Paweł Broda
Możliwości kształcenia pojęć
technicznych u uczniów klas I-III
szkoły podstawowej
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 380-386
Możliwości kształcenia pojęć technicznych
u uczniów klas I - III szkoły podstawowej
Wprowadzenie do problemu
Szybki rozwój techniki niesie pew ne specyficzne wym agania w stosunku do szkoły jako instytucji kształcącej m łode pokolenie. Szkoła pow inna rów nież przygotow ać ucznia do odbioru różnych form przekazu, rów nież artystycznego oraz rozw ijać um iejętności korzystania z różnych środków technicznych.
R ew olucja naukow o - techniczna spraw iła, że technika stała się integralną czę ścią w spółczesnego świata. Z m ieniają się rów nież w yobrażenia dzieci o świecie, rozw ijają się ich pojęcia i słow nictw o. D zieci spotykają się od najw cześniejszych lat w środow isku dom ow ym i lokalnym z różnym i m aszynam i i urządzeniam i tech nicznym i, zw łaszcza elektrotechnicznym i, obserw ują ich pracę, kojarzą coraz do kładniej nazw y z przedm iotam i i posługują się czynnie tym i nazwam i oraz zw rota m i technicznym i w języku potocznym . N arzędzia i maszyny, które spotykają dzieci w swoim otoczeniu, bu d zą w ięc nie tylko zainteresow anie, lecz także dostarczają okazji do grom adzenia znacznych zasobów w iadom ości o nich oraz do bogacenia języka. Dziecko w zrasta dziś w otoczeniu techniki, spotykając się z nią codziennie. Stąd też w ynikaj ą szczególne zainteresow ania dziecka techniką oraz w zbogacanie zasobu jeg o w iadom ości z tej dziedziny. R óżnorodność i bogactw o w iadom ości docierających do dziecka z otaczającego go św iata techniki w ym aga szczególnego przygotow ania do odbioru oraz przetw arzania inform acji. Szerokie w ejście w ży cie codzienne kom putera, intem etu, telefonu kom órkowego, płyt CD w ym aga rów nież dobrej znajom ości w ielu pojęć technicznych um ożliw iających uczniom korzy stanie z tych zdobyczy techniki. T rzeba dążyć do tego, aby z czasem dziecko za częło krytycznie patrzeć na otoczenie techniczne i w ykazyw ać zainteresow ania badaw cze oraz rozpoczęło próby szukania w łasnych tw órczych rozw iązań w celu popraw ienia istniejącego stanu. Zasadne je st pójście po linii naturalnych zaintere sow ań dziecka, które ciekaw i w szystko to co je otacza.
N auczanie w klasach I - III m a nie tylko służyć opanow aniu przez dzieci um ie jętności i naw yków czytania, pisania i m ów ienia, lecz m a także um ożliw ić im p o znanie otaczającego świata. Jest to głów nie nauka o rzeczach, która pozw ala
uczniom poznać otaczającą je rzeczyw istość. W ten sposób dzieci zaczyn ają się uczyć elem entów techniki, przyrody, geografii itd. Edukacja techniczna w klasach I - III spełnia w ażn ą rolę w kształceniu zintegrow anym . W m iarę w zbogacania przez uczniów sw oich spraw ności oraz chęci poznaw ania tego co now e, dziecko będzie coraz bardziej sam odzielne w poszukiw aniu odpowiedzi na pytania dotyczą ce otaczającej go rzeczyw istości.
Słusznie stw ierdza K rystyna Duraj - N ow akow a, że „istotącałościow ej edukacji jest nabyw anie kom petencji przez aktyw ne działanie, uczenie się w szystkim i zm y słami czyli dośw iadczanie1. N auczyciel w inien stw arzać w klasie atm osferę sprzy ja ją c ą optym alnem u rozw ojow i każdego dziecka i to w różnych obszarach jeg o aktywności. Z grom adzone przez dziecko dośw iadczenia b ęd ą n iezb ęd ną b azą do rozw oju pojęć w tym rów nież technicznych.
Rozwój pojęć technicznych w młodszym wieku szkolnym
W pracach z zakresu psychologii i pedagogiki term inu „pojecie” używ a się w w ęższym lub szerszym znaczeniu. W edług R ubinszteina „pojecie” to: „pośred nia i uogólniona wiedza o przedm iocie, oparta na znajomości jego mniej lub bardziej istotnych zw iązków i stosunków obiektyw nych”2.
