Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1313
Praca oryginalna Original paper
Wykorzystanie bakterii fermentacji mlekowej w przemyle spo¿ywczym dotyczy³o najczêciej szcze-pów, które z jednej strony wp³ywa³y na odpowiednie walory smakowe danego produktu, z drugiej natomiast uniemo¿liwia³y rozwój mikroflory powoduj¹cej jego psucie. Obecnie ogromne zainteresowanie towarzyszy przede wszystkim produkcji ¿ywnoci probiotycznej, której korzystny wp³yw na prawid³owe funkcjonowa-nie organizmu cz³owieka jest ju¿ naukowo udokumen-towany (8, 13, 16, 17). Oddzia³ywanie bakterii fermen-tacji mlekowej z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacte-rium wchodz¹cych w sk³ad tych produktów polega g³ównie na syntezie ró¿nego rodzaju metabolitów o charakterze antybakteryjnym (kwasy organiczne, bakteriocyny, H2O2), stymulacji uk³adu odpornocio-wego lub sekrecji biosurfaktantów hamuj¹cych adhez-jê patogenów na powierzchni tkanek gospodarza (9, 18-20). Antagonistyczne w³aciwoci bakterii fermen-tacji mlekowej w stosunku do wielu patogenów spra-wiaj¹, ¿e coraz wiêksze zainteresowanie budz¹ tak¿e mo¿liwoci szerszego wykorzystania tych mikroorga-nizmów i produktów ich metabolizmu w rolnictwie do zwalczania fitopatogenów oraz eliminacji drobno-ustrojów chorobotwórczych wystêpuj¹cych w wyko-rzystywanych do celów nawozowych odchodach zwie-rzêcych lub osadach ciekowych (10-12, 21).
Celem przeprowadzonych badañ by³o okrelenie wzajemnego oddzia³ywania bakterii fermentacji mle-kowej z rodzaju Lactobacillus oraz pa³eczek Salmo-nella Senftenberg W775 w warunkach hodowli mie-szanej. Wyselekcjonowane w ten sposób szczepy
cha-rakteryzuj¹ce siê szczególnie wysok¹ aktywnoci¹ antagonistyczn¹ stanowiæ bêd¹ materia³ do dalszych badañ dotycz¹cych zarówno efektu ich hodowli mie-szanej z innymi patogenami, jak równie¿ mo¿liwoci zastosowania tych mikroorganizmów w procesie hi-gienizacji osadów ciekowych.
Materia³ i metody
W dowiadczeniu wykorzystano 4 szczepy bakterii fermen-tacji mlekowej z rodzaju Lactobacillus: L. plantarum 0858 z kolekcji Instytutu Technologii Fermentacji i Mikrobiologii Politechniki £ódzkiej oraz 3 szczepy wyizolowane z podda-nego procesowi fermentacji materia³u rolinpodda-nego, oznaczone jako 2, 3 i 4.
Izolaty z materia³u rolinnego uzyskano w wyniku posie-wu na pod³o¿e wybiórcze dla Lactobacillus Rogosa Agar (Merck nr 5413). Bakterie ze wszystkich 3 szczepów by³y Gram-dodatnimi, katalazo-ujemnymi pa³eczkami. Testowany szczep Salmonella Senftenberg W775 pochodzi³ z Uniwersy-tetu Hohenheim w Stuttgarcie.
Czyste hodowle badanych drobnoustrojów uzyskiwano przez ich zaszczepienie na pod³o¿u p³ynnym LAPTg (15). Hodowle inkubowano przez ok. 18 godz. w temperaturze 37°C w warunkach tlenowych. Koncentracja otrzymanej zawiesiny wynosi³a 107-108 j.t.k.·ml1.
Hodowle mieszane o objêtoci 20 ml uzyskano przenosz¹c do ja³owych kolbek po 10 ml hodowli czystej pa³eczek S. Sen-ftenberg W775 i 10 ml hodowli czystej jednego ze szczepów Lactobacillus. Otrzymane w ten sposób hodowle mieszane oznaczono jako: mix 1: S. Senftenberg W775 + L. plantarum, mix 2: S. Senftenberg W775 + Lactobacillus szczep 2, mix 3: S. Senftenberg W775 + Lactobacillus szczep 3, mix 4: S. Sen-ftenberg W775 + Lactobacillus szczep 4.
