jest zwiększenie uczestnictwa rozwijających się krajów w gospodarce światowej, a tym samym ułatwienie krajom rozwijającym się ściślejszej integracji. Kraje bogate mogą i muszą czynić o wiele więcej, aby otworzyć swe rynki i zniwelować nierówności w skali globalnej. Ogólnie globalizacja oznacza szybkie i permanentne zwiększanie liczby ponadnarodowych instytucji i organizacji, przenikanie się różnych kultur, a także konsolidację środków masowej komunikacji w skali całego globu, czego efektem są przeobrażenia świadomości społecznej oraz zwiększające się ustawicznie wzajemne uzależnienia pomiędzy mieszkańcami naszej planety. Zjawisko to McLuhan określił jako „globalna wioska”, podkreślając, że mieszkańcy różnych stron świata przeżywają wydarzenia zachodzące w skali globu w sposób podobny jak mieszkańcy tradycyjnej wioski, którzy cały czas są świadomi istnienia i działań sąsiadów1. Świat współczesny, mimo integracji i globalizacji, nie jest jednak bezpieczny. Dziś na przykład nie wiadomo, jakie będą miały konsekwencje w wymiarze międzynarodowym, politycznym i gospodarczym terroryzm i wojna w Iraku. Wyzwaniem globalizacji jest więc wyzwanie sprawiedliwości i poszanowania życia wszystkich lub innymi słowy – wyzwanie polaryzacji. 1 R. Szul, Epokowe wyzwania gospodarcze a społeczny wymiar gospodarowania [w:] Jednolitość i różnorodność w polityce rozwoju, pod red. A. Dobroczyńskiej, Wydział Nauk Ekonomicznych, UW, Warszawa 1997, s. 341..

(2) 24. Lucyna Mączka. Gospodarka światowa staje się w coraz większym stopniu zintegrowana. Przyczynia się do tego przede wszystkim liberalizacja handlu międzynarodowego, dzięki ograniczeniu lub usunięciu barier celnych, postęp w transporcie oraz w rozwoju telekomunikacji i technologii informacyjnej, ułatwiający koordynację produkcji jednego przedsiębiorstwa w należących do niego filiach zlokalizowanych w różnych częściach świata. Mimo że świat w coraz większym stopniu jest coraz bardziej zintegrowany, równocześnie występuje zjawisko polaryzacji. Globalizacja kojarzy się z szybkim wzrostem gospodarczym i redukcją biedy. W ciągu minionych dwudziestu lat, po raz pierwszy od przeszło dwóch wieków, liczba biednych na świecie, utrzymujących się z mniej niż jednego dolara na dzień, zaczęła spadać, mimo że ludność świata powiększyła się o 1,6 miliarda osób. Ogromny postęp zarazem technologiczny i społeczny powinien zmienić oblicze świata oraz zniwelować występujące w nim nierówności i obszary biedy. Pozostaje faktem, że kraje bogate utrzymują przez cały czas olbrzymią przewagę w rozwoju wobec krajów biednych, co nie dzieje się bez związku z ekspansją handlu międzynarodowego i przepływów kapitałów na największą w historii skalę. Globalizacja nie musi zakładać stworzenia dwóch światów – zintegrowanej większości i sporej mniejszości około dwóch miliardów ludzi, którzy są skazani na marginalizację. Sprawą zasadniczą jest ofensywna polityka na rzecz lepszego zintegrowania najbiedniejszych gospodarek w ramach systemu globalnego. Warunkiem ograniczenia biedy oraz osiągnięcia postępu w zrównywaniu dochodów jest uczestniczenie w równym stopniu w gospodarce globalnej. Próbuje się przy tym wskazać na silne związki występujące pomiędzy skalą redukcji biedy i tempem wzrostu gospodarczego z jednej strony a stopniem otwartości gospodarki i siłą jej powiązań z gospodarką światową poprzez wolny handel i zliberalizowane przepływy kapitałowe – z drugiej strony. Istnieją dowody świadczące o tym, że globalizacja nie musi oznaczać wzrostu rozpiętości dochodów między krajami poddanymi procesowi globalizacji, wiąże się to także z większym zróżnicowaniem dochodów wewnątrz globalizujących się krajów. Kraje bogate mogą i muszą czynić o wiele więcej, aby otworzyć swe rynki i zniwelować nierówności w skali globalnej. Najwięcej na dotychczasowej fazie globalizacji skorzystały gospodarki najbogatsze, a zwłaszcza Stany Zjednoczone. Skutki postępującej liberalizacji i kroczącej w ślad za nią integracji rynków różnie można oceniać, ale bezsprzecznie dokonuje się ona przy wyraźnej dominacji krajów najwyżej rozwiniętych i wywodzących się z nich korporacji ponadnarodowych. Potrafią one z wielką dla siebie korzyścią zdyskontować globalizację stosunków ekonomicznych i finansowych, częstokroć nie oglądając się na konsekwencję tego procesu dla słabszych partnerów. One osiągają największe korzyści, są w coraz lepszej kondycji, co rodzi.

