Anna Michałowska
Elegie żydowskie upamiętniające
wydarzenia połowy XVII wieku
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 7, 259-279
2001
TIAPIS
Seria VII 2001A nn a M ichałow sk a
Elegie żydowskie upam iętniające wydarzenia
p o ło w y XVII w ieku
P
ołow a w ie k u X V II uw ażana je s t za sw ego ro d zaju cezu rę w dziejach R zeczypospolitej i m ie szkających na je j te ren ach Żydów .W ybuch w 1648 ro k u pow stania kozackiego po d w odzą C hm ielnickiego na p o łu d n io w o -w s c h ó d - n ich te re n a c h R zeczypospolitej był b ard zo d o tk liw y w sk u tk ach dla tam tejszej lu d n o ści żydów - skiej. P rzeciw k o Ż y d o m , stanow iącym e le m e n t z n ien a w id zo n eg o sy stem u e k o n o m iczn eg o , p e ł n iący m rolę are n d a rz y i zarządców , kozacy zw racali się w pierw szej kolejności. Ż y d z i uciekali z zag ro żo n y ch te re n ó w i c h ro n ili się w d u ży ch i o b w aro w an y ch m iastach. Tych, k tó rz y nie zdążyli uciec, spotykała na ogół śm ierć, nieraz zadaw ana w w y rafin o w an y ch m ęczarniach.
N a określenie m ęczeńskiej śm ierci, poniesionej za w iarę, używ any był te rm in kidusz ha-Szem ( hebr .ם ש ה ש ו ד ק) czyli ״uśw ięcenie im ienia Bożego”, a przy nazwiskach m ęczenników dodaw ano określenie ״św ięty” (hebr. ש ו ד ? ) . R zeziom towarzyszyło niszczenie synagog i zw ojów Tory, a cza sem także przym usow e chrzczenie Żydów. Stosunkow o lepsze było dostanie się do niew oli tatarskiej, skąd istniała nadzieja zostania w yku p io n y m przez w spółbraci ze Stam bułu. Straty poniesione przez ludność żydow ską n a U k rain ie w czasie pow stania C hm ielnickiego, m im o gigantycznych liczb podaw anych przez kronikarzy, oceniane są na 20-25% , co w zależności od szacunków liczebności Ż y d ó w w tym okresie w aha się od około 6 do 15 tys.
K olejną falę p o g ro m ó w Ż y d ó w w p o ło w ie X V II w ie k u p rzy n io sły na te re n a c h w sc h o d n ic h p rzem arsze w o jsk m o skiew skich, a w centralnej i zachodniej R zeczypospolitej najazd szw edzki oraz d ziałan ia w o jsk szw ed zk ich , b ra n d e n b u rs k ic h i p o ls k ic h 1. P odczas n ajaz d u szw edzkiego i w o jn y p o ls k o s z w e d z k ie j (1 6 5 5 1 6 6 0 ) w całej K o ro n ie z g in ę ło 3 2 0 0 3 580 ro d z in ż y d ó w
-1 zob. м.
Bai aban, 1648- 1666 ה ל ו ד ג ה ה מ ח ל מ ה[ш л
wojm 1648-1666], w :ם י מ י מ ן י ל ו פ : ל א ר ש י ת י ב ם י נ ו ש א רד ע ו ת ו מ י ל
ן ב ר ח ה [Ż yd zi w Polsce. O d początków do czasów zniszczenia], w yd. I. Halpcrin, t. 1, Jero zo lim a 1948, s. 8 1 -9 0 ; J. S ch am sch on , Beiträge z u r Geschichte der Judenverfolgungen in Polen während der Jahre
1 6 4 8 -1 6 5 8 , B ern 1912; L. L ew in , D ieJudenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege (1 6 5 5 - 1 6 5 9 ), ״Z eitschrift
26 0 A n n a M ic h a ło w sk a
sk ich 2, p rz e w a ż n ie w y m o rd o w a n y c h p rz e z w ojska C zarn ieck ieg o w odw ecie za rzek o m ą w s p ó ł pracę Ż y d ó w ze S zw edam i. S p u sto szeń d o p ełn iała zaraza, bieda, d ro ży zn a i głód.
D o św iad czen ia p o ło w y X V II w iek u , zw łaszcza rzezie kozackie, sp o w o d o w ały zn aczn y w z ro st w rażliw ości na zagrożenie w śró d żydow skiej lu d n o ści R zeczypospolitej3. R o z m ia r zniszczeń, często co praw d a w y o lb rzy m ian y ch w przekazach, sp o w o d o w ał, że zaczęto nadaw ać w y d a rz e n io m p o ło w y X V II w ie k u specjalne znaczenie, in te rp re tu ją c je m ięd zy in n y m i ja k o ״bóle p o ro d o w e ” poprzed zające przyjście m esjasza.
W y darzenia z tego ok resu zostały uw ieczn io n e w d w ó c h typach tekstów .
P ierw szy typ stanow ią kroniki. N ajb ard ziej znana je s t k ro n ik a N a ta n a H a n o w e ra z Z asław ia, zaty tu ło w an aJewen tnecula (hebr.
הלוצמ
ן ו י -
״B agno g łęb o k ie”), w ydana w 1653 ro k u w W e ' necji4 O b ra z nieszczęść, jak ie spotkały Ż y d ó w na U k ra in ie , H a n o w e r u z u p e łn ił id y lliczn y mo p isem ro z k w itu żydow skich instytucji sam o rząd o w y ch i życia d u ch o w eg o p rz e d ro k ie m 1648. In n y m i k ro n ik a m i z tego o k resu są: Cok ha-itim (hebr. םית ע 11 |ל1צ — ״Ci ężki e czasy”) M eira S am uela ze Szczebrzeszyna, Megilat eifa (hebr.
1
רל
י
ג?כ
— ״Z w ój c ie m n o śc i”) Sabataja h a -K o h e n a , Petach tszuwa (hebr. Π 3*)ΪΙ?Γ| Π Γ β — ״B ram a p o k u ty ”) G abriela b e n Je h o s z u i Szusberga, T itha-jaw en (hebr.ןויה
טיט
- ״G łęb o k ie b a g n o ”, ״W ielkie z m a rtw ie n ie ”) S am uela Fajw la b e n N a ta n a z W ied n ia oraz Car bat rabini (hebr. ^ ! 3 * 1 Γ ΰ — ״U d rę k a lic z n y c h ”) A b rah am a b e n S am uela A szkenazi5. K ro n ik i te pow staw ały praw ie n aty ch m iast po w y d arzen iach i stan o w iły pierw sze spisane o nich relacje. C elem , który przyświecał kronikarzom , było przede w szystkim utrw alenie w ydarzeń dla tych, którzy przeżyli. Wszystkie kroniki pisane były po hebrajsku, a dokładniej w zaram eizow anej form ie tego języka, kształtowanej pod w pływ em T alm udu i innych pism rabinicznych.D ru g i typ tek stó w stanow ią m odlitw y. Przew ażają w śró d n ich elegie — tek sty żało b n e lub p o k u tn e , określane p o h eb rajsk u ja k o slichot (hebr.
החילס
- ״m o d litw a p o k u tn a ”) , pijutim (hebr.DVD
— ״h y m n litu rg iczn y ”) lu b kinot (hebr.הניק
- ״elegia”, ״o p łak iw an ie”).T eksty te p e łn iły fu n k cję użytkow ą, p rzezn aczo n e były do p u b liczn eg o o d m aw ian ia w syna- g odzę i w łączan e d o liturgii. O d m a w ia n ie ich było silnie z ak o rzen io n e w tradycji żydow skiej: w każdą ro czn icę śm ierci (jid. 1כיי צ ר אי) k rew n i zm arłeg o zobow iązani byli o d m ó w ić w je g o in te n c ji kadisz (hebr. ש יל | ל) — m o d litw ę za zm arłych. S tan d ard o w y tekst tej m odlitw y, zaczy nającej się o d słó w El male rachamim (hebr.