Antagonistyczne oddzia³ywanie bakterii fermentacji
mlekowej na pa³eczki Salmonella w warunkach
hodowli mieszanej
JUSTYNA BAUZA-KASZEWSKA, BEATA SZALA, ZBIGNIEW PALUSZAK
Katedra Mikrobiologii Wydzia³u Rolniczego ATR, ul. Bernardyñska 6, 85-029 Bydgoszcz
Bauza-Kaszewska J., Szala B., Paluszak Z.
Antagonistic effect of lactic acid bacteria on Salmonella in co-cultures
Summary
The purpose of the research was to estimate the influence of lactic acid bacteria on pathogenic bacteria of Salmonella Senftenberg W775. The method of co-cultures was applied in order to examine the interaction between the investigated microorganisms. The results obtained indicate that 3 LAB strains (numbers 2, 3, 4) isolated from fermented plant material indicated high antibacterial activity against Salmonella rods. The growth of the pathogen in associated cultures was completely inhibited in 48 hours. The theoretical survival of Salmonella incubated in the presence of Lactobacillus plantarum was significantly longer and amounted to 132 hours. None of the LAB strains examined was influenced by Salmonella rods.
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1314
Liczebnoæ badanych drobnoustrojów w monokulturach i hodowlach mieszanych okrelano na podstawie wyników posiewów wykonywanych w trzech powtórzeniach. W tym celu przygotowywano szereg 10-krotnych rozcieñczeñ, z któ-rych przenoszono po 0,1 ml na pod³o¿a sta³e Mc Conkey Agar (Merck nr 5465) dla Salmonella i Rogosa Agar dla Lac-tobacillus. Inkubacjê drobnoustrojów na pod³o¿ach sta³ych prowadzono w warunkach tlenowych, w temperaturze 37°C przez 24 godz. (Salmonella) i 48 godz. ( Lactobacillus).
W pierwszym, wstêpnym etapie badañ sprawdzono liczeb-noæ pa³eczek Salmonella po 48 godzinach hodowli miesza-nej z poszczególnymi szczepami Lactobacillus. Nastêpnie, w celu szczegó³owego zbadania aktywnoci antagonistycznej pa³eczek fermentacji mlekowej, za³o¿ono nowe dowiadcze-nia, w trakcie których posiewy wykonywano co 6 godzin (L. plantarum) oraz co 2 godziny (szczepy 2, 3, 4).
Uzyskane wyniki poddano obliczeniom statystycznym z wykorzystaniem analizy wariancji. Istotnoæ ró¿nic miêdzy liczebnoci¹ drobnoustrojów inkubowanych w warunkach hodowli czystej i mieszanej okrelono za pomoc¹ testu t-Stu-denta (p = 0,05). Ponadto, pos³uguj¹c siê równaniami pros-tych regresji, obliczono teoretyczn¹ prze¿ywalnoæ pa³eczek Salmonella w ka¿dej z testowanych hodowli mieszanych.
Wyniki i omówienie
Zmiany liczebnoci badanych drobnoustrojów przedstawiono w tab. 1-5 i na ryc. 1-2.
W czasie 48-godzinnej wspólnej inkubacji zawiesi-ny pa³eczek Salmonella i poszczególzawiesi-nych szczepów Lactobacillus zaobserwowano ca³kowit¹ inaktywacjê populacji patogena w jego hodowlach mieszanych ze szczepami 2, 3 i 4 (tab. 1). Antagonistyczne oddzia³y-wanie L. plantarum nie by³o tak silne, jakkolwiek do-prowadzi³o do spadku liczebnoci pa³eczek Salmonella z 2,33 × 107 do 1,39 × 105 j.t.k.·ml1, a statystycznie
istotne ró¿nice w koncentracji komórek patogena w ho-dowli czystej i mieszanej (mix 1) zaobserwowano zarówno na pocz¹tku, jak i na koñcu dowiadczenia (tab. 1). W oparciu o uzyskane rezultaty podjêto do-datkowe badania w celu dok³adnego poznania dyna-miki zmian populacji hodowanych wspólnie mikroor-ganizmów.