(3) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 25. pytanie, czy nie dzieje się to także kosztem krajów i społeczeństw pozostających w tyle. Z raportów przygotowywanych corocznie przez ekspertów ONZ od 1990 r. wynika, że zwiększa się liczba krajów, w których spada wskaźnik rozwoju (Human Development Index). Wskaźnik ten, jak twierdzą autorzy raportu, jest wiarygodną miarą postępu w życiu społecznym i gospodarczym społeczeństw. Uwzględnia on takie aspekty, jak długość życia, stan edukacji (mierzony poziomem analfabetyzmu i średnią czasu edukacji) oraz dochód na głowę mieszkańca2. Z klasyfikacji 175 krajów, dokonanej według tego wskaźnika w 2001 r., wynika, że w porównaniu z 2000 r. kraje na szczycie i znajdujące się najniżej w hierarchii zmieniły się. Na pierwszym miejscu nadal jest Norwegia, a na ostatnim Sierra Leone. Jeśli chodzi o pozostałe kraje, to niemal wszystkie słabo rozwinięte znalazły się w dolnej części tabeli i leżą w większości w Afryce (30 z łącznej liczby 34). W przypadku krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów w około połowie z nich odnotowano w latach 90. spadek lub stagnację dochodu. Natomiast we wschodniej Europie i Azji Środkowej wskaźnik rozwoju społecznego obniżył się we wszystkich krajach, szczególnie drastycznie w Mołdawii, Tadżykistanie, Federacji Rosyjskiej i na Ukrainie. Największy wzrost ubóstwa w latach 90. wystąpił w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Szacuje się, że obecnie około 20% ludności tego regionu (100 mln ludzi) musi żyć za mniej niż 2 dolary dziennie. Tabela 1. Ranking ONZ 40 krajów o najlepszych warunkach życia spośród 175 państw świata Pozycja. 2. Kraj. Pozycja. Kraj. 1. Norwegia. 14. Finlandia. 2. Islandia. 15. Luksemburg. 3. Szwecja. 16. Austria. 4. Australia. 17. Francja. 5. Holandia. 18. Niemcy. 6. Belgia. 19. Hiszpania. 7. USA. 20. Nowa Zelandia. 8. Kanada. 21. Włochy. 9. Japonia. 22. Izrael. 10. Szwajcaria. 23. Portugalia. 11. Dania. 24. Grecja. 12. Irlandia. 25. Cypr. 13. Wielka Brytania. 26. Hongkong. G. Garlińska, Biednym trzeba pomóc, „Nowe Życie Gospodarcze”, Warszawa 2003, nr 17..

(4) Lucyna Mączka. 26. cd. tabeli 1 Pozycja. Kraj. Pozycja 34. Kraj. 27. Barbados. Argentyna. 28. Singapur. 35. Polska. 29. Słowenia. 36. Seszele. 30. Korea Południowa. 37. Bahrajn. 31. Brunei. 38. Węgry. 32. Czechy. 39. Słowacja. 33. Malta. 40. Urugwaj. Źródło: Raport o rozwoju społecznym 2003, ONZ, cyt. za: G. Garlińska, op. cit., s. 25.. Jak wynika z klasyfikacji (tab. 1), Polska znajduje się na 35 miejscu spośród 175 państw, a więc wyprzedza Węgry i Słowację, wyżej zaś znajdują się Słowenia i Czechy. Najlepiej wypadają kraje europejskie, przede wszystkim członkowie Unii Europejskiej. W nich poziom wskaźnika rozwoju społecznego jest najwyższy. 2. Strategia lizboƒska Procesy globalizacji, internacjonalizacji oraz integracji gospodarczej, jak również rozwój nauki i technologii, to czynniki wywierające bezpośredni wpływ na potrzebę dokonywania częstych i niekiedy radykalnych zmian w systemie wspólnotowych instrumentów polityki gospodarczej. Procesy te mają swe korzenie w powstających po II wojnie światowej gospodarczych zgrupowaniach integracyjnych, których efektem są m.in. dzisiejsza Unia Europejska czy też Północno-Amerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (NAFTA). Decyzje podjęte przez Radę Europejską w Lizbonie w marcu 2000 r. mają fundamentalne znaczenie dla rozwoju Unii Europejskiej jako strefy dobrobytu i stabilności. Strategicznym celem agendy lizbońskiej jest przekształcenie do 2010 r. Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjną, dynamiczną i opartą na wiedzy gospodarkę na świecie. Corocznie Komisja Europejska przygotowuje na wiosenny szczyt Rady raport, w którym wskazuje postęp w realizacji celów strategii i określa priorytety działania na kolejny rok. Strategia lizbońska określa kierunek trwałego, gospodarczego i społecznego rozwoju UE do 2010 r. Niezbędnym elementem, warunkującym osiągnięcie celów strategii jest – zdaniem jej autorów3 – silna i stabilna gospodarka. Cele te można określić następująco: 3. www.europa,eu.int/comm/Lisbon..

(5) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 27. – stworzenie dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki, – pogłębienie liberalizacji i integracji rynków (telekomunikacja, energetyka, transport, poczta, usługi finansowe), – utrzymanie trwałego, dynamicznego wzrostu gospodarczego, – przywrócenie pełnego zatrudnienia (ograniczenie bezrobocia do możliwie najniższego poziomu), – wyrównywanie różnic w dochodach społeczeństw, – reformowanie systemów ubezpieczeń społecznych. Realizacja powyższych zamierzeń ma pomóc Unii Europejskiej stać się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką na świecie. Strategia lizbońska określa cele, nie wskazuje jednakże, w jaki sposób powinny one zostać osiągnięte. W praktyce Unia Europejska przygotowuje w poszczególnych dziedzinach różnorodne programy, które zawierają szczegółowo określone działania umożliwiające realizację strategii. Proces wdrażania celów strategii koordynowany jest przez Radę Europejską. Grupa ekspertów Komisji Europejskiej dokonuje corocznie przeglądu wspólnotowych instrumentów polityki gospodarczej. Badania te mają wykazać, jakie skutki przyniesie Unii, po pierwsze, realizacja strategii lizbońskiej, określającej cele w zakresie wzrostu gospodarczego, innowacyjności i spójności społecznej do 2010 r. i po drugie, rozszerzenie UE o dziesięć nowych państw. W raportach mają się znaleźć również zalecenia dotyczące ewentualnych zmian polityki gospodarczej Unii, umożliwiających osiągnięcie celów strategii lizbońskiej i skuteczną integrację nowych członków. W lipcu 2003 r. został opublikowany raport Sapira, tj. raport grupy ekspertów Komisji Europejskiej4, z którego wynika, że Unia osiągnęła wiele w dziedzinie instytucjonalnej, a mianowicie od 1993 r. funkcjonuje jednolity rynek, w 1999 r. wprowadzono wspólną walutę euro, podjęto też ostateczną decyzję o przyjęciu do UE dziesięciu nowych członków. Jednakże sukcesy na polu gospodarczym nie są już według ekspertów tak spektakularne. Stabilność makroekonomiczna i postępująca spójność gospodarcza nie idą bowiem w parze z odpowiednim wzrostem gospodarki. Raport składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera ocenę aktualnej sytuacji gospodarczej, w tym zwłaszcza problematyki wzrostu, stabilności makroekonomicznej i spójności. Część druga prezentuje wyzwania, jakie stoją przed Unią w nadchodzących latach. W ostatniej części raportu, zbudowanej na bazie dwóch poprzednich, eksperci przedstawili zalecenia co do przyszłości polityki gospodarczej Unii Europejskiej. W tej części raportu Sapira eksperci wypowiadają się na temat stanu gospodarki unijnej. Podkreślają, że utworzenie jednolitego 4. www.europa.eu.int/comm/commissioners..

