Ziemniak Polski 2005 nr 1 4
WPŁYW RYZYKA NA EFEKTYWNOŚĆ PRODUKCJI ZIEMNIAKÓW
doc. dr hab. Jerzy Rembeza
IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: jrembeza@poczta.onet.pl
rodukcja rolnicza generalnie charaktery-zuje się wysokim poziomem ryzyka, choć w odniesieniu do poszczególnych kie-runków jest ono zróżnicowane. Problem ten jest istotny nie tylko w kontekście dyskusji dotyczących zakresu i form oddziaływania państwa na funkcjonowanie rynków rolnych. W warunkach ryzyka producenci zazwyczaj podejmują nieco inne decyzje, jeśli chodzi o wybór kierunków produkcji, poziomu i struk-tury nakładów oraz rozdysponowanie wytwo-rzonej produkcji. Wywiera to zwrotnie wpływ na funkcjonowanie rynków rolnych.
W produkcji rolniczej, a zwłaszcza roślin-nej, można wskazać na dwa główne źródła ryzyka: tzw. ryzyko ilościowe oraz ryzyko rynkowe. To pierwsze jest specyficzne dla produkcji rolniczej. Wynika z jej uzależnienia od przebiegu warunków pogodowych w okresie wegetacji. W konsekwencji produ-cenci tylko z pewnym prawdopodobień-stwem mogą ocenić wielkość plonu, który zbiorą w przyszłości. Poziom tego ryzyka uzależniony jest od kierunku produkcji, lo-kalnych warunków glebowo-klimatycznych, stosowanej technologii oraz wiedzy rolników. Drugą składową ryzyka jest ryzyko rynkowe wynikające z nieoczekiwanych wahań w po-daży i popycie. W praktyce największe zna-czenie mają zazwyczaj wahania w podaży, które przekładają się na zmienność cen pro-duktów rolnych.
Produkcja ziemniaka w większości krajów charakteryzuje się szczególnie wysokim ry-zykiem, choć w różnych krajach oraz w wy-padku różnych kierunków produkcji mamy do czynienia z niejednakowymi komponentami ryzyka (Rembeza 2003). W Polsce można zauważyć bardzo wysokie ryzyko ilościowe. Duża zmienność warunków pogodowych w okresie wegetacji, znacznie większa niż w krajach zachodnioeuropejskich, a także
tra-dycyjne lokowanie uprawy ziemniaka na glebach lżejszych powodują, że wahania plonów ziemniaka są u nas szczególnie du-że. Dotyczy to zarówno porównania na tle innych roślin uprawianych w naszym kraju, jak i porównania ze zmiennością plonów ziemniaka obserwowaną w innych krajach (rys. 1 i 2). Na dużą zmienność plonów ziemniaka w Polsce ma jednak wpływ rów-nież poziom technologii. Wciąż relatywnie niski poziom ochrony przed zarazą ziemnia-ka powoduje, że niższe plony uzyskiwane są nie tylko w latach suchych, o niedoborze opadów, ale również w latach bardzo wilgot-nych o nadmiarze opadów. Zjawisko takie niezwykle rzadko obserwowane jest w kra-jach zachodnioeuropejskich.
Niestabilność w podaży prowadzi w kon-sekwencji do dużych wahań cen rynkowych ziemniaka jadalnego i nasiennego. Zjawisko to zachodzi jednak na wszystkich rynkach europejskich i Polska nie jest tu wyjątkiem. Należy podkreślić, że duża zmienność cen wcale nie musi być oznaką źle funkcjonują-cego rynku. Często jest odwrotnie, silna i adekwatna reakcja cen na zmieniające się uwarunkowania podażowo-popytowe jest właśnie świadectwem efektywnie funkcjonu-jącego rynku. Można na przykład zwrócić uwagę na bardzo podobną zmienność cen ziemniaka w Holandii i w Polsce, chociaż zmienność plonów w Polsce jest znacznie większa. Wskazuje to na znacznie większą wrażliwość cen na rynku holenderskim. W Polsce wciąż jeszcze czynnikiem stabilizują-cym wahania cen jest relatywnie duży udział zużycia ziemniaków na paszę. W ciągu naj-bliższych lat udział ten będzie spadał, co w konsekwencji może prowadzić do dalszego wzrostu wahań cen ziemniaków na rynku polskim.