Wp³yw L. plantarum na populacjê Salmonella okre-lono na podstawie wyników 6 posiewów wykonanych w odstêpach 6-godzinnych. Pierwsze wyniki dotycz¹-ce liczebnoci pa³eczek Salmonella w hodowli czys-tej (2,56 × 108 j.t.k.·ml1) i mieszanej (7,54 × 108
j.t.k.·ml1) zaobserwowane po 6 godzinach
dowiad-czenia sugerowa³y niewielk¹ stymulacjê liczebnoci patogena pod wp³ywem pa³eczek fermentacji mleko-wej, jednak kolejne analizy nie potwierdzi³y tej ten-dencji, a stwierdzone ró¿nice
nie okaza³y siê istotne staty-stycznie (tab. 2). Wyniki ostat-niego posiewu wykonanego po 36 godzinach dowiod³y nato-miast inhibicyjnego dzia³ania L. plantarum w stosunku do pa³eczek Salmonella, czego efektem by³ spadek ich
koncen-il w o d o h i k n u r a W Okresinkubacij(godz). 0 48 a r u tl u k o n o M 3,27× 01 8a 2,23× 01 7a 1 x i M 2,33× 01 7b 1,39× 01 5b 2 x i M 3,33× 01 7b ns 3 x i M 2,67× 01 7b ns 4 x i M 6,67× 01 7b ns
Tab. 1. Liczebnoæ pa³eczek Salmonella w hodowli czystej i hodowlach mieszanych po 48 godzinach inkubacji (j.t.k.·ml1)
Objanienia: a, b rednie w kolumnach oznaczone ró¿nymi lite-rami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05; ns nie stwierdzono Tab. 2. Liczebnoæ pa³eczek Salmonella w hodowli czystej i hodowli mieszanej z L. plan-tarum (mix 1) w czasie 36-godzinnej inkubacji (j.t.k.·ml1)
Objanienia: jak w tab. 1
i k n u r a W il w o d o h ). z d o g ( ij c a b u k n i s e r k O 0 6 12 24 30 36 a r u tl u k o n o M 2,32× 01 8a 2,56× 01 8a 1,08× 01 9a 8,60× 01 8a 3,44× 01 8a 1,49× 01 8a 1 x i M 2,16× 01 8a 7,54× 01 8a 5,44× 01 8a 4,26× 01 8a 2,44× 01 7b 3,44× 01 5b 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 2 4 6 8 10 12 godziny monokultura mix 2 mix 3 mix 4
Ryc. 2. Dynamika zmian liczebnoci populacji pa³eczek Sal-monella w warunkach hodowli czystej (monokulturowa) i hodowli mieszanych (mix 2. 3, 4) w czasie 12-godzinnej in-kubacji [log (j.t.k. · ml1)]
Ryc. 1. Dynamika zmian liczebnoci populacji pa³eczek Sal-monella w warunkach hodowli czystej (monokulturowa) i hodowli mieszanej z L. plantarum (mix 1) w czasie 36-go-dzinnej inkubacji [log (j.t.k. · ml1)]
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 6 12 24 30 36 godziny monokultura mix 1
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1315 tracji w hodowli mieszanej z war-toci pocz¹tkowej rzêdu 8 log10 do 5 log10. Zarówno w ostatnim, jak i wykonanym 6 go-dzin wczeniej po-siewie, liczebnoæ Salmonella w ho-dowli mieszanej by³a istotnie ni¿sza ni¿ w monokultu-rze (ryc. 1). Gês-toæ zawiesiny ko-mórek patogena w hodowli czystej od pocz¹tku do koñca dowiadcze-nia utrzymywa³a siê na poziomie 108 j.t.k.·ml1 (tab. 2). W kolejnym cyk-lu badano interak-cjê miêdzy pa³ecz-kami S. Senften-berg W775 a wy-izolowanymi z ma-teria³u rolinnego szczepami
Lacto-bacillus 2, 3, 4. Bior¹c pod uwagê wyniki wstêp-nego dowiadczenia 48-godzinwstêp-nego (tab. 1), sugeruj¹cego potencjalnie wysok¹ aktywnoæ antagonistyczn¹ tych mikroorganizmów, zdecy-dowano siê na okrelanie tempa inaktywacji liczebnoci pa³eczek Salmonella w hodowlach mieszanych co 2 godziny. Przez 8 godzin ró¿ni-ce miêdzy ich liczebnoci¹ w hodowli czystej i mieszanej by³y niewielkie i dopiero w 10. go-dzinie osi¹gnê³y wartoci rzêdu 1-2 log10 (ryc. 2). Gêstoæ zawiesiny patogena po 12 godzinach hodowli mieszanych wynios³a od 6,70 × 104 j.t.k.·ml1
(szczep nr 4) do 1,55 × 105 j.t.k.·ml1 (szczep nr 2).