(6) Lucyna Mączka. 28. rynku i usunięcie barier w przepływie dóbr, usług, pracy i kapitału nie wpłynęło w pożądany sposób na wzrost gospodarczy. W końcu lat 90. sytuacja makroekonomiczna krajów UE uległa znacznej poprawie: zmniejszyła się inflacja i stopy procentowe, obniżył deficyt budżetowy, korzystnie kształtował się bilans płatniczy. Silnym motywem do przeprowadzania reform finansów publicznych państw członkowskich była konieczność spełnienia kryteriów konwergencji, warunkująca wejście do strefy euro i pogłębianie integracji gospodarczej w ramach jednolitego rynku. Te korzystne tendencje nie znajdowały jednakże odzwierciedlenia we wzroście gospodarczym, który następował znacznie wolniej w Europie niż za oceanem. Stany Zjednoczone rozwijały się pod koniec XX w. w tempie około 5,6% rocznie, podczas gdy w Unii Europejskiej wzrost gospodarczy nie przekraczał 3%. Przyczyn tej słabej dynamiki było kilka, a najważniejsze z nich to: niska stopa zatrudnienia i niska wydajność pracy, relatywnie słaby rozwój technologiczny, brak pełnej integracji w ramach jednolitego rynku5. W tej sytuacji konieczne stało się podjęcie działań nakierowanych na poprawę sytuacji ekonomicznej i podniesienie konkurencyjności gospodarki Unii Europejskiej, a także zmniejszenie dystansu technologicznego dzielącego Europę od Stanów Zjednoczonych i Japonii. Szefowie państw i rządów na kolejnym szczycie Rady Europy w marcu 2003 r., poświęconym przede wszystkim pełnej realizacji 3-letniej strategii lizbońskiej, uznali za priorytety utrzymanie zrównoważonego wzrostu gospodarczego, utworzenie większej liczby miejsc pracy, zmodernizowanie europejskiego modelu socjalnego, a także sprostanie problemowi starzenia się społeczeństw. Postęp we wdrażaniu strategii lizbońskiej jest zróżnicowany w poszczególnych dziedzinach oraz w poszczególnych krajach. Oceniając analizę stanu wdrażania założeń lizbońskich w zakresie gospodarczej i społecznej, stwierdza się, że Unia Europejska przeżywa obecnie, podobnie jak i inne regiony świata, zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego (tab. 2) i związany z tym spadek tempa przyrostu nowych miejsc pracy, co wynika m.in. z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń politycznych. Cechą charakterystyczną przestrzeni społeczno-ekonomicznej jest silna koncentracja potencjału gospodarczego w najbardziej rozwiniętych regionach. Towarzyszy temu wyraźny spadek, w tworzeniu PKB per capita (ceny bieżące), udziału regionów o spadającej konkurencyjności gospodarek. Według danych (tab. 2) średnia wartość PKB per capita w UE-15 w 2001 r. wynosiła 20 844 USD (ceny bieżące) i była niższa od średniej OECD-30 o 2238 USD oraz niższa o 11 712 USD osiągniętej w Japonii i aż o 14 210 USD uzyskanej w Stanach Zjednoczonych. 5. http:/europa,eu.int/comm/lisbon..

(7) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 29. Tabela 2. PKB per capita i stopa bezrobocia Wyszczególnienie. PKB per capita (c.b.) w dolarach USA 1990. 1995. 2001. OECD-30. 17 999. 23 183. 23 083. Japonia. 24 705. 42 142. 32 556. Stany Zjednoczone. 23 005. 27 895. 35 045. UE-15. 18 793. 23 130. 20 844. Stopa bezrobocia w% 1990. 1995. 2001. 7,4. 7,3. 6,5. 2,1. 3,2. 5,0. .. 5,6. 4,8. .. 10,7. 7,3. Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystyki Międzynarodowej.. Osiągnięty poziom PKB per capita średnio w UE w 2001 r. był wyższy o 10,9% w stosunku do 1990 r., ale równocześnie prawie 10% niższy w stosunku do 1995 r., podczas gdy w Stanach Zjednoczonych poziom ten w całym dziesięcioleciu wzrastał, osiągając w 1995 r. wzrost o 25,6%, a w 2001 r. aż 52,3% i był wyższy o 20,5% od wskaźnika wzrostu w badanym dziesięcioleciu w Japonii i o 24,1% w krajach OECD-30. W dziedzinie zatrudnienia Unia osiągnęła znaczący sukces w postaci stworzenia około 12 mln miejsc pracy od 1995 r., a od momentu ustanowienia strategii lizbońskiej – 5 mln nowych miejsc pracy oraz ograniczenie bezrobocia. W latach 1995–2001 bezrobocie w UE zmalało o 3,4 punkta procentowego (tab. 2). Podkreśla się jednak, iż średnia stopa bezrobocia w UE jest najwyższa (wynosi aż 10,7% w 1995 r. do 7,3% w 2001 r.) w porównaniu do średniej krajów OECD-30 (odpowiednio 7,3–6,5%), w Stanach Zjednoczonych (5,6–4,8%) oraz Japonii (3,2–5,0%). Europejski program socjalny (European Social Agenda), realizowany w ramach strategii lizbońskiej, ma na celu zapewnienie zatrudnienia wszystkim, którzy mogą pracować, a także objęcie ochroną społeczną tych, którzy pracy nie mogą podjąć, z różnych względów, np. niepełnosprawni. Jednym z warunków zrealizowania tych postulatów jest podjęcie bardziej zdecydowanych kroków w celu reformy systemu ubezpieczeń społecznych. W tym obszarze należy przede wszystkim zwrócić uwagę na skuteczne działania podejmowane w celu ograniczenia ubóstwa poprzez zmniejszanie bezrobocia (w szczególności długotrwałego). Wciąż jednakże różnice w poziomie dochodów są bardzo wyraźne na obszarze Unii, a po jej rozszerzeniu ulegną dalszemu zwiększeniu. Postęp technologiczny i pogłębiająca się globalizacja mogą spowodować zwiększenie rzeszy bezrobotnych wśród najmniej wykwalifikowanych pracowników, zwiększając tym samym sumy przeznaczane z budżetu państwa na pomoc społeczną..