Ziemniak Polski 2005 nr 1 5
Rys.1
Rys. 1. Zmienność plonów wybranych roślin w Polsce (lata 1992-2003)
Ziemniak Polski 2005 nr 1 6
Tabela 1 Przyrosty plonów ziemniaka w dt/ha
na skutek zwiększania poszczególnych nakładów
Zmienna Rok
NPK1 fungicydy2 herbicydy2 stopień kwalifikacji
sadzeniaków3
1997 0,1648a 15,5552d 9,8091a -5,3478a
1998 0,1718d 13,9420d 5,1593 -12,5932d 1999 0,0987d 20,0107d 8,1973 -7,2262d 2000 0,1069d 19,7400d 28,7264d -4,6603a 2001 0,1333d 15,4807d -2,9423 -8,2863d 2002 0,1188d 10,1209d 15,0884b -5,2636a 1 wzrost nawożenia o 1 kg NPK 2 dodatkowy zabieg
3 na każdy rok opóźniania wymiany
a,b,c,d – istotne na poziomie odpowiednio 5%, 1%, 0,1%, 0,01% Źródło: badania własne
Najczęściej podkreślaną konsekwencją niestabilności cenowej oraz wahań w pozio-mie plonów jest duża zpozio-mienność dochodów uzyskiwanych przez producentów ziemniaka. Raz na kilka lat przychody nie pokrywają nawet kosztów ponoszonych przez rolników, nie mówiąc już o osiągnięciu satysfakcjonu-jącego dochodu. Konsekwencje wysokiego ryzyka mogą być jednak znacznie szersze. Przy dużej niestabilności warunków pogo-dowych i plonów trudno producentom precy-zyjnie określić efektywność wydatkowanych nakładów. W tabeli 1 przedstawiono przyro-sty plonów osiągane na skutek stosowania wybranych nakładów w badanej przez IHAR zbiorowości producentów (badaniami objęto ponad 500 plantacji). Jak widać, efekty te są dość wyraźnie zróżnicowane w latach, cho-ciaż poszczególne rodzaje nakładów i pod tym względem się różniły. Dość stabilne efekty osiągano w wypadku nawożenia mi-neralnego, natomiast szczególnie mało sta-bilne były one, jeśli chodzi o stosowanie her-bicydów.
Użycie określonych nakładów powinno być poprzedzone rachunkiem efektywności ich stosowania. W warunkach wolnych od ryzyka podejmowanie decyzji o poziomie stosowania nakładów byłoby proste. Wystar-czyłoby porównać efekt przyrostu plonu z dodatkowym kosztem. W warunkach ryzyka w momencie podejmowania decyzji o wydat-kowaniu nakładów znany jest zazwyczaj jedynie koszt. Natomiast tylko z pewnym prawdopodobieństwem można określić
war-tość przyrostu plonu. W uproszczonej anali-zie można posługiwać się średnimi efektami stosowania nakładów. Stosując jednak taką procedurę, traktujemy producentów jak jed-nostki wykazujące tzw. neutralność wzglę-dem ryzyka. W rzeczywistości producenci rolni jako całość wykazują awersję (niechęć) do ryzyka.
Aby przedstawić istotę tego rozróżnienia, można posłużyć się prostym przykładem. Załóżmy, że jedna działalność daje średnio dochód 100, ale w jednym roku jest to 50, a w drugim 150. Natomiast druga daje ten sam dochód 100, ale w każdym roku. W obu tych działalnościach średni dochód jest taki sam. Gdyby producent określił obie działalności jako równie atrakcyjne, wykazywałby neu-tralność względem ryzyka. Gdyby preferował działalność drugą, wykazywałby niechęć do ryzyka, a gdyby preferował działalność pierwszą, wykazywałby skłonność do ryzyka. Badania empiryczne wskazują, że produ-cenci rolni charakteryzują się niechęcią do ryzyka. W tych warunkach oceniają oni niżej uzyskiwane efekty, niż sugerowałaby to średnia z tych efektów. Im większa niechęć do ryzyka, tym ta różnica większa.
