1. Opis badania
Badanie jest kontynuacją projektu prowadzonego od 2015 roku przez litewski think tank Lithuanian Free Market Institute (LFMI), w którym FOR bierze udział od 2015 roku. Celem projektu jest analiza skali i przyczyn istnienia szarej strefy w uczestniczących krajach oraz opracowanie rekomendacji, jak ją ograniczyć.
Badanie bazuje na reprezentatywnej ankiecie przeprowadzonej metodą CAVI w uczestniczących krajach. Pierwsze badanie przeprowadzono w okresie maj-czerwiec 2015 roku na Litwie, Łotwie, Białorusi, w Estonii, Polsce i Szwecji. Drugie badanie przeprowadzono w okresie marzec-kwiecień 2018 roku na Litwie, Łotwie, w Estonii, Polsce, Czechach i Szwecji.
Badanie wykonywała firma Spinter Research, próba dla Polski w obu falach przekraczała 1000 osób. W ramach projektu ukazały się trzy raporty, w tym dwa w ramach aktualnej edycji:
• Vytautas Žukauskas (red.), 2015, Shadow economies in Baltic Sea Region
• Vytautas Žukauskas (red.), 2018, Shadow economy: understanding drivers, reducing incentives
• We wszystkich krajach poza Szwecją spadła wielkość zakupów w szarej strefie, przy znacznie mniejszych zmianach nielegalnego zatrudnienia.
• Sprzedaż w szarej strefie w Polsce jest mniejsza niż w państwach bałtyckich (bliskość granicy z Rosją i Białorusią), na poziomie zbliżonym do czeskiego.
• W Polsce odsetek pracujących w szarej strefie należy do największych w regionie i nie uległ istotnej zmianie (uwaga: pytanie o znajomych pośrednio dotyczy osób, które same wolą nie przyznawać się do pracy w szarej strefie, ale odpowiadając na pytanie wnioskują z własnych doświadczeń).
Doświadczenia ankietowanych z szarą strefą
% ankietowanych
Źródło: badanie LFMI
1.1 Zmiana szarej strefy 2015-2018
0 10 20 30 40 50 60 70 Lit wa Ło twa Est o n ia Cz ec h y P o lsk a Sz we cja Ło twa Lit wa Est o n ia P o lsk a Cz ec h y Sz we cja
zakupy bez paragonu zakupy od nielegalnych sprzedawców Zakupy w szarej strefie
2015 2018 0 10 20 30 40 50 60 70 Ło tw a P o lsk a Lit wa Est o n ia Sz we cja P o lsk a Ło tw a Lit wa Est o n ia Sz we cja Cz ec h y
zna osoby pracujące na szaro sam pracuje na szaro Praca w szarej strefie
Odsetek respondentów mających doświadczenia z szarą strefą
%
W Polsce przede wszystkim spadła liczba osób, które sporadycznie kupowały w szarej strefie, przy niemal niezmienionej liczbie pracujących tam. W szarej strefie częściej pracowały osoby o niższych dochodach, a jedną z głównych przyczyn były wysokie podatki. Istotne były także obawy przed wykryciem, postrzeganie surowości kary oraz brak oporów przed dawaniem łapówek.
źródło: badaranie LFMI
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Regularly (10 times or more) Sometimes (up to 10 times) Rarely (once or twice) Regularly (10 times or more) Sometimes (up to 10 times) Rarely (once or twice)
own expirience friends and relatives Buying goods/services without a receipt Buying goods/services from illegal sellers Working in shadow economy
2015 2018
Szara strefa
% PKB
Szacunki GUS potwierdzają spadek szarej strefy w relacji do PKB, przy niemal nie zmienionej, a nawet lekko rosnącej liczbie osób tam pracujących.
Źródło: GUS
1.3 Zmiana szarej strefy 2015-2018
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 0 500 1000 1500 2000 2500tys. osób (lewa oś)
Powiązania między różnymi aspektami szarej strefy
Nakładanie się odpowiedzi poszczególnych respondentów
Poszczególne aspekty aktywności w szarej strefie są ze sobą powiązane:
• osoby przyznające się do pracy w szarej strefie znacznie częściej same przyznają się do zakupów tam (64% vs 26% wśród pozostałych ankietowanych) i częściej znają osoby tam pracujące (73% vs 36% wśród pozostałych ankietowanych)
• osoby kupujące w szarej strefie częściej przyznają się do pracy tam (22% vs 5% wśród pozostałych ankietowanych oraz znają więcej osób tam pracujących (55% vs 23% wśród pozostałych ankietowanych • osoby znające kogoś pracującego w szarej strefie częściej w stosunku do pozostałych respondentów same przyznają się do pracy oraz zakupów tam (odpowiednio 18% vs 5% i 41% vs 23%).
źródło: LFMI
Wzrost PKB
%
Silny wzrost głównych partnerów handlowych napędzał wzrost gospodarczy w Polsce,
a dobra koniunktura w połączeniu ze starzeniem się społeczeństwa doprowadziła
do rekordowego spadku bezrobocia.
Źródło: AMECO, prognozy KE
Stopa bezrobocia % -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8% Polska Strefa euro 0% 5% 10% 15% 20% Polska
2.1 Przyczyny zmian - wpływ dobrej koniunktury
Działania rządu w okresie 2015-2018 przede wszystkim koncentrowały się na ściągalności
podatku VAT, zarówno zaostrzając monitoring obrotu, jak i podnosząc kary, co miało też
wpływ na wielkość szarej strefy.