W. Szew czuk określa „pojęcie” jako: „sposób pośredniego odzw ierciedlenia rze czyw istości, której treścią s ą ogólne w łaściw ości, w spólne w iększej lub m niejszej grupie przedm iotów lub zjaw isk”3.
W edług E. H urlock4 „pojecie” to nie są proste dane zm ysłow e, lecz je st to rezul tat przem yślenia i łączenia tych danych. W spólne elem enty różnych przedm iotów lub sytuacji łączą te przedm ioty lub sytuacje w jed no w spólne pojęcie.
W. O koń5 określa „pojęcia” w ujęciu psychologicznym jako „odbicie abstrakcyj ne” /m yślow e/ ogólnych wiadomości rzeczy i zjawiska, powstające w wyniku uogól nienia tych w łaściw ości.
Geneza pojęć w ogóle, a w tym rów nież i pojęć technicznych, je st ściśle zw iązana z rozwojem m ow y dziecka i poznaw ania przez nie rzeczywistości. N asza w iedza o świecie zakodowana jest w pojęciach. Pojęcia w zależności od stopnia ich konkret ności m ożna podzielić na elementarne i naukowe. W pojęciach tych odzwierciedlane zostają cechy przedm iotów i czynności w takiej formie, w jakiej je bezpośrednio postrzegam y6. Każdy człow iek posiada bogaty zasób takich pojęć, a każde dziecko
' K. Duraj - N ow akow a, Integrow anie edukacji w czesnoszkolnej. K raków 1988, „Im puls”, s.156. 2 S. L. R ubisztein, Podstaw y psychologii ogólnej. W -w a 1962, KiW, s.456.
3 W. Szewczuk, Psychologia, t. I, W -w a 1962, PZW S, s. 273. 4 E. H urlock, Rozw ój dziecka. W -w a 1994, PW N , s.408. 5 W. Okoń, S łow nik Pedagogiczny. W -wa 1984, PW N, s.232.
nabyw a je ju ż w drugim roku życia. Tego rodzaju pojęcia stanow ią podstawowy, elem entarny zasób myśli człow ieka i um ożliw iają m u porozum iew anie się. Treść tych pojęć ujaw nia się w sądach i zdaniach. U m ysł człow ieka nie ogranicza się jed n ak do odzw ierciedlania i postrzegania za pom ocą zm ysłów otaczającej rzeczy
w istości, gdyż w iedza ta m a charakter zewnętrzny, pow ierzchow ny. Stąd m yśl człow ieka sięga do takich pojęć, którym nie odpow iadają konkretne przedm ioty i ich cechy. Chociaż w prow adzone są one za pom o cą uogólnień z bezpośredniego porów nyw ania szeregu przedm iotów , to jed n ak są rezultatem rozw ażań nad skom plikow anym i pow iązaniam i tych przedm iotów. Takie pojęcia nazyw ają się nauko w ym i7. Pojęcie naukow e m a w ięc charakter uogólniony, abstrakcyjny, nieobrazo- wy. Pojęcia naukow ego nie m ożna sobie w yobrazić, lecz należy znać w szystkie w łasności, cechy, które składają się na jeg o treść.
W tw orzeniu pojęcia naukow ego m yśl odryw a się coraz bardziej od podłoża zm ysłow ego, od gruntu spostrzegania, w yodrębniając cechy najbardziej charakte rystyczne i trw ałe, które składają się na całość syntetyczną oznaczoną słow em jak o sym bolem , będącym pojęciem naukow ym 8. Pojęciam i naukow ym i operujem y wtedy, gdy m am y do czynienia ze społecznym i cecham i ludzi. Stąd z pojęciam i tym i w procesie nauki szkolnej spotykam y się najczęściej w toku realizacji proble m atyki społecznej. D zieci przychodzące do szkoły po siadają znaczny zasób ele m entarnych pojęć i sądów o świecie. G dy dziecko w stępuje do szkoły, posiada kilkaset pojęć, a gdy dochodzi do okresu dojrzew ania, posiada ju ż kilka tysięcy pojęć.