Analizy statystyczne dowiod³y, ¿e w³anie w czasie ostatniego posiewu liczebnoæ pa³eczek Salmonella we wszystkich hodowlach mieszanych osi¹gnê³a wartoci istotnie ni¿sze ni¿ w monokulturze (tab. 3). Teoretyczny czas ca³kowitej inaktywacji pa³eczek Sal-monella obliczony na podstawie równañ regresji by³ najkrótszy w przypadku szczepu nr 4 (32 godziny), najd³u¿szy natomiast w przypadku szczepu nr 1 (48 godzin) (tab. 5).
W ¿adnym z przeprowadzonych cykli dowiadczal-nych wspólna hodowla pa³eczek S. Senftenberg W775 i bakterii fermentacji mlekowej nie spowodowa³a spad-ku liczebnoci Lactobacillus przekraczaj¹cego 1 log10. Koncentracja tych mikroorganizmów w badanej zawiesinie utrzymywa³a siê niezmiennie na poziomie
107-108 j.t.k.·ml1, a ró¿nice liczebnoci bêd¹ce
efek-tem hodowli mieszanej z Salmonella nie by³y statys-tycznie istotne (tab. 4).
Zbli¿one wyniki dowodz¹ce inhibicyjnego dzia³a-nia pa³eczek fermentacji mlekowej w stosunku do Sal-monella potwierdzone by³y przez dowiadczenie Fer-nandeza i wsp. (6), w którym inaktywacja Salmonella Cholerasuis przez L. acidophilus i L. gasseri nastêpo-wa³a ju¿ po 7 godzinach wspólnej hodowli. Te same szczepy bakterii mlekowych nie wp³ywa³y jednak na inne drobnoustroje, zarówno te stanowi¹ce element typowej mikroflory uk³adu pokarmowego cz³owieka, jak i grone z epidemiologicznego punktu widzenia patogeny. Dowodzi to koniecznoci poszerzania za-kresu prowadzonych badañ w³asnych i objêcia nimi wiêkszej liczby mikroorganizmów chorobotwórczych wystêpuj¹cych w osadach ciekowych.