О^ГП
לא(
—
״
B oże p e łe n m iło sie rd z ia ”), znajdow ał się w m o d litew n ik ach ; w o d p o w ie d n im m iejscu tek stu w y m ie n ia n o im ię zm arłego.W ״ szczeg ó ln y ch ” p rzy p ad k ach u k ład an o specjalne m odlitw y. W te n sp osób u p a m ię tn ia n o p rzed e w szy stk im osoby, k tó re o d d ały życie za w iarę, na przykład ofiary p o sąd zeń o profanację h o stii czy m o rd rytualny, a także ofiary ró żn y ch p o g ro m ó w i rzezi. E legie takie p ow staw ały
2 Z ob. Z . G u id o n , Ludność żydow ska w miastach małopolskich i czerwono ruskich w drugiej połowie X V I I w ieku , w: idem ,
Ż y d z i i S zko c i w Polsce X V l - X V I I I wieku. Studia i materiały, K ielce 1990, s. 88.
3 Z ob . M . J. R osm an , Jew ish Perceptions o f Insecurity and Powerlessness in 16th- l 8 th C entury Poland, ״P o lin ”, t. 1, 1986, s. 1 9 -2 7 .
4 Z o b . N . H anow er, Jeiven Mecula, w: K roniki, opisy i elegie hebrajskie z czasów Chmielnickiego, w y d . M . Bałaban, ״R u ś”, t. 1, 1911, z. 1, s. 4 6 -6 3 ; z. 2, s. 1 5 2 -1 7 6 ; z. 3, s. 2 8 5 -3 0 0 ; z. 4, s. 3 9 7 -4 1 2 .
5 Z ob . B. D . W einryb, T he H ebrew Chronicles on Bohdan K ìim el’nyts’kyi and the Cossack-Polish War, ״Harvard U krainian S tu d ies”, t. 1, 1977, s. 164.
E leg ie ży d o w sk ie u p a m ię tn ia jąc e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 261
p rz e d p o ło w ą w ie k u X V II w iek u , a ro z m ia r nieszczęść spotykających lu d n o ść żydow ską w tym okresie sp o w o d o w ał ożyw ienie tego ty p u tw ó rczo ści6.
W tek stach elegii upam iętn iający ch w y d arzen ia p o ło w y X V II w iek u w idać w iele pod o b ień stw . Je s t to zap ew n e sp o w o d o w an e ich k o p io w an iem czy p rzerab ian iem na p o trz e b y m iejscow ych w y d arzeń . P ó źn iej elegie były często pow ielane w ró żn y ch rę k o p iśm ie n n y c h czy d ru k o w a n y c h zbiorach, zapisyw ano je także na ścianach synagog. W iększość elegii pisano, w ykorzystując ró żn eg o ro d zaju stru k tu ry zw ro tk o w e, niek ied y używ ając rym ów .
W iele elegii ro zp o czy n a p o czątek m o d litw y za zm arłych:
״B oże p e łe n m iło sierd zia, m ieszkający w niebiosach, daj praw dziw y o d p o czy n ek w górze, p o d sk rzy d łam i S zech in y [Bożej o b ecn o ści — A. M .], na w ysokościach św iętych i czystych, lśniących ja k blask firm a m e n tu , d u sz o m św iętych i n ie w in n y c h ...”
O fiary p rześlad o w ań w y m ien ia się albo im ie n n ie (podając im ię, im ię ojca, tytuły, p e łn io n ą fu n k cję), albo ogólnie, ja k o starców , m ło d zień có w , u c z o n y ch i tak dalej. W ażniejsza była ogólna pam ięć o w y d a rz e n iu niż k o n k re tn e inform acje h istoryczne. O p ró c z osób w y m ie n ia n o zn iszczę- nie z w o jó w T ory i św ięty ch ksiąg.
O śm ierci p rześlad o w an y ch m ó w i się w elegiach ja k o o ofierze, składanej B ogu. W y m ien ian o ró ż n e rodzaje śm ierci, ja k im i zostali u n icestw ien i, podkreślając, że w ybrali śm ierć dla u św ięcenia Im ie n ia B ożego, a nie b ałw o ch w alstw o (czyli k onw ersję). W usta um ierających au to rzy elegii często w kładali w y zn an ie w iary:
״ Słuchaj, Izraelu! P a n je s t naszym B ogiem . P a n je s t je d e n ! ”7
W n ie k tó ry c h elegiach pojaw ia się m o ty w A kedy — ofiary złożonej p rzez A b rah am a ze sw o je g o u k o ch an eg o syna Izaaka. M o ty w te n pojaw iał się ju ż w cześniej, w k ro n ik ach opisujących
p rześlad o w an ia Ż y d ó w w czasie k ru c ja t8.
W w ielu elegiach z n ajd u jem y p rzek o n an ie, że opisyw ane w y d arzen ia m ają głębsze znaczenie, że spraw iedliw y B ó g po m ści w y lan ą krew, zbierze rychło ro z p ro sz o n y lu d Izraela, ześle m esjasza i o d b u d u je Św iątynię.
Elegie pisane są w ję z y k u h eb rajsk im , p o d o b n ie ja k in n e teksty pełniące funkcje liturgiczne. J u ż sam ten fakt, a także używ anie ró żn y ch o d n iesień i cytatów bib lijn y ch i talm u d y czn y ch po k azu je, że a u to ra m i te k stó w byli uczeni: rabini, kaznodzieje, nauczyciele, k an to rzy czy szam esi . N ie k ie d y teksty stan o w ią akrostych, gdzie w p ierw szych literach w e rsó w zaw arte je s t im ię autora. M o d litw y m iały n ie tylko w y m iar je d n o stk o w y , lecz także znaczyły w iele dla całej sp o łe c z n o ści. B yły w y razem p am ięci zbiorow ej, a p rzy p o m in a n ie w y d arzeń było czy n n ik iem je d n o c z ą c y m w sp ó ln o tę . W sp o m in an ie p oległych staw ało się obo w iązk iem tych, k tó rzy przeżyli, nie tylko k rew n y ch , ale i całej gm iny. W ynikało to nie tylko z tego, że często w rzeziach g inęły całe rodziny, ale było także w y n ik ie m p rzek o n an ia o k o n ieczn o ści u trw alen ia im io n m ęczen n ik ó w , tych
szcze-• ■ · · 10 · ✓ ■ ·
golnie m iły c h B ogu, k tó rz y oddali życie dla u św ię c e n ia je g o Im ien ia . Ich śm ierć była c z y n n ik iem
6 O n aw iązyw an iu w p o ło w ie XVII w iek u d o prześladow ania Ż y d ó w w czasie krucjat i d o pow stających w ó w cza s elegii pisze Jacob Katz ([M iędzy rokiem 1096 a 1648-1649] t J T l - ÏTTV7 *ГІП Л ] D , w: р Г К ' 7 7 П Ѵ "ISO
ת א ל מ ב ל 1 ט י ע ב ש
ה נ ש , J ero zo lim a 1961, s. 3 1 8 -3 3 7 ).
7 P w t 6, 4; tu i dalej sigla biblijne za B iblią Tysiąclecia.
8 Y H . Y erushalm i, Zakhor. Jew ish H istory andJeivish M em ory, S e a ttle-L o n d o n 1982, s. 38.
9 Szam es — p o m o cn ik , funkcjonariusz angażow any przez kahał, bractwa itd.
10 W śród Ż y d ó w aszkenazyjskich rozp ow szech n iony był zwyczaj zapisywania w ybitnych osób w księgach pam iątko w ych (tzw. Memorbuch). W pisyw ano do nich nazwiska w ybitnych rabinów i p rzyw ódców w ładz gm innych, osób
2 62 A n n a M ic h a ło w s k a
zap ew niającym łaskę i p o m y śln o ść dla ocalałych m ieszk ań có w gm iny, przybliżającym nadejście mesjasza. W w ielu gm inach m odlitw y upam iętniające ofiary w ydarzeń połow y X VII w iek u o d m a w ia ne były aż d o czasów drugiej w o jn y św iato w ej11.