W Polsce pierw sze badania w tym zakresie rozpoczął J. Wł. D aw id9. U ważał, że o rozw oju um ysłowym dziecka decydują dw a czynniki: w ew nętrzny i zew nętrz ny. Szukał odbicia tych czynników w bogactw ie treści um ysłow ych. B adania do tyczące pojęć technicznych prow adzone są od niedaw na.
N a podstaw ie tych badań ustalono m. innym i, że na w zrost pojęć technicznych w pływ ają w iek i płeć ucznia, a najbardziej znanym i pojęciam i to środki lokom ocji i przedm ioty codziennego użytku. N ajm niej znane są przedm ioty i urządzenia, z którym i dziecko nie spotyka się w życiu codziennym '0.
Znajom ość zasobu słów dziecka, ja k też um iejętności posługiw ania się tym i sło w am i, inform uje nas w pew nym stopniu o zasobie w yobrażeń oraz pojęć. Rozwój
7 T am że s. 14.
8 Szerzej na ten tem at piszą: St. Lipina, K ształtow nie pojęć dzieci w w ieku przedszkolnym . W -wa 1984, W SiP oraz E. B. H urlock, Rozw ój dziecka. W -w a 1994, PW N.
9 J. W. D aw id, N auka o rzeczach. W roclaw 1960, O ssolineum , s.386. 10 O tych badaniach szerzej piszą znani autorzy:
B. W ilgocka - Okoń, Zasób um ysłow y dziecka dawniej a dziś. W -wa 1967, PZW S. E. Franus, Rozwój rozum ienia narzędzi przez uczniów. Zeszyty naukow e UJ.
K. S itkow ska, O rozum ieniu pojęć technicznych przez dzieci, W ychow anie w przedszkolu 5, 1974. Z . C hlew iński, K ształtow anie się um iejętności poznaw czych; identyfikacja pojęć. W -w a 1991.
zasobu um ysłow ego i rozwój słow nictw a są ze sobą ściśle pow iązane. Dzięki języ- kow i odzw ierciedlenie św iata staje się bardziej uogólnione, w yobrażenia i pojęcia są trw alsze, poniew aż obraz słow a ułatw ia reprodukcję treści w yobrażeniow o - pojęciowych.
Tworzenie pojęć u dzieci w m łodszym wieku szkolnym dokonuje się na poziom ie myślenia konkretno - praktycznego. Tok postępowania wiedzie w kierunku od analizy i syntezy spostrzeżeń czy w yobrażeń, odnajdyw ania w rzeczyw istości stosunków /ilościow ych, jakościow ych, przestrzennych, czasow ych/ do budow ania schem a tów w yobrażeniow ych w ew nętrznej struktury przedm iotów , a dopiero na tym tle w klasach starszych dochodzi do abstrakcji i uogólnienia, czyli w yróżniania cech pow tarzających się, wspólnych.
W prow adzając do pracy dydaktycznej elem enty techniki stw arzam y dziecku m ożliwość wielostronnego rozwoju. Dzieje się tak dlatego, że u dzieci w tym wieku intensyw nie ro zw ijająsię takie cechy jak: zdolności sensom otoryczne, um iejętno ści jednoczesnego m yślenia i działania, w yobraźnia przestrzenna; fantazja (bez której nie byłoby w ielu now atorskich rozw iązań) zdolność do prostych form p o prawnego, logicznego rozumowania.
Przed nauczycielem stoi niełatw e zadanie w prow adzenia dzieci w złożony, ale jak że ciekaw y św iat techniki. Cele kształcenia realizuje się poprzez w ykonyw anie zadań o charakterze praktycznym . Ich dobór uzależniony je st od inw encji nauczy ciela, posiadanej bazy, możliwości dzieci, itp.
Zazw yczaj w prow adzanie pojęć w klasach niższych opiera się z reguły na toku indukcyjnym . Raz w prow adzone pojęcie m usim y w zbogacać, co polega na rozsze rzaniu jeg o zakresu oraz uściślaniu treści. W stadium zastosow ania pojęcia nastę puje jeg o dalsze pogłębienie treści ja k rów nież precyzuje się jeg o znaczenie.