(8) 30. Lucyna Mączka. Bardzo ważnym zagadnieniem w strategii lizbońskiej jest wiedza. Nowoczesne technologie stanowią źródło wzrostu, stwarzają nowe miejsca pracy i są przyjazne dla środowiska naturalnego. W strategii kładzie się zwłaszcza nacisk na zdobywanie nowych umiejętności, nieustanne podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez pracowników. Równie ważne jest zacieśnianie więzi pomiędzy sektorem nauki a działalnością gospodarczą. Inwestycje w naukę są jednak wciąż zbyt niskie w UE w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi czy Japonią. Aż 40% badań naukowych największych europejskich firm prowadzonych jest poza Unią. Ich rozszerzenie może w dużym stopniu przyczynić się do przeniesienia działalności badawczo-rozwojowej do nowych krajów członkowskich, z uwagi na wysoko wykwalifikowanych pracowników oraz niższe koszty działania na tym obszarze. 3. Dysproporcje społecznego rozwoju w realiach unijnych W Unii Europejskiej nie istnieje jednolita polityka społeczna. Przez długi czas w ogóle nie przewidywano prowadzenia wspólnej polityki społecznej. Uznawano, że państwo opiekuńcze jest narodowe i roszczenia z tytułu uprawnień socjalnych mogą być adresowane wyłącznie do władz państwowych. Do dziś Wspólnota Europejska nie ma żadnych kompetencji regulacyjnych w dziedzinie polityki społecznej. Rola Komisji Europejskiej ogranicza się do opracowywania strategii i koordynacji polityk narodowych. Na szczycie w Lizbonie w marcu 2000 r. przyjęto deklarację o prowadzeniu polityki społecznej metodą otwartej koordynacji. Wskazana w Lizbonie nowa metoda otwartej koordynacji, która ma ułatwić stosowanie założeń agendy lizbońskiej, przyczyni się do pogłębiania integracji europejskiej. Metoda ta, służąca wymianie najlepszych rozwiązań między państwami członkowskimi, obejmuje m.in. opracowanie unijnych wytycznych wraz z harmonogramami działań, przekładanie wytycznych unijnych na polityki narodowe i regionalne z uwzględnieniem różnic między krajami i regionami oraz okresowe monitorowanie osiąganego postępu. Metoda otwartej koordynacji nie stoi w sprzeczności z metodą wspólnotową, która gwarantuje ciągłość i dynamikę procesu integracji europejskiej. Funkcjonowanie metody wspólnotowej jest niezwykle ważne z punktu widzenia procesu rozszerzenia, w wyniku którego zwiększy się stopień zróżnicowania pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Nie wszystkie cele wskazane w agendzie lizbońskiej będą mogły być osiągnięte przez nowe państwa członkowskie w terminie wskazanym dla obecnych członków Unii. Konieczne jest więc równoległe stosowanie obu metod..

(9) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 31. Unia za słabo przystosowuje się do zmieniającego się otoczenia gospodarczego. System oparty na korzystaniu z dostępnych technologii, masowa produkcja bazująca na korzyściach skali, przemysł, którego podstawę stanowią duże przedsiębiorstwa oraz mało elastyczna polityka zatrudnienia w firmach, nie sprzyjają rozwojowi gospodarczemu w warunkach postępującej globalizacji i zwiększającej się konkurencji światowej. Przedsiębiorstwa unijne powinny lepiej przystosowywać się do zmian w otoczeniu gospodarczym poprzez elastyczne formy zatrudnienia i sprawną organizację pracy. Powinny też być bardziej nowoczesne, jeśli chodzi o technologię produkcji czy źródła pozyskiwania kapitału. Warunkiem koniecznym rozwoju europejskiej gospodarki jest też zwiększenie inwestycji w badania i rozwój, a także w naukę. Na szczycie Rady Europejskiej w Kopenhadze w grudniu 2002 r. zakończono negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej 10 krajów. Traktaty akcesyjne zostały ratyfikowane w maju 2004 r. Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry stały się członkami Unii. Jest to piąte rozszerzenie Unii Europejskiej, największe, jeśli weźmie się pod uwagę liczbę krajów. O ile o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji w 1995 r. mówi się, że jest to rozszerzenie na północ, to obecnie Unia znacznie przesunęła się na wschód. Osiem spośród wymienionej dziesiątki to państwa Europy Wschodniej (bardziej nawet w sensie historycznym niż geograficznym), pewnym ewenementem jest przekroczenie geograficznych granic Europy, co nastąpiło wraz z przyjęciem Cypru – państwa, które należy do Azji. Przyjęcie do Unii dziesięciu nowych państw jest niezwykle istotnym wydarzeniem. Rozszerzenie spowodowało przyrost ludności UE o jedną trzecią i prawie podwojenie liczby państw członkowskich. W 2001 r. w krajach akcesyjnych mieszkało 75 mln osób, a więc przeszło pięciokrotnie mniej niż w krajach piętnastki i mniej niż w samych Niemczech. Przeszło połowę mieszkańców krajów akcesyjnych stanowią Polacy. Powierzchnia UE zwiększyła się po rozszerzeniu do 3,9 mln km2. Kraje akcesyjne zajmują blisko 740 tys. km2. Wśród 25 krajów UE pod względem powierzchni Polska zajmuje szóste miejsce, za Finlandią, a przed Włochami. Przyjęcie nowych krajów członkowskich spowodowało wydłużenie lądowej zewnętrznej granicy UE o ponad 1800 km. Unia zyskała też nowych sąsiadów, którymi od 2004 r. stały się: Białoruś, Ukraina, Chorwacja, Rumunia i Jugosławia. Wielkim wyzwaniem dla „dwudziestki piątki” będzie koordynacja polityki makroekonomicznej, z uwagi przede wszystkim na duże zróżnicowanie pomiędzy krajami Unii, jeśli chodzi o priorytety tej polityki. Potrzebne będą też nowe, skuteczniejsze metody zarządzania gospodarką. Akcesja „dziesiątki” będzie stanowiła dla obecnych krajów Unii dodatkowy impuls do wzrostu w wysokości.