y n a d a B p e z c z s Równanieregresij k i n n y z c ³ ó p s W ij s e r g e r r k i n n y z c ³ ó p s W ij c a n i m r e t e d r2(%) æ o n l a w y ¿ e z r P ). z d o g ( 1 x i M y=0,0687x+9,0846 r1=0,74 55 1321 2 x i M y=0,1681x+8,1509 r2=0,77 60 48 3 x i M y=0,2157x+8,3383 r3=0,87 75 38 4 x i M y=0,2609x+8,3729 r4=0,94 88 32
Tab. 5. Równania regresji i prze¿ywalnoæ pa³eczek Salmonella w hodowlach mieszanych z poszczególnymi szczepami Lactobacillus (mix 1, 2, 3, 4)
Tab. 4. Liczebnoæ pa³eczek Lactobacilus w hodowlach czystych i mieszanych (mix 1, 2, 3, 4) w czasie 48- (I), 36- (II) i 12- (III) -godzinnej inkubacji (j.t.k.·ml1)
p e z c z S Lactobacillus ). z d o g ( ij c a b u k n i s e r k O I II III 0 48 0 36 0 12 m u r a t n a l p . L Monokutlura 2,47× 01 8a 1,76× 01 8a 3,96× 01 8a 3,04× 01 8a 1 x i M 6,33× 01 7b 1,39× 01 8a 1,60× 01 8b 2,74× 01 8a 2 Monokutlura 1,12× 01 8a 1,20× 01 7a 3,13× 01 7a 5,67× 01 7a 2 x i M 2,07× 01 7b 2,07× 01 7b 5,27× 01 7a 7,00× 01 7a 3 Monokutlura 1,10× 01 8a 2,53× 01 7a 6,83× 01 7a 1,06× 01 7a 3 x i M 3,73× 01 7b 1,80× 01 7a 1,57× 01 7b 7,67× 01 7a 4 Monokutlura 4,17× 01 7a 2,23× 01 7a 9,43× 01 7a 8,00× 01 7a 4 x i M 1,83× 01 7b 3,00× 01 7a 2,17× 01 7b 1,10× 01 8a Objanienia: jak w tab. 1
Tab. 3. Liczebnoæ pa³eczek Salmonella w hodowli czystej i hodowlach mieszanych (mix 2, 3, 4) w czasie 12-godzinnej inkubacji (j.t.k.·ml1)
i k n u r a W il w o d o h ). z d o g ( ij c a b u k n i s e r k O 0 2 4 6 8 10 12 a r u tl u k o n o M 3,47× 01 8aa 3,00× 01 8a 3,30× 01 8a 1,33× 01 8a 3,67× 01 7aa 4,00× 01 7aa 1,40× 01 8a 2 x i M 6,53× 01 7ba 8,57× 01 7a 2,85× 01 7b 3,95× 01 7a 2,41× 01 7ab 8,27× 01 6ab 1,55× 01 5b 3 x i M 7,23× 01 7ab 8,23× 01 7a 3,65× 01 7b 6,10× 01 7a 5,50× 01 6bc 4,41× 01 6bc 1,01× 01 5b 4 x i M 1,25× 01 8ab 7,03× 01 7a 1,40x107b 3,85× 01 7a 2,45× 01 6ca 7,50× 01 5ca 6,70× 01 4b Objanienia: jak w tab. 1
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1316
Rezultaty przeprowadzonych dowiadczeñ wykaza-³y, ¿e w przypadku najbardziej aktywnych szczepów Lactobacillus pochodz¹cych z materia³u rolinnego (nr 3 i 4) istotna redukcja liczebnoci patogena nastê-powa³a po oko³o 6 godzinach wspólnej inkubacji (ryc. 2). Bielecka i wsp. (1) zaobserwowali znaczne obni¿enie liczby pa³eczek Salmonella Enteritidis pod wp³ywem bakterii fermentacji mlekowej miêdzy 12. a 16. godzin¹ hodowli mieszanej, przy czym dalsze tempo inaktywacji patogena by³o ró¿ne, w zale¿noci od zastosowanego szczepu antagonistycznego. W ba-daniach w³asnych równie¿ odnotowano ró¿nice w ak-tywnoci testowanych pa³eczek fermentacji mlekowej. W porównaniu ze szczepami 2, 3, 4 eliminacja S. Sen-ftenberg W775 pod wp³ywem L. plantarum nastêpo-wa³a znacznie wolniej, a istotne zmiany liczebnoci patogena bêd¹ce efektem oddzia³ywania Lactobacil-lus odnotowano dopiero po 30 godzinach wspólnej hodowli (tab. 2). Z kolei Draksler (5) i Breasher (2) zaobserwowali gwa³town¹ lub ca³kowit¹ eliminacjê Salmonella spp. po 24 godzinach inkubacji z pa³ecz-kami Lactobacillus spp.