Pojecie je s t nierozerw alnie zw iązane ze słow em /językiem /. Słow o je st w arun kiem pow staw ania pojęcia i je st narzędziem jeg o kształtow ania. Pojęcia nie naby w a się w gotow ej postaci - tw orzy je dziecko, które odbiera inform acje, operuje nimi, a naw et w ytw arza nowe, dokonując złożonych operacji m yślow ych i uzysku ją c przez to pośrednie i uogólnione poznanie rzeczyw istości.
Treści edukacyjne odpow iednio dobrane do kolejnych lat kształcenia są zgrupo w ane w okół kręgów tem atycznych dla klasy I, II, III.
Planow anie zadań edukacyjnych w takim czasie, jak ieg o będzie w ym agał dany zespół zgodnie z jeg o m ożliw ościam i i zainteresow aniem je st niezbędne.
W realizacji treści kształcenia zintegrowanego uw zględniono następujące zasady: punkt w yjścia w poszczególnych zajęciach edukacyjnych stanow i otaczają ca rzeczyw istość,
układ treści problem ow ych jest od bliskich środow iska dziecięcem u do d al szych,
uczniów, dzięki której przysw ojenie w iedzy m iało charakter bezpośredni i aktywny.
Stw orzenie odpow iedniej bazy m aterialnej jak: w yposażenie klasy - pracow ni w sprzęt audiowizualny, narzędzia i materiały, je st niezbędnym czynnikiem w kształ tow aniu pojęć technicznych u ucznia klas początkowych. Rozbudzanie zaintereso wań ucznia przez w spółudział w tw orzeniu bazy środków dydaktycznych je st eta pem w stępnym na drodze kształtow ania pojęć technicznych. D obrze przygotow a na i w ykorzystana baza sprzyja poznaw aniu, kształtow aniu i utrw alaniu pojęć w trakcie działania. A ktyw ność i sam odzielność w m yśleniu i działaniu w yzw alana je st w czasie bezpośredniego zetknięcia się uczniów z przedm iotam i i zjaw iskam i. M ożliw ość bezpośredniego kontaktu z rzeczyw istością w edukacji w czesnoszkol- nej stw arza w ycieczka. Lekcja - w ycieczka, w czasie której nastąpiło bezpośred nie poznanie przedm iotów i zjaw isk technicznych, m a w iększe w alory dydaktycz ne od lekcji innych typów. N a w ycieczce rzeczyw istość je s t głów nym źródłem poznania. U czniow ie u cz ą się sami. M o gą zobaczyć dany przedm iot, a niekiedy i dotknąć, zdobyć o nim wiadom ości. W toku pracy dydaktycznej niezbędne jest łączenie integralne poznaw ania rzeczyw istości z kształceniem języka. Kształceniu języka uczniów w nauczaniu początkow ym służą ćw iczenia słow nikow o- fraze ologiczne. O siągnięcie zadaw alających efektów w tej dziedzinie w ym aga stałego rozszerzania i pogłębiania aktyw nego słow nika uczniów. Podstaw ę treściow ą do ćw iczeń językow ych z zakresu pojęć technicznych stanow iły doznania i przeżycia uczniów będące efektem bezpośredniego poznaw ania środowiska społeczno - tech nicznego.
W procesie kształcenia języ k a technicznego uczniów nauczania początkow ego najczęściej stosow ano następujące form y pracy dydaktycznej:
sw obodne wypow iedzi uczniów na tem at odbytej w ycieczki, w łasnych prze żyć i doznań.
w ypow iedź pisem na sam odzielnie konstruow ana przez uczniów w form ie notatki, opisu, sprawozdania.
D ziałanie i konstruow anie różnych przedm iotów w zbogaca treść życia ucznia, daje ujście jego naturalnej aktywności, potrzebie poznaw ania św iata techniki. R oz w ijające się w działaniu m yślenie praktyczne i techniczne je st cennym w alorem m ajsterkow ania. C zynności m anualne - praca rękam i, a szczególnie palcam i jak: załam yw anie, przedzieranie papieru, zagniatanie i form ow anie, klejenie itp., praca za pom ocą narzędzi - cięcie nożyczkam i, szycie, w iercenie kolcem otworów, prze rzynanie piłągrzbietnicą, przybijanie gw oździków, łączenie m iniw krętkam i, śrub kam i itp., bogacą dośw iadczenie ucznia klas początkow ych w poznaw aniu środo w iska społecznego i technicznego.