(10) 21 404. 13 720. Niemcy. Portugalia. 29 495. 26 077. 25 161. 24 398. 24 843. 18 021. 20 124. 16 817. 24 215. 25 260. –. 119. 123. 117. 132. 115. 158. 195. 126. 129. 125. 116. 120. 123. 121. 122. Dynamika PKB (c.s.) per capita 2001 1990 = 100. 10,1. 11,3. 8,6. 7,7. 7,1. 10,1. 2,9. 12,2. 7,1. 22,9. 10,0. 11,6. 15,2. 7,0. 9,3. 3,7. 1995. 7,5. 9,1. 5,1. 4,9. 5,0. 8,2. 2,4. 4,4. 2,6. 11,4. 10,3. 8,7. 9,1. 4,5. 7,3. 4,1. 2002. Stopa bezrobocia w%. bd – brak danych Źródło: Statystyka Międzynarodowa GUS 1998, 2003.. 20 119. 33 235. Luksemburg. 20 004. 18 157. Irlandia. UE-15. 21 249. Holandia. Włochy. 15 213. Hiszpania. 19 952. 25 893. 12 828. Grecja. 18 764. 46 743. 20 228. Francja. W. Brytania. 29 174. 18 856. Finlandia. Szwecja. 27 836. 22 974. Dania. 26 169. 21 913. 27 001. 21 454. 2000. Belgia. 1995. Austria. Kraje UE-15. PKB per capita według PPS (c.b.) USD. UE-25. UE-10. Węgry. Słowenia. Słowacja. Polska. Malta. Łotwa. Litwa. Estonia. Czechy. Cypr. Kraje dziesiątki. 15 617. 8 305. 8 976. 10 954. 8 915. 6 350. .. 3 370. 4 120. 4 220. 12 369. 15 470. 1995. 20 651. 12 513. 12 204. 17 310. 11 278. 9 837. 16 530. 7 070. 6 980. 9 340. 13 806. 20 780. 2000. PKB per capita według PPS (c.b.) USD. 133. 145. 142. 143. 142. 126. 99. 151. 119. 134. Dynamika PKB (c.s.) per capita 2001 1990 = 100. Tabela 3. PKB per capita według siły nabywczej oraz stopa bezrobocia w UE i państwach kandydujących. 8,4. 7,4. .. 10,4. .. 14,3. 11,8. 9,1. 6,5. bd. 1998. 5,6. 6,0. 19,4. 18,1. 7,5. 12,9. 13,1. 9,1. 7,3. 5,3. 2002. Stopa bezrobocia w%. 32. Lucyna Mączka.

(11) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 33. 0,5–0,7% PKB. Państwa przystępujące mają znacznie niższy od obecnych krajów UE poziom dochodu na głowę mieszkańca (tab. 3). Największe dysproporcje między krajami członkowskimi i akcesyjnymi występują pod względem wartości wytworzonego produktu krajowego brutto. Według parytetu siły nabywczej wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca we wszystkich krajach akcesyjnych jest niższa niż średnio w UE. Duże dysproporcje w PKB spowodują obniżenie się wartości PKB per capita (tab. 3). Według danych za 2000 r. średnia wartość w krajach „piętnastki” przekroczyła 26 tys. USD i była o blisko 6 tys. USD wyższa niż średnio w UE-25 oraz aż o prawie 14 tys. USD niż w krajach „dziesiątki”. I tak, zamożne kraje należące do Unii Europejskiej można podzielić na trzy grupy, z punktu widzenia parytetu siły nabywczej PKB per capita (ceny bieżące w USD według danych za rok 2000): − powyżej 40 tys. USD per capita (Luksemburg), − poniżej 20 tys. USD (Portugalia, Grecja), − pozostałe 12 państw osiągają PKB per capita w przedziale 20–30 tys. USD. Natomiast dziesiątka krajów akcesyjnych wykazuje zbyt niską spójność ekonomiczną procesu realnej konwergencji wyrażającej wyrównywanie się poziomu dobrobytu ekonomicznego. Według danych, najwyższy poziom konwergencji może osiągnąć Cypr – około 20 tys. USD per capita mierzonego siłą nabywczą oraz Słowenia (17 310 USD). Jednocześnie Litwa, Łotwa, Estonia i Polska (9837 USD) o niskim początkowym poziomie (od 3–9 tys. USD PKB per capita) dłuższy czas borykać się jeszcze będą z trudnościami wynikającymi z różnic w poziomie rozwoju gospodarczego. Stałym wyzwaniem dla państw kandydujących do Unii Europejskiej jest osiągnięcie odpowiednio wysokiego, a przy tym stabilnego i trwałego wzrostu gospodarczego, będącego gwarantem realnej konwergencji z państwami członkowskimi już w pierwszych latach po przystąpieniu. Dynamika PKB per capita według danych za 2001 r. (przyjmując 1990 r. = = 100%) wzrosła w krajach piętnastki od 15% w Niemczech do 95% w Irlandii, natomiast w krajach dziesiątki od 19% w Republice Czeskiej do 51% w Estonii i minimalnie – o 1% spadła na Litwie, dla Polski wskaźnik wzrostu wynosił 43%, co optymistycznie zapowiada ogólne perspektywy rozwoju krajów kandydujących do UE. Według prognoz Komisji Europejskiej przewidywano, że w 2003 r. średni wzrost gospodarczy w całej grupie wyniesie 4%, w tym w Polsce – 3,2%6. Obecne, trudne warunki polityczno-gospodarcze w krajach Unii Europejskiej stawiają pod znakiem zapytania możliwość realizacji celów strategii lizbońskiej. Tempo wykonywania zobowiązań podjętych podczas szczytu w Lizbonie jest niewystarczające, a rozszerzenie UE może spowodować dodatkowe spowolnienie. 6. http/europa.eu.int./comm/commissinnrs..