Niewielkie ró¿nice miêdzy liczebnoci¹ badanych szczepów Lactobacillus rosn¹cych w hodowli czystej i mieszanej wskazuj¹ na ograniczony wp³yw pa³eczek Salmonella na wzrost ich populacji (tab. 4). Obserwa-cje te znajduj¹ potwierdzenie w rezultatach wielu prac naukowych i dotycz¹ równie¿ braku wp³ywu pa³eczek Salmonella na inne rodzaje bakterii fermentacji mle-kowej (1, 4). Podobnie jak w badaniach w³asnych, ten-dencja ta by³a niezmienna bez wzglêdu na czas trwa-nia dowiadczetrwa-nia.
Badania dotycz¹ce oddzia³ywania bakterii fermen-tacji mlekowej na mikroorganizmy patogenne prowa-dzone s¹ od dawna i dowodz¹ one ich antagonistycz-nego wp³ywu na drobnoustroje wa¿ne z epidemiolo-gicznego punktu widzenia (pa³eczki Salmonella sp., enteropatogenne szczepy E. coli, Listeria monocyto-genes, Staphylococcus aureus). W badaniach in vitro wykorzystywane s¹ ró¿ne metody dowiadczalne, z których czêæ oparta jest na zjawisku dyfuzji wytwa-rzanych przez te mikroorganizmy metabolitów w pod-³o¿u agarowym, czêæ z kolei skupia siê na interak-cjach zachodz¹cych miêdzy potencjalnymi antagoni-stami hodowanymi wspólnie na pod³o¿ach p³ynnych (7, 11). Zastosowanie tych ostatnich umo¿liwia nie tylko potwierdzenie aktywnoci antagonistycznej ba-danych mikroorganizmów, ale pozwala równie¿ na dok³adne okrelenie dynamiki zmian ich populacji (1). Testowany szczep S. Senftenberg W775 charakte-ryzuje siê du¿¹ odpornoci¹ na wysokie temperatury i dziêki specyficznej strukturze antygenowej stosun-kowo ³atwo mo¿na go oznaczyæ (14). Dziêki tym w³a-ciwociom wykorzystywany jest czêsto jako mikroor-ganizm wskanikowy w badaniach nad skutecznoci¹ technologii maj¹cych gwarantowaæ higienizacjê m.in. osadów ciekowych przeznaczonych do celów rolni-czych (3). Szczególna wra¿liwoæ S. Senftenberg W775
na dzia³anie szczepów Lactobacillus wyizolowanych z materia³u rolinnego, które prowadzi³y do inaktywa-cji tych mikroorganizmów w ci¹gu 48 godzin, uzasad-nia celowoæ badañ nad mo¿liwoci¹ wykorzystauzasad-nia bakterii fermentacji mlekowej i ich metabolitów do redukcji patogenów zawartych w osadach lub nawo-zach naturalnych (11). Dotyczy to szczególnie tych sytuacji, gdy z ró¿nych powodów niemo¿liwe jest za-stosowanie metod higienizacyjnych opartych na dzia-³aniu wysokiej temperatury.
Pimiennictwo
1.Bielecka M., Biedrzycka El., Biedrzycka E., Smoragiewicz W., mieszek M.: Interaction of Bifidobacterium and Salmonella during associated growth. Int. J. Food Microbiol. 1998, 45, 151-155.
2.Breasher M. M., Durre W. A.: Antagonistic action of Lactobacillus lactis toward Salmonella spp. and Escherichia coli O157:H7 during growth and refri-gerated storage. J. Food Prot. 1999, 62, 1336-1340.
3.Colleran E.: Hygienic and sanitation requirements in biogas plants treating animal manures or mixtures of manures and other organic wastes, [w:] Anaero-bic Digestion: Making energy and solving modern waste problems. Wyd. H. Ørtenblad. AD-NETT, Herning Municipal Authorities, Denmark 2000, 77-86.
4.Drago L., Gismondo M. R., Lombardi A., de Haën C., Gozzini L.: Inhibition of in vitro growth of enteropathogens by new Lactobacillus isolates of human intestinal origin. FEMS Microbiol. Lett. 1997, 153, 455-463.