K ażda g m in a czciła sw oje w łasn e w ydarzenia, ale były także rocznice o szerszy m zasięgu. S zczególną datę stan o w ił d z ie ń 20 siwan. W tym d n iu m iała m iejsce rzeź w N ie m iro w ie , od której zaczęły się m asak ry w czasie p o w stan ia C h m ieln ick ieg o . W spółcześni zw racali uw agę, że d z ie ń 20
siwan był j u ż w przeszłości datą nieszczęśliw ych w y d arzeń dla Ż ydów . W ty m d n iu , w 1171 ro k u ,
w Blois spalono na stosie 32 Żydów , oskarżonych o dokonanie m o rd u rytualnego. O b a te w y d arzen ia w iązan o ze sobą i w w y d arzen iach p o ło w y X V II w iek u w id zian o k o n ty n u ację w cześniejszych p rześlad o w ań . N a zbieżność ty ch d w ó ch w y d arzeń zw racał uw agę w sw ojej k ro n ice Sabataj K o h en , a J o m T ow L ip m an H e lle r w ykorzystał elegie pow stałe po w y d arzen iach w B lois i nakazał
. . . . י
ich o d m aw ian ie dla u p a m ię tn ie n ia p o g ro m ó w w 1648 ro k u ־ . B ardzo szybko d z ie ń 20 siwan stał się te rm in e m p o stu w e w szy stk ich g m in ach R zeczypospolitej, co zarządził S ejm C z te re c h Z ie m w 1650 r o k u 13.
O p ró c z elegii upam iętniających prześladow ania i ich ofiary pow staw ały także m o d litw y d zięk czynne. Z g o d n ie z nakazem talm u d y czn y m , w p rzy p ad k u u rato w an ia z opresji należało o d m ó w ić specjalne b ło g o sław ień stw o d z ię k c z y n n e 14. Z w yczaj te n ku lty w o w ały ro d z in y lu b całe gm iny, o d m aw iając specjalne m o d litw y w ro czn icę ocalenia. Z e w zg lęd u na p o d o b ie ń s tw o ze św iętem P u rim nazyw ano te d n i M ałym P u rim (hebr.
ן טק
םי רו פ
) , M ałym Św iętem (hebr.ן טק
ד עו מ
)
lu b P u rim danej gm iny. C z ę sto d z ie ń te n był p o p rz e d z o n y p o stem , w z o ro w a n y m na Poście Estery. P rzyczyną radości m o g ło być ocalenie w czasie zam ieszek w o je n n y c h , p ogrom ów , k lęsk ży w io ło w ych, p rz y o sk arżen iu o przestęp stw a ry tu aln e albo o trzy m an ie p rzez g m in ę p rz y w ile jó w 15. P rz y k ład em takiego lokalnego P u rim m o że być P u rim g m in y M ięd zy b ó rz, o b c h o d z o n e 11 d n ia m iesiąca tewet, na pam iątkę u rato w an ia g m in y p rzed zn iszczen iem w czasie rzezi ko zack ich w p o ło w ie X V II w ieku.In n y typ literatury, niejako u zu p ełn iający m odlitw y, stan o w iły teksty pisane w ję z y k u jid y sz, k tó re C hava T u rn ian sk y nazyw a p ieśn iam i ״h isto ry c z n y m i” 16. O p isy w ały o n e ak tu aln e w y d arzę- nia: klęski żyw iołow e, prześladow ania, cierpienia czasu o b lęże ń i w ojny, tułaczkę, p ro cesy i egze kucje, czasem zgony w ażn y ch osobistości, spełniając w p ew nej m ierze fu n k cje dzisiejszej prasy.
za słu żo n y ch na p o lu d ob ro czy n n o ści, a także zabitych w w y n ik u oskarżeń czy prześladow ań . Listę tych osób odczytywano głośno w synagodze, podczas nabożeństw upamiętniających zmarłych (zob. Y. H . Yerushalmi, op. cit., s. 46).
11 W ydaw ca elegii san d om iersk ich , D aw id Kandel, pisze, że ich co ro czn e o dm aw ianie odb y w a się w b o żn icy sandom ierskiej ״aż p o dziś d z ie ń ” (zob. D . K andel, R z e ź żydów sandomierskich w r. 1655, ״K wartalnik p o św ię co n y badaniu przeszłości Ż y d ó w w P o lsce”, t. 1 , 1912/1913, z. 2, s. 1 1 1 -1 1 7 ).
12 Z ob . Y. H . Y erushalm i, op. cit., s. 50.
13 Z ob . ת ו צ ר א ע ב ר א ד ע ו ס ק נ פ [Pinkas Sejm u Czterech Z ie m ], w yd. I. H alp erin, t. 1: 1 5 8 0 -1 1 9 2 , Jero zo lim a 1989, s. 78, nr 2 07 (L ublin, 41 0 /1 6 5 0 ).
14 Berachot 54a; b ło g o sła w ie ń stw o to należało o d m ó w ić, wracając d o m iejsca, gdzie nastąpiło c u d o w n e ocalenie.
15 Lista specjalnych Purim , o b c h o d zo n y ch przez g m in y i ro d zin y żydow sk ie w E u ropie, za m ieszczo n a je s t w E n
cyclopaedia Judaica, t. 13, Jerusalem 1978, przy haśle Special Purim s (kol. 1 3 9 5 -1 4 0 0 ).
16 Z ob. C h . Turniansky, Pieśni ״ historyczne” w ję zy k u jid y s z ja k o źródło do dziejów Ż y d ó w w Polsce przedrozbiorowej, w: Ż y d z i w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji ״ Autonom ia Ż y d ó w w Rzeczypospolitej szlacheckiej”, W rocław 1991, s. 2 9 7 -3 0 5 . Jak podaje autorka, spośród 44 znanych obecnie XVII i X V III-w iccznych pieśni 9 opisuje w ydarzenia, które m iały m iejsce w R zeczyp ospolitej, z c zeg o 2 dotyczą w ydarzeń z p o ło w y X V II w ieku: jed n a o pisuje czasy C h m ieln ic k ie g o , a druga w yd arzen ia na L itw ie, B iałorusi, w L ublinie i L w ow ie z cza só w w o jn y p o ls k o -m o sk ie w - skiej w 1655 roku (s. 2 9 9 -3 0 0 ).
E leg ie ż y d o w sk ie u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 263
Ję z y k jid y sz, u ży w an y na co d z ie ń p rzez słuchaczy i dla w szystkich zrozum iały, daw ał znacznie lepsze m o żliw o ści realistycznego i d o k ład n eg o op isu niż w hebrajskiej elegii p o św ięco n ej te m u
■ 17
sa m e m u w y d a rz e n iu .