(12) 34. Lucyna Mączka. Ponadto postęp w realizacji celów strategii lizbońskiej jest bardzo zróżnicowany. Szczególnie zaawansowane we wdrażaniu postanowień strategii są północne kraje członkowskie: Szwecja, Dania, Finlandia, Holandia, Wielka Brytania, które pod względem wielkości i wydajności zatrudnienia oraz poziomu rozwoju technologicznego mogą konkurować z czołówką światową. Także bardzo szybko nadrabia dystans Irlandia. Między dynamiką PKB a wysokością stopy bezrobocia występuje ścisły związek. Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że w 2002 r. przeciętna stopa bezrobocia w państwach Unii Europejskiej wyniosła 7,5%. Najtrudniejsza sytuacja na rynku pracy od wielu lat występuje w Hiszpanii, gdzie w 2002 r. stopa bezrobocia sięgała 11,4%. W pierwszej połowie lat 90. wskaźnik bezrobocia w krajach UE systematycznie wzrastał, dochodząc w 1995 r. do 10,1%, następnie jednak zarysowała się tendencja spadkowa i stopa bezrobocia zmniejszyła się w ciągu siedmiu lat łącznie o 2,6 punkta procentowego. Kraje UE traktują problem wzrostu zatrudnienia jako sprawę priorytetową i ponadnarodową uznając, że zatrudnienie i rozwój idą w parze. Unia realizuje program pod nazwą Europejska Strategia Zatrudnienia. Strategia walki z bezrobociem przynosi wymierne efekty, czego wyrazem jest spadek przeciętnego wskaźnika bezrobocia w UE z 10,1% w 1993 r. do poziomu 7,4–7,5% w latach 2001–2002. Tylko w trzech państwach UE (Austria, Grecja, Niemcy) sytuacja na rynku pracy w 2002 r. była gorsza niż 10 lat wcześniej. W Irlandii stopa bezrobocia obniżyła się aż o 11,2 punktu procentowego, natomiast w Finlandii i Hiszpanii o 7,2 punktu procentowego, w Wielkiej Brytanii zaś o 4,9 punktu7. Polskie bezrobocie ma charakter strukturalny i do jego stopniowej redukcji niezbędne jest wdrożenie rozwiązań systemowych, zmierzających przede wszystkim do zwiększenia podaży miejsc pracy, jak również uelastycznienia rynku pracy oraz zwiększenia mobilności i lepszego przygotowania osób poszukujących zatrudnienia pod względem zawodowym. Jak to skutecznie zrobić, pokazują doświadczenia Unii. Wysokie bezrobocie jest słabością polskiej gospodarki. Według danych z 2000 r. (tab. 3) Polska (18,1%) i Słowacja (19,4%) spośród krajów dziesiątki mają najwyższą stopę bezrobocia. Niestety, w Polsce rośnie ono obecnie szybciej niż na Słowacji, Polsce zagraża więc niechlubne pierwsze miejsce w tym rankingu. Cele procesu lizbońskiego znajdują również odzwierciedlenie w przyjętej w styczniu 2002 r. strategii gospodarczej polskiego rządu, którą tworzą m.in. takie. 7 L. Mączka, Koniunktura gospodarcza w warunkach integracji europejskiej i globalizacji, Zeszyty Badania Naukowe WSU, Kielce 2003, nr 13..