N a zajęciach technicznych uczeń do w ykonania zadania otrzym uje narzędzia oraz m ateriał i za pom ocą tych środków m a rozwiązać określone zadanie techniczne.
W ykonując zadanie realizuje koncepcję w łasną lub w g tzw. w zoru. W łaściw y dobór m iejsca pracy, m ateriału, narzędzi sprzyja uzyskaniu pożądanych efektów.
R eansum ując należy stw ierdzić, że najczęściej stosow anym i zabiegam i dydak tyczno - w ychow aw czym i są:
przygotow anie bazy technicznej do prow adzenia zaj ęć,
poznaw anie rzeczyw istości społeczno - technicznej przez w ycieczki, kształtowanie pojęć na bazie kontaktów bezpośrednich w ćw iczeniach słow nikowo - frazeologicznych,
działalność praktyczno - konstrukcyjna j ako nieodzow ny czynnik w k s z ta f tow aniu pojęć technicznych.
N auczyciel na zajęciach edukacyjnych w klasach I - III pow inien stosow ać n a stępujące m etody i form y pracy:
pokaz połączony z bezpośrednim w ykonaniem danej pracy przez uczniów z w prow adzeniem konkretnych pojęć technicznych,
pokaz połączony z w zorow ym w ykonaniem danej czynności przez nauczy ciela w raz ze słow nym w yjaśnieniem przy użyciu w prow adzanych pojęć technicznych,
pow tarzanie w ykonyw ania danej czynności przez ucznia, aż do pow stania odpow iedniego naw yku w raz z utrw alaniem odpow iednich pojęć technicz nych,
w ycieczki w celu poznania w ykonyw anej pracy przez różnych ludzi i u ży w anych przez nich narzędzi pracy w celu poznaw ania odpow iednich pojęć technicznych.
Przez aktyw ne uczestnictw o ucznia kl. I -III w różnych pracach, zbliża się on do rzeczyw istości, poszerza swój zasób wiedzy, lepiej ją p o z n a je przez zaspokojenie swojej ciekaw ości, poznaje now e pojęcia zw iązane z w ykonyw aną pracą.
W ykonyw ana przez ucznia klas I, II, III praca w pływ a n a rozwój układu nerw ow ego, m otorykę oraz intensyfikację procesów fizjologicznych.
Edukacja techniczna na szczeblu kształcenia zintegrow anego spełnia w ażn ą rolę w zakresie w ychow ania m łodego pokolenia „przez pracę do pracy” tak niezbędnej w wolnym rynku i przyczynia się do rozw ijania kultury pracy. U czeń potrafi plano w ać sw oją pracę, organizow ać stanow isko pracy, racjonalnie w ykorzystać czas i m ateriały w działalności m anualnej.
Bibliografia
1. A rends R. I., U czym y się nauczać, W arszaw a 1994, WSiP.
2. Duraj - N ow akow a Κ., Integrow anie edukacji w czesnoszkolnej, K raków 1988. 3. H urlock E., Rozw ój dziecka, W arszaw a 1994.
4. K onarzew ski Κ., Problem y i schematy. P ierw szy rok nauki szkolnej dziecka, Poznań 1991.
5. N azar J., K ształtow anie zainteresow ań technicznych dzieci i m łodzieży, W ar szaw a 1975.
6. P ochanka H., D ydaktyczne problem y m yślenia technicznego uczniów, W ar szaw a - Poznań 1974, PW N.
7. Poznańska Т., O kształtow aniu pojęć w klasach niższych, W arszaw a 1976, WSiP.
8. Stom kiew icz S., Sam odzielne m yślenie i działanie techniczne uczniów , W ar szaw a 1971, PZW S.
9. Szum an St., R ola działania w rozw oju um ysłow ym dziecka, W rocław 1955. 10.W róbel T., W spółczesne tendencje w nauczaniu początkow ym , W arszaw a
1975, PW N.
11. Zaczyński W.P., U czenie się przez przeżyw anie. R zecz o teorii w ielostronnego kształcenia, W arszaw a 1990, WSiP.