A neks18
1. Elegia upamiętniająca nieszczęścia lat 1648-1649,
którą napisał Szabtaj ben Meir ha-Kohen
לא
םימחר
ןכוש
,םימורמ
וימחרב
םיבר
םימוצעה
רוכזי
לומגל
,םימלוע
םינואג
םינברו
םילודג
,םימרו
ישפות
הרותה
ידימלת
,םימכח
ישרוד
תורומח
ישרודו
םימושר
וידחי
לע
תשודק
ךמש
ויה
.םיולת
םישודקה
םירוהטו
םיבהאנה
,םימיענו
םהייחב
םתומבו
אל
ודרפנ
,םימלועל
םיגרהנו
םיטחשנו
םיקנחנו
יחבזכ
,םימלש
םילקסנ
םיפרשנו
ילחגכ
.םימתר
םינקז
,םירענו
םיבש
םימלעו
ויה
םיגרהנ
ןויזבב
םישוב
.םימלכנו
םידיסח
תודיסחו
םירשי,
םימימתו
ורמג
תשודק
םשה
בלב
.םימת
ירוהט
בל
תובבלב
םימלש
:ורמא
לבא
ונחנא
.םימשא
םידלי
רשא
ןיא
םהב
לכ
םימומ
םהו
ינבמ
הדוהי
ןמ
.םימתרפה
המכ
תובבר
ךפשנ
םמד
םילחנכ
.םימיו
לחנ
ןושיק
םפרג
לחנ
.םימודק
ןיאל
רפסמ
וגרהנ
םיתאב
.םימודרקו
לשמ
םיוגב
דונמ
שאר
.םימואלב
ימ
לכוי
רעשל
םיגרהנה
לכ
,םימיה
ויה
םיבוט
יללח
ברח
המכ
.םימעפ
ואשנ
שאר
וניאנוש
םיבר
ונילע
,םימק
םיקר
םירדקו
ראשו
םימע
ונילע
.םימחלנ
ירפס
תורות
םירוא
םימותו
וסמר
ופרשו
םע
תושפנ
םישודק
ויהיו
םהינש
.םימורע
ורע
ורע
תודוסי
תונכשמו
םימורו
ונישדקמ
יתבו
וניתויסנכ
תופלכב
.םימולהמו
ושרפ
ונילע
תודוצמ
,םימרחו
ילהא
םודא
םילאעמשי
רתיו
.םימעה
םיקידצ
תוינקדצו
ידוסי
םימלוע
רתוי
האממ
םיפלא
חבטל
.םימלשומ
תולהק
תולודג
תושודק
תובוש חו
ומכ
ףלא
.םימשרנ
הדער
םתזחא
םש
ובירחהו
ילבחמ
.םימרכ
הביר
יה
ונביר
ונליצהו
.םיממוקתממ
רפכ
ךמעל
אלו
דחכי
ומש
.םימואלב
םלש
םוי
ילבא
םלשו
,םימוחנ
רה
ןויצ
ןנוכת
חרבו
לע
ירה
.םימשב
םייקת
ךירבד
רשא
ךיאיבנ
:םימאונ
םואנ
יה
יתבשו
.םילשוריל
רפס,
ת וע ר וא מ .ת וע מ ד ה
ת ור זגה
ת ופיד רה ו
תודמ ש ה ו
,
s. Bernfeld
)
( 1 6 1 -1 6 2 . t. 3, B erlin 1926, s 17 Z o b . ibid em , s. 303.2 6 4 A n n a M ic h a ło w s k a
B ó g p e łe n m iłosierdzia, m ieszkający w niebiosach,
w sw o im w ielk im i n ie z m ie rz o n y m m iło sierd ziu oby pam iętał, aby odpłacać w ieczn ie
m ę d rc o m i ra b in o m w ielk im i w y b itn y m , u czo n y m , g en ialn y ch uczniów , in te rp re ta to ro m rzeczy w ażn y ch i in te rp re ta to ro m T ory —
[którzy] razem byli zależni od św iętości Tw ojego Im ienia. Św ięci i czyści, u k o ch an i i p rzy jem n i, za sw ojego życia
oraz w swojej śm ierci nie zostali o d d z ie le n i19 na zaw sze, Z o stali zam o rd o w an i, zarżnięci i zaduszeni ja k ofiary p o jed n an ia,
u k am ie n o w a n i i spaleni ja k żar ja n o w c a 20־ Starcy i chłopcy, ludzie w iek o w i i ludzie m ło d zi
zostali z a m o rd o w an i ze w zgardą, zaw stydzeni i u p o k o rzen i. P o b o żn i i p o b o ż n e , praw i i n ie w in n i d o k o n ali
uśw ięcenia Im ien ia [B ożego] w czystym sercu. [L udzie] czystego serca m ó w ili w d o sk o n ały ch sercach:
To m y je s te śm y w inni!
D zieci bez żadnej skazy, któ re były p o to m k a m i Jeh u d y , ludzi szlach etn y ch —
tak obficie została w ylana ich k re w ja k rzeki i m orza. S tru m ie ń K iszon z m ió tł ich, stru m ie ń starożytny21. N ie z lic z e n i zostali zam o rd o w an i ło p atam i i siekieram i.
P rzykład w śró d ludów , znajdujący u zn an ie w oczach [in n y ch ] narodów . K to b ędzie w stanie policzyć zam o rd o w an y ch w e w szystkie te d n i, [ludzie] d o b rz y zabijani m ieczem w iele razy.
C i, k tó rzy nas nienaw idzą, p o d n ieśli głow ę, liczni pow stali
. . . . ר׳ ל .
p rzeciw k o nam , p rostacy i Izm aelici״ , i pozostałe n aro d y w alczą p rzeciw k o nam .
Księgi Tory Uritn i Tum im 23 stratow ali i spalili
w raz ze św iętym i du szam i, a je d n i i d ru d z y byli p e łn i m ądrości. Z niszczyli, zniszczyli fu n d a m e n ty i osady, k tó re w znieśliśm y,
nasze św iątynie i nasze synagogi kilofam i i ciosam i. R ozciągnęli na nas p u łap k i i sieci, n a m io ty E d o m u , Iszm aelitó w
i in n y c h narodów .
Spraw iedliw i i spraw iedliw e — fu n d a m e n ty świata, w ięcej niż sto tysięcy d o sk o n ały ch na zarżnięcie. G m in y w ielkie, św ięte i w ażn e — na tysiąc obliczane.
19 2 S m 1 ,2 3 .
20 Ps 120, 4.
21 Sdz 5 ,2 1 .
22 W e w sp ó łczesn ej literaturze słow a tego uży w a n o także na określenie Tatarów.
E leg ie ży d o w sk ie u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 265
P rz e ra ż e n ie o g arn ęło ich tam i zniszczyli niszczycieli w in n ic 24. B óg pow iększył naszą w ielkość i w ybaw ił nas od b u n to w n ik ó w . Przebaczy sw e m u n aro d o w i, n ie c h nie zaginie je g o im ię w śró d ludów . O d p ła ć d z ie ń żałoby i daj pocieszenie, przygotuj górę Syjon
i zbiegnij na g óry w niebiosach.
W p ro w ad zisz w życie Tw oje słowa, któ re m ó w ią T w oi p ro ro c y — ״Tak m ó w i Pan: I w ró cę d o Je ro z o lim y ”25.
2. Elegia upamiętniająca nieszczęścia 1648 roku
לא
אלמ
,םימחר
ןיד
תונמלא
יבא
,םימותי
דע
הנא
השחת
קפאתתו
םדל
םימימת
וגרהנש
המכ
םיפלא
תובברו
לארשימ
םישודקה
-ןתתש
החונמ
הנוכנ
הלעמל
יפנכמ
הניכשה
םהיתומשנל
לש
יגורה
ירע
בורמענ
,הלדגה
דארגיראש
,טשוברהאפ,
,ןישטלוט
האנלופ
ראב,
,לארהנ,זובזעמ,
קינשארק
יודאלוו,
ראשו
תולהק
תושודק
רתוי
שלשמ
תואמ
רפסמ
אנינמב
יזוחמב
איסור
או
,אניירקו
,אילאדאפ
ןילאוו
.אטילו
,אימכח
,אירפס
ישאר
,איממע
,אישרד
אלופל
,אירפסב
ילעב
,ארקמ
ילעב
,הנשמ
ילעב
,ארמג
ילעב
,ןיסירת
ןויעב
הנינש בו
םעטב,
וגרהנש,ארבסבו
לע
שודק
םש
דחוימה
דבכנה
ם יב וק נה -א רונה ו
:םתומשב
הרומ
ונרומ
ברה
ןואגה
לודגה
יר
לאיחי
ריירהומב
רזעילא
;
ריירהומ
םייח
הירמב
קחצי
הירמ,
המלש
הייומב
לאומש
יולה
;
רהומ
יי
ר
קחצי
הירמב
לאיתוקי
;
הייומ
השמ
הירמב
ןתנוהי
;
הירמ
לארשי
הירמב
רזעילא
;
הייומ
קחצי
הירמ,
.ןושמש
יואו
יובאו
גרהנש
ברה
דיגמה
ןואג
תראפת
דמח
לארשי
הרומ
ונרומ
יבר
ןושמש
הירמב
חספ
דיגמ
ראש ו,ילאפרטסואמ
םישנא
םישנו
ףטו
רשא
אל
ונעדי
סנכל
לבא.