(13) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 35. programy, jak: „Przede wszystkim przedsiębiorczość”, „Pierwsza praca”, „Infrastruktura – klucz do rozwoju”. Strategicznym celem Polski jest jak najszybsze zmniejszenie luki rozwojowej, która dzieli nas od krajów Unii. Wkroczenie na ścieżkę wysokiego tempa wzrostu PKB oznaczać będzie spełnienie rzeczywistego kryterium integracji. Na szczególną uwagę w ramach porządkowania strategii lizbońskiej zasługuje realizacja wytycznych w zakresie trwałego rozwoju. Przez trwały rozwój należy rozumieć wzrost, który odbywa się w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem kosztów i korzyści dla przyszłych pokoleń. W tym aspekcie ważna jest przede wszystkim ochrona środowiska naturalnego przed negatywnym wpływem działalności gospodarczej człowieka oraz przeciwdziałanie zmianom w strukturze społecznej krajów Unii Europejskiej (przede wszystkim starzeniu się społeczeństw UE). Jeśli chodzi o ochronę środowiska, państwa członkowskie zobowiązały się spełnić zobowiązania protokołu z Kioto, a więc przede wszystkim ograniczyć emisję gazów cieplarnianych i podnieść jakość powietrza. Unia chce pełnić rolę głównego inicjatora przedsięwzięć ekologicznych na skalę światową. Podczas międzynarodowych konferencji organizowanych przez Unię Europejską w 2002 r. podjęto wiele ważnych decyzji dotyczących poprawy środowiska naturalnego, w ciągu najbliższych lat. Innym aspektem trwałego rozwoju jest przeciwdziałanie niekorzystnemu zjawisku starzenia się społeczeństw UE. Problem ten dotyczy niemal wszystkich państw członkowskich, jednakże jedynie niektóre z nich podjęły kroki w celu ograniczenia negatywnych skutków tego zjawiska (przede wszystkim w postaci reformy systemów ubezpieczeń społecznych). Starzenie się społeczeństw europejskich jest z jednej strony pewnym osiągnięciem ludzkiej cywilizacji, ponieważ wynika z wydłużenia przeciętnego trwania życia. Z drugiej strony poważnym problemem staje się kwestia zabezpieczenia dochodów oraz usług zdrowotnych w tej wydłużonej fazie starości, gdy jednocześnie coraz mniej liczne jest pokolenie młode. Autorzy raportu obawiają się negatywnych konsekwencji starzenia się społeczeństw Unii, przestrzegają, że zjawisko to spowoduje zwiększenie wydatków publicznych na system emerytalny i opiekę zdrowotną. Problem starzenia się społeczeństw (udział ludności w wieku powyżej 65 lat w Unii zwiększył się z 14,5% w 1990 r. do 16,4 w 2001 r.), a w konsekwencji zwiększania wydatków na zabezpieczenia socjalne wymusza w części państw członkowskich zmiany systemów emerytalnych. Już za kilka lat na emeryturę zaczną przechodzić osoby z powojennego wyżu demograficznego, a na rynek pracy trafią pierwsze roczniki z okresu bardzo niskiego przyrostu naturalnego. Na każdego zatrudnionego będzie zatem przypadać coraz więcej osób w wieku emerytalnym. Z analizy danych zawartych w tabeli 4 wynika, że wskaźnik udziału ludności w wieku 65 lat i więcej w skali ludności ogółem w poszczególnych krajach pięt-.

(14) 15,4. 17,3. 15,6. 18,0. Portugalia. Szwecja. Wielka Brytania. Włochy 76,0. 74,8. 77,3. 71,7. 74,4. .. 74,1. 75,8. 75,4. 75,4. 75,2. 74,6. 74,2. 74,6. 75,9. 75,3. bd – brak danych Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS.. 14,3. 16,2. Niemcy. 11,2. Irlandia. Luksemburg. 16,7. 13,6. 17,2. Francja. Grecja. Holandia. 16,1. Finlandia. Hiszpania. 14,8. 15,0. Dania. 15,4. 16,8. Austria. –. 82,4. 79,9. 82,0. 79,3. 80,6. .. 79,7. 80,7. 82,3. 80,8. 83,1. 81,5. 78,5. 80,9. 81,7. 81,4. Ludność w wieku 65 Przeciętne trwanie życia i więcej w % ogółem według danych 2000 r. ludności (2001) mężczyzn kobiet. Belgia. 15 państw UE. Kraje „piętnastki” Cypr. Węgry. Słowenia. Słowacja. Polska. Malta. Łotwa. Litwa. Estonia. Czechy. –. Kraje „dziesiątki”. 14,6. 14,2. 11,5. 12,4. 12,0. 15,3. 13,6. 14,5. 13,9. 11,3. –. Ludność w wieku 65 i więcej w % ogółem ludności (2001). 66,4. 71,8. 69,0. 69,7. 74,4. 64,9. 67,0. 65,5. 71,5. 75,3. –. mężczyzn. 75,2. 79,3. 77,2. 77,6. 80,1. 76,0. 77,2. 76,3. 78,2. 80,4. –. kobiet. Przeciętne trwanie życia według danych 2000 r.. Tabela 4. Udział osób w wieku 65 lat i więcej w ludności ogółem oraz przeciętne trwanie życia w krajach UE i krajach kandydujących. 36. Lucyna Mączka.

(15) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 37. nastki jest bardzo zróżnicowany (według danych za 2001 r.), a mianowicie: od 11,2% w Irlandii do aż 18% we Włoszech. Natomiast w grupie państw kandydujących rozpiętość ta jest znacznie mniejsza, gdyż waha się od 11,3% dla Cypru do 13,3% dla Łotwy, podczas gdy w Polsce wskaźnik ten wynosi 12,4%. Wzrost wydatków publicznych na systemy ubezpieczeń społecznych wiąże się również z wydłużającym się przeciętnym trwaniem życia, które według danych za 2000 r. (tab. 4) dla całej piętnastki wynosi dla mężczyzn 75,3 lat, dla kobiet zaś 81,4 lat. W poszczególnych państwach przeciętna trwania życia waha się od 71,7 w Portugalii do 77,3 lat we Włoszech dla mężczyzn i od 78,5 w Danii do 82,4 lat również we Włoszech dla kobiet. Natomiast skala przeciętnego trwania życia w krajach kandydującej dziesiątki znacznie odbiega od średniej państw piętnastki, a mianowicie: jedynie Cypr osiąga średnią piętnastki długości trwania życia w przypadku mężczyzn, natomiast w przypadku kobiet żadne z państw nie osiąga średniej. W Polsce przeciętne trwanie życia wynosi dla mężczyzn 69,7 dla kobiet zaś 77,6 lat. W zakresie modernizacji europejskiego modelu socjalnego – obok walki z bezrobociem – Unia Europejska podkreśliła konieczność walki ze starzeniem się społeczeństw i zmniejszaniem liczby osób aktywnych zawodowo, m.in. poprzez reformę krajowych systemów emerytalnych oraz zwiększenie zatrudnienia osób w podeszłym wieku. Walka z bezrobociem winna także obejmować kobiety, imigrantów i młodych ludzi. Powszechne obawy specjalistów zajmujących się efektami integracji wiążą się przede wszystkim z możliwością wystąpienia masowych migracji obywateli dziesiątki poszukujących lepszych zarobków w bogatszych krajach Unii. Wskazują oni także na wysokie transfery z unijnego budżetu do nowych państw członkowskich oraz na prawdopodobieństwo realokacji inwestycji ze starych do nowych państw Unii z uwagi na niskie koszty pracy na tym obszarze. 4. Podsumowanie Unia Europejska przeżywa obecnie, podobnie jak i inne regiony świata, zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego i związanego z tym tempa przyrostu nowych miejsc pracy, co wynika m.in. z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń politycznych. Wraz z sukcesem wprowadzenia do obiegu wspólnej waluty unijnej – euro Unia Europejska otrzymała pozytywny impuls pozwalający na zaktywizowanie procesu lizbońskiego, którego tempo i dotychczasowe osiągnięcia nie satysfakcjonują wszystkich państw członkowskich UE. Wyzwania wynikające z globalizacji i rozwoju nowych technologii wymagają od Unii – szczególnie w kontekście jej rozszerzenia – nadania rzeczywistego impulsu procesowi reform społeczno-gospo-.