źródło: opracowanie własne
2.2 Działania rządu
Kary
• Kary więzienia za przestępstwa vatowskie
do 25 lat więzienia za fałszowanie faktur powyżej 10 mln zł
• Rozszerzenie odpowiedzialności solidarnej–
poszerzenie katalogu dóbr i usług, gdzie kupujący odpowiada solidarnie ze sprzedającym za VAT
• Przywrócenie sankcji za zawyżony naliczony VAT • Konfiskata rozszerzona
Wykrywanie i kontrola
• Ograniczenie kwartalnych rozliczeń VAT
• Jednolity plik kontrolny – modyfikacja i rozszerzenie rozwiązań przyjętych przez poprzedni parlament
• Split payment – mechanizm jest stopniowo
rozszerzany
• Monitoring transportu dóbr wrażliwych – pakiet transportowy
• Ograniczenie transakcji gotówkowych
zmniejszenie limitu z 15 tys. euro do 15 tys. zł w transakcjach B2B
• Obowiązek podpisania umowy przed rozpoczęciem pracy
Czas potrzebny na formalności związane z VAT
Godziny rocznie
Nowe regulacje zwiększyły obciążenia przedsiębiorców, sprawiając, że raportowanie VAT
w Polsce jest obecnie najbardziej czasochłonne w całej UE.
*dane za 2015 oszacowane na podstawie czasochłonności podatków konsumpcyjnych; źródła: World Bank Doing Business 2019, PwC Paying taxes 2016
2.2 Działania rządu –koszt nowych obciążeń
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Esto n ia Lu xem b ourg Fi n la n d Mal ta UK Italy Irelan d Spain Fran ce N et h er lan d s Cyprus Aus tr ia Sw ed en Den m ark G er m an y Lith u an ia C ro atia Lat via Gr ee ce Sl o venia B e lgiu m Sl ov aki a P or tu gal Hun gary C ze ch ia R oman ia B u lg ari a P ol an d 2018 2015
Konsumpcja
% zmiana 2015-2018
Dobra koniunktura oraz nasilenie działań kontrolnych sprzyjały wzrostowi wpływów
podatkowych, ale nowe obciążenia regulacyjne dla przedsiębiorstw i nieprzewidywalne
zmiany prawa w połączeniu z atakiem na praworządność zniechęcały firmy do inwestowania.
Źródło: Eurostat
2.3. Działania rządu - efekty uboczne
-12% 0% 12% 24% Malta Romania Slovakia Greece Poland Bulgaria Netherlands UK Belgium Germany EU France Czechia Italy Austria Spain Sweden Lithuania Ireland Croatia Portugal Slovenia Denmark Estonia Latvia Hungary Cyprus* Inwestycje % zmiana 2015-2018 0% 5% 10% 15% 20% 25% Greece Italy Belgium France Austria Denmark Netherlands Germany EU UK Sweden Portugal Spain Slovenia Slovakia Estonia Croatia Lithuania Ireland Czechia Latvia Hungary Cyprus Poland Malta Bulgaria Romania
W jakiej wielkości firmie pracowały na szaro osoby, które znasz?
% respondentów, bez osób nie potrafiących wskazać wielkości firmy
Podniesienie płacy minimalnej do 3 tys. zł (3,6 tys. zł pełnych kosztów pracodawcy), czyli 54% planowanego przeciętnego wynagrodzenia w 2021 roku będzie wypychało najsłabszych pracowników do szarej strefy lub na samozatrudnienie. Dotyczyć to będzie przede wszystkim mikroprzedsiębiorstw, gdzie wydajność pracy jest niższa i już obecnie jest najwyższy odsetek pracujących na szaro.
Źródło: Szacunki własne FOR
3.1 Wyzwania – wzrost płacy minimalnej
mikro 48% małe 36% średnie 11% duże 5%
Klin podatkowy dla osoby zarabiającej połowę przeciętnego wynagrodzenia
Podatki i składki jako % pełnych kosztów pracodawcy, 2018 rok
Uwaga: OECD w wyliczeniach dla Polski nie wlicza składki do OFE do klina podatkowego, co sztucznie go zaniża; źródło: OECD
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% C h ile Izrae l N owa Z elan d ia Mek syk Szw ajc aria Ko rea Aus tr alia Irla nd ia W. B rytan ia Kan ad a Ho lan d ia US A Lu ksem b u rg Island ia P or tu gal ia Fr an cja Hi szp an ia N or w eg ia Esto n ia Tu rcja Ja p onia Dan ia Fi n la n d ia Gr ecja Litw a B e lgia Łotw a Sło w e n ia Wło ch y Sło w acja P L-p o zmi an ac h C ze ch y Au st ria Szw ecj a P L-o b ec n ie N iem cy Wę gr y
3.2 Wyzwania – wysokie opodatkowanie pracy
W Polsce obok wysokości płacy minimalnej istotnym problemem jest wysokość opodatkowania osób o najniższych dochodach, które należy do najwyższych w OECD.
Polacy negatywnie oceniają wysokość podatków w relacji do jakości usług publicznych,
które otrzymują.
Źródło: badanie LFMI