המה
הנהכ
הנהכו
םישנא
םישנו
םידליו
תודליו
יפלא
םיפלא
אובר
-ימ
הנמי
ימ
רופסי
אל.
ןושלב
אמזוג
יכ
םא
תמאב
םימתבו
ךפשנש
םמד
םימכ
הנשב
וז
תנש
חיית
לע
דוחי
ךמש
לודגה
.ארונהו
אלו
ועסנ
רחא
םידגוב
וארקו
עמש
לארשי
אדוחיב
הרומג
וחרצ,
וקעזו
דחפב
.ארומבו
הוה
לע
הוה
רבש,
לע
רבש
תב
ם ינומ א ה,ימע
ילע
וקבח
תותפשא
ריעב
הדשבו
הרעיבו
םיתמה,
םיחוטש
לע
ינפ
הדשה
םייחהו
וכלשוה
רבקל
ילב
.חבט
ובשחי
ךינפל
םמד
ךפשנש
םירביאו
םירדפו
ולכעתנש
הלועכ
תאטחכו
חבזכו
םתחונמ.
היהי
דובכ
הלעמב
יברכ
אביקע
וירבחו
ילעב
.חבטה
דע
םידמוע
ץקל
ןימיה
םוי
בוט
ךורא
הבוש ב
תחנו
חבשו
תוכזבו,
לכ
םיקידצה
תוינקדצו
תוצופנה
.הרזמבכ
(S. B ern feld , op. cit., s. 160-161) B oże p e łe n m iło sierd zia, sędzio w dów , ojcze sierot, ja k d łu g o będziesz m ilczał i w strzy m y w ał się w o b ec krw i n ie w in n y c h , k tó rzy zostali zam o rd o w a n i — kilk u tysięcy i liczn y ch św iętych Izraela
24 Jr 48, 32.
2 6 6 A n n a M ic h a ło w s k a
— że dasz p raw d ziw y o d p o c z y n e k w górze, p o d skrzydłam i S zech in y ich d u sz o m , [d u szo m ] zabitych m iast w ielkiego N ie m iro w a , S zarogrodu, Pohrebyszcza, Tulczyna, P o ło n n e g o , B aru, M ięd zy b o rza, N a ro la , K raśnika, W ło d aw y i p o zo stały ch św iętych gm in , k tó ry ch je s t p o n a d trzysta, w p ro w in c ja c h R usi i U krainy, Podola, W ołynia i Litwy. M ędrcy, pisarze, p rzy w ó d cy lu d u , k az n o d zieje, p o szu k u jący ro zstrzy g n ięć w księgach, u czen i w P iśm ie, znaw cy M iszny, znaw cy G em ary, szukający ro zw iązań w stu d iach i w szyderstw ie, w logice i racjo n aln y m m y ślen iu — ci, k tó rzy zostali z a m o rd o w a n i dla u św ięcen ia szacow nego i p rzejm u jąceg o lęk iem Im ie n ia B ożego — w y m ie n ie n i im ien n ie: morentC rabin, w ielki gaon reb Jech iel syn morenti reb E liezera; morenu reb C h a im syn morenu pana Icchaka; morenu p an S zlo m o syn morenu pana S zm u ela H alew i; morenu reb Icch ak syn morenu pana Jek u tiela; morenu p an M o sze syn morenu pana J e h u n a ta n a ; morenu p an Israel syn morenu p an a E liezera; morenu p an Icchak; morenu p an S am son. I — biada! — z a m o rd o w a n y został rabin, m agid, gaon d u m a w spaniałości Izraela morenu rab in S zim szo n syn morenu pana Pesacha m agid z O stro p o la ; i pozostali m ężczyźni, k o b iety i dzieci, k tó ry ch nie p o tra fim y z g ro m adzić. A le je s t ich tak w ie lu m ężczy zn , kobiet, c h ło p c ó w i d ziew czy n ek — tysiące tysięcy, kto [ich] w y m ie n i i k to policzy. N ie tylko w sposób przesadzony, ale w p raw d zie i szczerości, że zo stała p rzelan a ich k rew ja k w o d a w ty m ro k u , ro k u 408 dla je d y n e g o Tw ojego Im ien ia, w ielkiego i p rzejm u jąceg o lękiem . I nie poszli d ro g ą n ie w ie rn y c h i w ołali ״ Słuchaj, Izraelu !”^ , w yznając je d y n o ś ć Boga; w o łali i krzyczeli w stra c h u i w p rzerażen iu .
• · 28
R u in a na ru in ie , zn iszczen ie na zn iszczen iu — córko m ojego n a ro d u , w ierzący w e m n ie
. . . . . . 2 9 · · ■ ■ · - · ·
p rzy tu lili się do śm ie tn isk w m ieście, na p o lu i w lesie, zm arli leżą po polach, a żyw i zostali w rz u c e n i do g ro b u niezabici.
B ędą rozw ażać p rzed Tobą ich p rzelan ą k rew i części [ciała], i tłuszcz, k tó re zostały straw io n e ja k o ofiara całopalna, ofiara p rzebłagalna i ofiara rzeźna. Ich o d p o czy n k ie m będzie chw ała na w y
sokościach, ja k [chwała] rabiego A kiwy i jeg o zabitych towarzyszy, [w raz z] czekającymi na kres dni, długi dzień świąteczny w pokoju, ukontentow aniu i chwale, i ze w zględu na zasługi w szystkich spraw ied liwych m ężczyzn i kobiet, którzy zasłynęli na W schodzie.
3. Elegia upamiętniająca nieszczęścia lat 1648-1649
לא
אלמ
םימחר
אוה
דוקפי
םימחרב
םימוצעה
תושפנה
תוש ודקה
.םימימתהו
תולהק
תושודק
ורסמש
םשפנ
לע
תשודק
םשה
הלועכ
תאטחכו
םשאכו
ילעב
ןיסירת
ימכח
םישרח
םירוחב
תולותבו
ףט
.םישנו
הלהקב
הראופמה
קייק
,ןילבול
וגרהנ
המש
ילת
.ןילת
תבש
שושמ
הודח
,ןיליגו
םשפנ
בוטב
.ןילת
26 morenu (hebr. ו נ ר ו מ , ״nas z n a u czy ciel”) — tytuł h o n o ro w y przyznaw any u czo n y m posiadającym kwalifikację rabiniczną (m o g ą cy m p ełn ić rytuały rabiniczne i p od ejm ow ać decyzje halachiczne, kiedy n ie m a rabina). Z czasem nastąpiła deprecjacja tytułu morenu, kiedy zaczął o n być ku pow an y przez najbogatszych m ieszk a ń có w dla sw o ich s y n ó w czy z ię c ió w i utracił sw ój bezp ośred n i zw iązek z w ykształcen iem .