(16) 38. Lucyna Mączka. darczych, do którego Polska pragnie stopniowo włączać się, tak aby w przyszłości w pełni w nim uczestniczyć. Obecnie pozycja konkurencyjna Polski jest zdecydowanie niezadowalająca. Nie gwarantuje tempa rozwoju gospodarczego pozwalającego na osiągnięcie w zadowalającym okresie poziomu rozwoju i dobrobytu charakterystycznego dla wysoko rozwiniętych państw członkowskich Unii Europejskiej. Skazuje jednocześnie Polskę na postępującą peryferyzację zarówno na płaszczyźnie globalnej, jak i na utratę statusu lidera przemian i transformacji gospodarczej w Europie Środkowej i Wschodniej. Jak powszechnie wiadomo, przystąpienie do UE wiąże się z poniesieniem znacznych krótkookresowych kosztów dostosowawczych. Jednakże w średnim i długim okresie o dodatnim bilansie akcesji zadecydują tzw. dynamiczne efekty procesu związane z polepszeniem efektywności alokacyjnej gospodarki, zniwelowaniem istniejącej luki technologicznej w stosunku do wysoko rozwiniętych gospodarek zachodnich, wymuszeniem wyższego poziomu innowacyjności podmiotów gospodarczych czy odrobieniem istniejących zaległości infrastrukturalnych. Oczywiście, sama akcesja do UE nie jest gwarantem poprawy pozycji konkurencyjnej. Akcesja do Unii Europejskiej tworzy tym samym jedynie korzystne ramy rozwoju gospodarczego – rzeczywista globalna konkurencyjność gospodarki polskiej, a tym samym jej perspektywy rozwojowe, będą zależeć w dużym stopniu od rozwagi rządzących oraz determinacji i cierpliwości społeczeństwa. Polska jest zainteresowana postępem procesu lizbońskiego, ponieważ pozytywne efekty modernizacji i liberalizacji gospodarki obecnej Unii staną się wkrótce udziałem krajów kandydujących i ich obywateli. Dlatego Polska pragnie wypracować swoje stanowisko dotyczące niektórych aspektów społeczno-gospodarczych reform strukturalnych Unii, w miarę możliwości włączać się już teraz do mechanizmów współpracy, a w bliskiej przyszłości aktywnie uczestniczyć i współkształtować politykę unijną w tej dziedzinie. Oczekujemy, że nasz aktywny udział w procesie lizbońskim będzie postrzegany przez państwa członkowskie jako ważny czynnik przesądzający o tym, że Polska zamierza tworzyć w ramach Unii europejskiej nowoczesną i efektywną gospodarkę, przyczyniającą się do rozwoju całego kontynentu. Literatura Borkowska S., The Dynamics od Wage Relations: Case of Poland [w:] The Dynamics of Wage Relations in the New Europe, Maastricht 1997. Borkowska S., Główne wyzwania wobec problemów pracy na przełomie wieków [w:] Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, IPiSS, Warszawa 1998. Garlińska G., Biednym trzeba pomóc, „Nowe Życie Gospodarcze”, Warszawa 2003, nr 17..

(17) Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku. 39. Graniewska D., Światowa Komisja ds. społecznego wymiaru globalizacji, „Polityka Społeczna”, Warszawa 2003, nr 4. Kryńska E., Popyt na pracę w Polsce – tendencje i perspektywy [w:] Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, IPiSS, Warszawa 1998. Mączka L., Koniunktura gospodarcza w warunkach integracji europejskiej i globalizacji, Zeszyty Badania Naukowe, WSU, Kielce 2003, nr 13. Szul R., Epokowe wyzwania gospodarcze a społeczny wymiar gospodarowania [w:] Jednolitość i różnorodność w polityce rozwoju, pod red. A. Doboroczyńskiej, Wydział Nauk Ekonomicznych, UW, Warszawa 1997. Władyniak A., Polityka gospodarcza UE w ocenie niezależnych ekspertów, „Wspólnoty Europejskie”, Warszawa 2003, nr 10. Social Issues in the Twenty-First Century World The reinforcement of economic competitiveness is of principal importance in the era of globalisation. Liberalisation of key sectors in the European economy serves to prepare Europe for the challenges of global competition. The greater role and empowerment of regions means that they become the subject of comparisons of living standards and prosperity. These, in turn, provoke a search for ways to explain regional discrepancies and to eliminate them. The European Union should foremost strive to accelerate economic growth and to quickly level out the differences in economic development between the “Fifteen” and the new EU members..

(18)