W jaki sposób ryzyko i niechęć do ryzyka wpływa na decyzje producentów? Ponieważ kierują się oni niższą oceną efektów stoso-wania nakładów, oznacza to, że optimum zużycia tych nakładów jest poniżej optimum określanego dla warunków wolnych od ryzy-ka (Pope, Chavas 1994). W konsekwencji optimum obliczane dla warunków wolnych
Ziemniak Polski 2005 nr 1 7 od ryzyka i warunków ryzyka mogą się
zna-cząco różnić. Przykładem może być kalkula-cja opłacalności wymiany materiału sadze-niakowego (tab. 2). Optymalna częstotliwość wymiany sadzeniaków jest znacząco niższa, gdy przyjmie się wysoką niechęć do ryzyka. Można przy tym zwrócić uwagę, że
przecięt-na obserwowaprzecięt-na w Polsce częstotliwość wymiany sadzeniaków zbliżona jest do obli-czanej dla warunków wysokiej niechęci do ryzyka. Stanowiłoby to pośredni dowód na rzecz tezy, że faktycznie ryzyko wpływa istotnie na decyzje producentów ziemniaka w Polsce.
Tabela 2 Optymalna częstotliwość wymiany sadzeniaków
w zależności od kierunku użytkowania i poziomu awersji do ryzyka
Poziom awersji do ryzyka Częstotliwość (w latach)
jadalne skrobiowe paszowe
1. Wysoki 7 6 25
2. Średni 4 5 20
3. Neutralność 3 4 17
Źródło: obliczenia na podstawie badań własnych
Z całą pewnością ryzyko wywiera nieko-rzystny wpływ na produkcję ziemniaka. Pro-wadząc m.in. do niższego zużycia takich nakładów jak nawozy mineralne, środki ochrony roślin, kwalifikowany materiał sa-dzeniakowy, obniża efektywność i konkuren-cyjność produkcji ziemniaka w Polsce. Ograniczenie ryzyka powinno więc przynieść korzystne efekty. Należy jednak zwrócić uwagę, że możliwości ograniczenia ryzyka w produkcji ziemniaka są niezbyt duże. Reduk-cji ryzyka cenowego służyłoby zwiększenie znaczenia kontraktów zawierających regula-cje cenowe. W praktyce kontrakty te mogą zaistnieć jedynie w wypadku produkcji na potrzeby zakładów przetwórczych, a i to w ograniczonym stopniu.
Natomiast duże możliwości tkwią w zmniejszeniu ryzyka wynikającego ze zmienności plonów i zmienności efektów stosowania nakładów. Wymagałoby to z jed-nej strony ciągłego podnoszenia poziomu
wiedzy i kwalifikacji producentów, z drugiej zaś upowszechniania systemów wspomaga-nia decyzji. W wielu krajach systemy takie, w odniesieniu np. do programu zwalczania zarazy ziemniaka, są do dyspozycji produ-centów (Kapsa 2004). W konsekwencji daje to możliwość bardziej precyzyjnego i pewne-go stosowania nakładów. W tworzenie takich systemów mogą być zaangażowane środki o charakterze publicznym i mogłyby one być w ten sposób bardziej efektywnie wykorzysty-wane niż środki przeznaczane na stabilizo-wanie cen produktów rolnych.
Literatura
1. Kapsa J. 2004. Wykorzystanie internetu w ochronie
ziemniaka przed zarazą. – Ziemn. Pol. 2: 19-23;
2. Pope R.D., Chavas J-P. 1994. Cost function under
production uncertainty. – Am. J. Agric. Econ. 76: 196-204; 3. Rembeza J. 2003. Ryzyko a ekonomiczna efektywność nakładów w produkcji roślinnej na przy-kładzie ziemniaka. – Post. Nauk Rol. 5: 67-78