27 P w t 6, 4.
28 Lm 3 ,4 7 - 4 8 .
E leg ie ż y d o w sk ie u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 267
םיטלמנה
תוברחמ
םוגישה
קייקב
אברוק
,םירזכאה
וגרהו
םינקז
םישנ
,םישנאו
תולותב
,םירוחבו
וכפש
םמד
םימכ
.םירגומה
טבה
םימשמ
הארו
ןכוש
,םינועמ
םיגרהנה
אטילב
ןילאוובו
םינשד
,םיננערו
ילוואקב
לילגבו
םלעח
וגרה
,םינומה
םידיסח
םימימתו
תובא
.םינבו
לכב
תוביבסה
ושע
םהב
,םיטפש
תובא
תוהמאו
םינבו
םיטחשנ
-התא
אוה
ךלמ
רוסא
,םיטהרב
ולכאי
ךיביוא
ברחב
.םוטהול
לכב
םירעה
ואלמ
,םיחבז
תוירזכאב
המה
םיחתנ
,םיחתנל
םידלי
תודליו
יללוע
,םיחופט
ירידא
הרותה
ושעש
הב
ןיציצ
.םיחרפו
האר
המה
ושעש
,ךנאצב
תולהקב
שדקה
ןילופב
לודג
קײקו
אנזופ
םע
,ךישודק
םג
תולהקב
תושודקה
ןילופב
ןטק
קייקבו
בורימענ
ינב
.ךינוחב
ךכש
אנ
ןורח
,ךפא
לע
רתי
הטלפה
ורמכי
,ךימחר
תוכזב
םישודקה
ונליצה
ונכרבו
,ךמולשב
םדב
םישודק
םבכת
,ךשובל
םישודקהו
ויהי
רואב
זונגה
,ךיאריל
ןיע
אל
התאר
םיהלא
,ךתלוז
תוגלפב
ירהנ
שבד
האמחו
ורכזי
,ךינוחב
םיגרהנה
לע
שודק
.ךמש
חור
יה
םחנת
ןגב
.ךנדע
םינפל
יכאלממ
תרשה
היהת
,םתציחמ
םולשה
היהי
,םתובשומב
םיבהאנה
םימיענהו
םהייחב
,םתומבו
ואובי
םולשב
לע
.םתובכשמ
(S. B ernfeld, op. cit., s. 162-163) B óg p e łe n m iło sierd zia — o n w n ie z m ie rz o n y m m iło sie rd z iu
p o m ści d u sze św iętych k o b ie t i n ie w in n y c h m ężczyzn, św ięte gm iny, k tó re przekazały sw oje d u sze na uśw ięcenie
Im ien ia B ożego ja k o ofiarę całopalną, ja k o ofiarę za grzechy i ja k o ofiarę przebłagalną; [dusze] strzegących P raw a, m ędrców , rzem ieślników , m ło d z ie ń c ó w i dziew cząt, dzieci i kobiet.
W e w spaniałej g m in ie, św iętej g m in ie L u b lin , tam p o zo stały ru in y ruin. Szabat je s t pogodny, rad o sn y i szczęśliwy,
ich d u sze sp o czn ą w d o b ru .
U c ie k in ie ró w ze zniszczenia dopadli o k ru tn ic y w św iętej g m in ie K u ró w i w y m o rd o w a li starców , ko b iety i m ężczyzn, dziew częta
i m ło d zień có w , przelali ich k rew niszczyciele ja k w o d ę 30. [Pan] spojrzał z niebios i ujrzał cierpiących, z a m o rd o w an y ch
na u ro d zajn ej i kw itnącej L itw ie i W ołyniu; w K ow lu i w o k ręg u C h e łm zam o rd o w ali licznych, p o b o ż n y c h i n ie w in n y c h ojców i dzieci.
W e w szy stk ich przykahałkach ukarali ich su ro w o ; ojcow ie, m atk i i dzieci
• · · 41
zostali zarżnięci. Ty, k tó ry je ste ś k ró le m zaplątanym w lokach —
30 Ps 7 9 ,3 .
268 A n n a M ic h a ło w s k a
p o c h ło n ą T w oich w ro g ó w palącym m ieczem . W e w szy stk ich m iastach d o k o n ali ofiary, w o k ru cień stw ie
p o ćw iarto w an i na części, ch ło p cy i dziew czynki, pieszczone n iem o w lęta, p o tę ż n i Torą,
k tó rzy uczynili z niej d ia d e m i ozdobę.
Z o b acz tych, k tó rz y tw o rzą T w oją trzo d ę, w św iętych g m in ach
w W ielkopolsce i w św iętej g m in ie P o z n a ń — n a ró d T w oich św iętych, ró w n ie ż w g m in ach w M ało p o lsce i w św iętej g m in ie N ie m iró w — p o d d a n y c h Twej p róbie.
U c isz sw ój gniew , n iech Tw oje m iło sierd zie ro zszerzy się
na resztę uciekinierów , ze w zg lęd u na zasługę św iętych ocal nas, a nasze p o b ło g o sław nas T w oim p o k o jem , w krw i św iętych obm yj sw ą szatę, a św ięci będą w u k ry ty m św ietle z bo jaźn i p rzed Tobą, oko nie w id ziało Boga o p ró cz C ieb ie, w stru m ie n ia c h rzek m io d u i m asła b ęd ą p am iętać Twoją p ró b ę, z a m o rd o w a n i dla u św ięcen ia T w ojego Im ienia. D u c h Boga będzie p o cieszo n y
w T w oim o g ro d zie E d en u .
A n io ło m u słu g u jący m b ęd ą bliscy, pokój nastanie w ich siedzibach, u k o ch an i i p rz y je m n i za sw ojego życia i w sw ojej śm ierci d o trą do sw ego m iejsca sp o czy n k u w pokoju!
4. Elegia upamiętniająca zamordowanych w Niemirowie,
ułożona przez Sabataja Halewi
לא
אלמ
םימחר
ןכוש
,םימורמב
אצמה
החונמ
הנוכנ
הלעמל
יפנכמ
הניכש ה
תולעמב.