5.Draksler D., Gonzáles S., Oliver G.: Preliminary assays for the development of a probiotic for goats. Reprod. Nutr. Dev. 2004, 44, 397-405.
6.Fernández M. F., Boris S., Barbés C.: Probiotic properties of human lactobacilli strains to be used in gastrointestinal tract. J. Appl. Microbiol. 2003, 94, 449--455.
7.Fooks L. J., Gibson G. R.: In vitro investigation of the effect of probiotics and prebiotics on selected human intestinal pathogens. FEMS Microbiol. Ecol. 2002, 39, 67-75.
8.Forestier C., De Champs C., Vatoux C., Joly B.: Probiotic activities of Lactoba-cillus casei rhamnosus: in vitro adherence to intestinal cells and antimicrobial properties. Res. Microbiol. 2001, 152, 167-173.
9.Kot B., Jakubczak A., Bukowski K.: Antagonistyczne dzia³anie bakterii fermen-tacji mlekowej w stosunku do wybranych drobnoustrojów. Medycyna Wet. 2000, 56, 53-57.
10.Lauková A.: In vitro treatment of different isolates from cattle dung and pig slurry by nisin. Acta Vet. Brno 2000, 69, 147-151.
11.Ligocka A., Paluszak Z.: Capability of lactic acid bacteria to inhibit pathogens in sewage sludge subjected to biotechnological processes. Bull. Vet. Inst. Pula-wy 2005, 49, 23-27.
12.Ligocka A., Paluszak Z., Hermann J.: Wp³yw czynników fizykochemicznych na skutecznoæ dzia³ania bakteriocyn bakterii mlekowych na patogeny osadów pociekowych. Medycyna Wet. 2005, 61, 1413-1416.
13.Oberauskas V., Kantautaite J., Sutkeviciene R., Sederevicius A., Monke-viciene I., Zelvyte R., Ramanauskiene J., Laugalis J., Kabasinskiene A.: Investigations of the properties of probiotic Lactobacillus plantarum U-14 and Lactobacillus fermentum U-5 strains and their evaluation during lyophilization. Medycyna Wet. 2004, 60, 1278-1282.
14.Obiger G.: Untersuchungen über die Thermostabilität bedeutsamer Infektions-erreger unter den Bedingungen der Milchpasteurisation. Arch. Lebensmittel-hyg. 1978, 27, 121-160.
15.Raibaud P., Caulet M., Galpin J. V., Mocquot G.: Studies on the bacterial flora of the alimentary tract of pigs. II. Streptococci: selective enumeration and diffe-rentation of the dominant groups. J. Appl. Bacteriol. 1961, 24, 285-291. 16.Reid G.: The scientific basis for probiotic strains of Lactobacillus. Minireview.
Appl. Environ. Microbiol. 1999, 65, 3763-3766.
17.Santos A., San Mauro M., Sanchez A., Torres J. M., Marquina D.: The antimi-crobial properties of different strains of Lactobacillus spp. isolated from kefir. System. Appl. Microbiol. 2003, 26, 434-437.
18.Saxelin M., Tynkkynen S., Mattila-Sandholm T., de Vos W. M.: Probiotic and functional microbes: from markets to mechanisms. Curr. Opin. Biotechnol. 2005, 16, 204-211.
19.Servin A. L.: Antagonistic activities of lactobacilli and bifidobacteria against microbial pathogens. FEMS Microbiol. Rev. 2004, 28, 405-440.
20.Soomro A. H., Masud T., Anwaar K.: Role of lactic acid bacteria (LAB) in food preservation and human health a review. Pak. J. Nutr. 2002, 1, 20-24. 21.Visser R., Holzapfel W. H., Bezuidenhout J. J., Kotzé J. M.: Antagonism of lactic
acid bacteria against phytopathogenic bacteria. Appl. Environ. Microbiol. 1986, 52, 552-555.
Adres autora: dr in¿. Justyna Bauza-Kaszewska, ul. Bernardyñska 6, 85-029 Bydgoszcz; e-mail: mikro@atr.bydgoszcz.pl