םישודק
םירוהטו
רהזכ
עיקרה
םיריהזמ
תא
תומשנ
םישודקה
םימימתהו
םיבהאנה
םירשיה
,םימיענהו
וגרהנש
אתרקב
אשידק
יווארמענ
היפגאו
לע
תשודק
םשה
רידאה
.םירידאב
רשאו
וכלה
המש
ליצהל
םשפנ
ידימ
םיעשר
.םירוראה
רשאו
תולהק
תנידמב
ןילופ
לודג
קייק
בובל
הצוחו
הל
ךפשנש
ןמד
םימכ
,םירגנה
לכשו
םתוא
ברח
ץוחב
המיאו
.םירדחב
םישנא
םישנו
םירוחב
תולותבו
םלכ
דחאכ
ןאצכ
חבטל
וטשפ
םראוצ
אלו
וסח
לע
םשפנ
ליצהל
םמצע
ת דובעב
.םירז
תותימב
תונוש מ
וגרה
ותימהו
םתוא
:םירזכאה
וגרהנ
וטחשנו
ועבטנו
ורבקנו
םייח
.םירבקב
םכותבו
ינואג
ץרא
ישאר
תובישיה
המה
,םירומה
םרואב
וריאה
יבשויל
ץרא
.םירדלו
םידיסח
תודיסחו
ישנאו
השעמ
םוזחא
םילבח
,םיריצו
םנושלו
טע
רפוס
ריהמ
וכחל
.םירפע
לעו
תולהקה
תוש ודקה
רשא
וגרהנ
תעל
תאזכ
תנידמב
ןילופ
ושדקו
םלכ
םש
.רחוימה
לע
תאז
ודפסי
םידפוסה
:םירורמתב
לע
תעירק
ירפס
הרות
ראשו
,םירפס
םיליוגהמו
ושע
םיביואה
םילדנס
,םירמוסמ
תומשהו
םישודקה
וקחמנ
םימבכ
.םירראמה
ארי
יה
טיביו
תמקנ
םד
וידבע
ךופשה
םילחנכ
.םירואיכו
ברעיו
ונל
םתחיבז
םדכ
םיליא
.םירפו
E leg ie ży d o w sk ie u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 269
Boże pełen miłosierdzia, mieszkający w niebiosach, daj prawdziwy odpoczynek w górze, pod skrzy dłam i Szechiny, na w ysokościach świętych i czystych, lśniących ja k blask firm am entu, du szom świętych i niew innych, ukochanych, uczciwych i m iłych, którzy zostali zabici w św iętym mieście N ie m iró w i jego okolicach dla uśw ięcenia Im ienia Bożego — najpotężniejszego spośród potężnych. I tych, którzy poszli tam , aby uratow ać swoje dusze z rąk przeklętych złoczyńców. I tych gm in, które są w W ielkopol- see, świętej gm iny L w ów i [gm iny] poza [m iastem ], poniew aż została przelana ich krew ja k w ylana w oda i poniew aż dosiągł ich m iecz na ulicach, a przerażenie w izbach33. M ężczyźni i kobiety, m ło dzieńcy i dziew częta— w szyscyjakjeden, ja k stado na rzeź pochylili swoje karki i nie próbow ali uratow ać się za pom ocą bałw ochw alstwa. R óżnym i rodzajam i śm ierci zabili i uśm iercili ich okrutni, zostali zabici i zarżnięci, utopieni i pogrzebani żyw cem w grobach. A w śród nich są m ędrcy szeroko uznani, rektorzy jesziw, nauczyciele— sw ym św iatłem oprom ieniali żyjących na ziem i i mieszkańców. P obożni i pobożne oraz ludzie czynu schwytani, w bólach i w ięzach, ajęzykiem sw ym — narzędziem w praw nego pisarza34 — żarli kurz. I wszystkie święte gminy, które zostały w ym ordow ane w tym czasie w państw ie polskim , w szczególny sposób uświęciły Im ię Boga. O to , co będą gorzko opłakiwać lam entujący: podarcie zw ojów Tory i pozostałych ksiąg, a z pergam inu w rogow ie zrobili okute sandały, a im iona świętych zostały
35
w ym azane, ja k w w odach przekleństw a . O b y B óg w ejrzał i pom ścił krew sw oich sług, która płynęła ja k rzeki i strum ienie i oby była nam przyjem na ich ofiara ja k krew kozłów i byków.
5. Modlitwa upamiętniająca zamordowanych
w 1655 roku w Sandomierzu
לא
אלמ
םימחר
ןכיש
םימורמב
איצמה
החונמ
הנוכנ
לצב
יפנכ
הניכש ה
תולעמב
םישודק
םירוהטו
רהוזכ
ינפ
עיקרה
םיריהזמ
תא
תמשנ
םיגורהה
םישודקה
םירוהטהו
וגרהנש
הפ
אלהק
אשידק
קייק
רימזוצ
םויב
וייט
ןסינ
תנש
וייטת
קייפל
ברה
דײבא
מײרו
םיגיהנמ
ידוחי
הלוגס
םישנא
םישנו
ןהידליו
םירוחב
תולותבו
תונמלאו
יתרשמו
הלהק
םיחרואו
ויהש
הפ
ותואב
הרצה
םוקמה
םחדי
םהילע
לעו
תוראש
לארשי
אלו
ןתי
תיחשמה
אובל
ךותל
תוראש
לארשי
נײא,
םישודקה
םירוהטהו
רשא
םמד
ךפשנ
םימכ
הפ
קייק
רימזיוצ
רובעב
לכש
הלהק
שדוקה
ורדנ
דעב
תרכזה
םתמשנ
נייא
קייה
טײהו
הירמ
לאומש
רייב
הנוי
נײאו
קײה
טײהו
רײהומ
ןימינב
ריימב
קודצ
נײאו
השאה
השודקה
הרוהטהו
תרמ
אדניה
ריימב
קודצ
נײאו
השאה
קײה
טײהו
תרמ
אמולב
ריימב
רזעילא
נײאו
קײה
טײהו
רייהומ
ילתפנ
ריימב
קחצי
א
יי
נ
קיזד
טייהו
רייהומ
םחנמ
ןתנ
ריימב
לאומש
ליוונז
יולה
נײאו
קײה
טײהו
רײוהמ
םייח
ריימב
קחצי
נײאו
קײה
טײהו
ר
םייח
ריימב
אדוהי
ביל
נײאו
קײה
טײהו
לאירבג
היימב
ןימינב
נײאו
קײה
טייהו
ריימ
םייח
ריימב
השמ
נײאו
שודקה
רוהטהו
רוחבה
קחצי
רבחהב
ר
יבצ
נײאו
קײה
טײהו
הײמב
רדנסכלא
רבחהב
ר
םייח
נײאו
השא
קײה
טײהו
תרמ
ליסעפ
תב
רבח
יר
סחנפ
נײאו
םהינב
םישודקה
םירוהטהו
הלותבה
32 Ps 79, 3. 33 Lm 1 ,2 0 . 34 Ps 45, 2. 35 Lb 5, 22.2 7 0 A n n a M ic h a ło w s k a
הרש
רוחבהו
ןימינב
שיניב
דליהו
םייח
םהינב
לש
קייה
רבח
ר
רדנסכלא
נײא
קײה
טײהו
רבח
ר
דוד
רבחהב
יר
יכדרמ
ליטאמ
רייהומ
רדנסכלא
מײב
רכשי
ןהכה
א
י
ני
ינרומ
וניברו
ברה
רואמה
לודגה
הייומ
ילתפנ
ץריה
רײמב
לאומש
נײאו
ונתח
שודקה
רוהטהו
ריימ
הירמש
לירעמש
רײמב
רזעילא
נײאו
קײה
רוהטהו
ריימ
טייוי
ןאמפיל
ריימב
ריאמ
יא
י
נ
שודקה
רוהטהו
ריימב
ןימינב
הירמב
םייח
נײאו
קײה
טײהו
הײומ
יבצ
ריימב
קחצי
נײאו
קײה
טייהו
הייומ
קחצי
ריימב
ףסוי
ןהכה
נײאו
קײה
טײהו
הירמ
הידידי
שמש
םישודק
קײקד
ב וק ית
נײא
קײה
טײהו
הײמ
השמ
ריימב
רכשי
רעב
נײא
קײה
טייהו
רירמ
יר
אדוהי
נײאו
קײה
טײהו
רײמ
יקסאי
םהינב
לש
יר
השמ
לשעמ
נײאו
קײה
טײהו
רײמ
אביקע
רייב
השמ
נײא
קײה
טײהו
רואמה
לודגה
ריימ
רואינש
ריימב
המלש
ןמלז
נײא
קײה
טײהו
ותוא
תאו
ונב
ריימ
לירעמש
ריימב
ריאמ
נײא
קײה
טײהו
רײמ
בקעי
רבחהו
יר
ןבואר
נײא
קײה
טײהו
רײמ
דוד
ש ודקהב
ריימ
ןושמש
נײאו
קײה
טײהו
רײמ
השמ
ריימב
םהרבא
נײא
קייה
טייהו
ריימ
בוד
ריימב
אדוהי
נײאו
קײה
טײהו
רײמ
דוד
ריימב
לאומש
נײא
השאה
אדירפ
תב
רבח
יר
אדוהי
ביל
נײא
השודקה
האל
תב
ריימ
בוד
יולה
נײא
הלותבה
קייה
אלעג
ריימב
ריאמ
נײא
השודקה
אצנירפש
תב
רבח
יר
רזעילא
אפיל
יולה
נײא
קײה
אשענ
תב
ריימ
יבצ
יולה
נײא
הלותבה
אבוט
ריימב
ןרהא
יבצ
תחפשמ
ר
ריאמ
ףירח
נײא
הײרה
רײמ
ףסוי
ריימב
השמ
םייח
נײא
ותשא
תינברה
לחר
ריימב
לארשי
נײא
השא
אגיפ
רײמב
ףסוי
באז
נײא
ברה
ונרומ
יר
קחצי
ריימב
היעשי
נײא
רײמ
בקעי
ריימב
ףסוי
נײא
רײמ
ףסוי
ריימב
המלש
נײאו
ותשא
הרש
תב
ריימ
המלש
נײא
השא
םירמ
ישדגאמ
תב
ונרומ
ר
אדוהי
נײא
ר
םייח
ריימב
הירכז
נײא
רײמ
אגרש
ליווייפ
ריימב
רכשי
רעב
לא.
תומקנ
ד
היא
ךתאנק
ךתרובגו
טבה
םימשמ
הארו
ליבזמ
ךישדק
ךתראפתו
יכ
םיזרה
לכ
םויה
ךילע
בשחי
ןברקכ
הלועכו
ךינפל
ד
שיא
המחלמ
לטה
םהילע
המוהמ
המל
ורמאי
םיוגה
היא
םהיהלא
םלש
םלשי
םהל
השעמכ
םהידי
ןכל
לעב
םימחרה
םריתסי
לצב
ויפנכ
םימלועל
רורציו
רורצב
םייחה
תא
םתמשנ
יד
אוה
םתלחנ
וחוניו
לע
םתובכשמ
עייגב
ץרא
לא
יסכת
םמד
דע
םוקני
יד
ללוהמה
תא
לכל
אהי
םיוגב
ללוחמ
לא,
תומקנ
יד
אוה
םקני
תא
םתמקנ
תמקנו
םד
ודיסח
-וניניעל
הרהמב
ונימיב
ןמא
-(D . K andel, R z e ź zydóiv sandomierskich iv r. 1655, op. cit., z. 2, s. 112) Boże p ełen m iłosierdzia, mieszkający w niebiosach, daj praw dziw y odpoczynek w cieniu skrzydeł Szechiny na w ysokościach św iętych i czystych, lśniących ja k blask firm am en tu , d u szo m zam ordow a nych św iętych i czystych, którzy zostali zabici tu, w świętej gm inie Sandom ierz w d n iu 15 nisan roku 415 w ed łu g skróconej rachuby: rabina przew odniczącego sądu i rektora jesziwy, przyw ódców , ludzi w ybitnych — m ężczyzn, kobiet i ich dzieci, m łodzieńców i dziewcząt, wdów, funkcjonariuszy gm iny oraz gości, którzy byli tu podczas tego nieszczęścia. O b y B óg zlitow ał się nad nim i i nad resztą Izraela, i nie dopuścił do przyjścia niszczyciela d o reszty Izraela — nad duszam i św iętych i czystych, których
3 6
krew została przelana tu ja k w oda , w świętej gm inie S an d o m ierz, p o n iew aż cała św ięta g m in a
E leg ie ży d o w sk ie u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia p o ło w y X V II w ie k u 271
ślubow ała pam ięć ich dusz, d u sz św iętych i czystych: morenu pana S zm uela syna reb Jony, morenu reb B en iam in a syna reb C adoka, ko b iety pani H in d y córki reb C ad o k a, k o b iety pani B lu m y córki reb E liezera, morenu reb N aftaleg o syna reb Icchaka, morenu reb M e n a c h e m a N a ta n a syna reb S zm u ela Z u n w ila H alew i, morenu reb C h a im a syna reb Icchaka, reb C h a im a syna reb J u d y Leiba, G ab riela syna morenu pana B en iam in a, morenu reb C h a im a syna reb M o sze, m ło d zień ca
37 ■ ■
Icchaka syna chawera reb C w i, morenu pana A leksandra syna chawera reb C h a im a , k o b iety pani Pesil córki chawera reb P in ch asa oraz ich dzieci: dziew czyny Sary, m ło d z ie ń c a B e n ia m in a B inisza i ch ło p ca C h a im a — d zieci chaivera reb A leksandra, chawera reb D aw id a syna chawera reb M o rd e - chaja M atila [syna] morenu reb A leksandra syna Isachara h a -K o h e n a , rabina w ielkiej św iatłości
morenu pana N aftaleg i H irc a syna morenu reb S zm uela oraz je g o zięcia morenu reb S zm arię S zm erila
syna morenu reb E liezera, morenu r e b j o m T o w L ip m a n a syna morenu reb M eira, morenu reb B en ia m in a syna morenu reb C h a im a , morenu pana C w i syna morenu reb Icchaka, morenu pana Icchaka syna morenu reb Jo sefa h a -K o h e n a , morenu pana Jed id ię szam esa; Ś w iętych ze św iętej g m iny D zik ó w : morenu p an a M osze syna morenu reb Isachara Bera, morenu reb J e h u d y i morenu reb Jo śk i — sy n ó w reb M o sz e M eszla, morenu reb A kiw y syna reb M o sze, w ielkiego św iatła morenu reb S zn io ra syna morenu reb S zlo m o Z alm an a, jeg i i je g o syna morenu reb S zm erila syna morenu reb M eira, morenu reb Jak o w a i chawera reb R u b en a, morenu reb D aw id a syna morenu reb Sam sona,
morenu reb M o sze syna morenu reb A w raham a, morenu reb D o w a syna morenu reb Jeh u d y , morenu
reb D aw id a syna morenu reb Szm uela, ko b iety F rejdy córki chawera reb J e h u d y Lejba, Lei córki
morenu reb D o w a H alew i, d ziew czy n y G eli córki morenu reb M eira, S zp rin cy córki chawera
reb E liezera L ipy H alew i, N e sz y córki morenu reb C w i H alew i, d ziew czy n y T ow y córki morenu reb A h aro n a C w i, ro d z in y reb M eira „bystrego”, rabina morenu reb Jo sefa syna morenu reb M osze C h a im a , je g o ż o n y rabinow ej R acheli córki morenu reb Israela, k o b iety Fajgi córki morenu reb Josefa Z eew a, rabina morenu reb Icchaka syna morenu reb Jeszai, morenu reb Jak o w a syna morenu reb Josefa,
morenu reb Jo sefa syna morenu reb S zlom y ijeg o żo n y Sary córki morenu reb Szlom y, k o b iety M iria m
M agdeszi córki morenu reb Jeh u d y , reb C h a im a syna morenu reb Z ach arii, morenu reb Szragi Fajwla syna morenu reb Isachara Bera. B oże zem sty, B oże, gdzie Twój g n iew i Tw oja potęga, spójrz z niebios i zobacz z w yżyn Twojej św iętości i chwały, że [w ielu] ginie każdego d n ia z Tw ojego p o w o d u , uznaj [to] za ofiarę i całopalenie dla C iebie. B oże, Panie w o jen , w p ro w a d ź m ięd zy n ich
38 •
zam ieszanie, dlaczego m ają m ó w ić narody: „G dzie je s t ich Bóg? Z ap raw d ę n iech odpłaci im o d p o w ie d n io d o ich u c z y n k ó w ^ ”. Tak w ięc n iech ukryje ich P an m iłosierdzia w cieniu Sw oich skrzydeł na w ieki i w plecie ich dusze w w ieniec życia. B óg je s t ich dziedzictw em i będą spoczywać na sw oich łożach w ogrodzie E d en u . Z iem io, nie zakrywaj ich krwi, aż pom ści [ją] Bóg pochw alony, aby nie był pogardzany w śród ludów ; B óg zemsty, Bóg — on to pom ści ich i odpłaci za krew Sw oich po b o żn y ch — dla naszych oczu, rychło, za d n i naszych. A m en.
37 chawer (hebr. *13!"!, „tow arzysz”) — tytuł h o n o ro w y nadawany u czo n y m , nicposiadającym kwalifikacji rabinicz- nych. Z czasem tytuł ten zdep recjon ow ał się (por. w yżej przyp. d o tekstu nr 1).
38 J12, 17.
