Rachunkowość, finanse
oraz metody ilościowe
w zarządzaniu
Kraków 2011
Rachunkowość, finanse
oraz metody ilościowe
w zarządzaniu
Wybrane problemy
Recenzja: prof. dr hab. Maria Sierpińska
Projekt okładki: Oleg Aleksejczuk
Korekta: Kamila Zimnicka-Warchoł
ISBN 978-83-7571-153-0
Copyright© by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2011
Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie,
ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie
za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,
nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich Na zlecenie:
Krakowskiej Akademii
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011
Sprzedaż prowadzi: Księgarnia U Frycza
Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1, 30-705 Kraków
tel./faks: (12) 252 45 93 e-mail: ksiegarnia@kte.pl Skład: Oleg Aleksejczuk
Alicja Dziuba-Burczyk
Słowo wstępne . . . 9
Anna Dębska-Rup, Przemysław Rup
Rozdział 1. Działalność gospodarcza osób fi zycznych prowadzących uproszczone formy rachunkowości podatkowej
i ich odpowiedzialność cywilnoprawna za zobowiązania . . . 15
1.1. Wprowadzenie . . . 15 1.2. Działalność gospodarcza osób fi zycznych . . . 16 1.3. Formy opodatkowania mikro i małego przedsiębiorcy
oraz odpowiadające im zasady ewidencji działalności . . . 18 1.4. Odpowiedzialność za zobowiązania przedsiębiorcy
jednoosobowego . . . 24 1.5. Odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej . . . 36 1.6. Podsumowanie . . . 44
Alicja Dziuba-Burczyk
Rozdział 2. Analiza porównawcza form opodatkowania podatkiem
dochodowym mikroprzedsiębiorców w aspekcie
jego minimalizacji . . . 45
2.1. Wprowadzenie . . . 45 2.2. Przegląd form opodatkowania podatkiem dochodowym . . . 47 2.3. Założenia metodologiczne analizy punktów krytycznych
stosowanej do wyboru korzystniejszej formy opodatkowania
ze względu na minimalizację podatku . . . 52 2.4. Parametry krytyczne form opodatkowania . . . 54 2.5. Podsumowanie . . . 75
Bernard Banasiak
Rozdział 3. Rachunkowość a zarządzanie . . . 77
3.1. Wprowadzenie . . . 77 3.2. Rachunkowość fi nansowa jako element zarządzania
jednostką gospodarczą . . . 80 3.3. Bilans jako rezultat trafnych decyzji i operacji gospodarczych . . . 85 3.4. Rola rachunkowości fi nansowej w ekonomice jednostki
gospodarczej . . . 90 3.5. Podsumowanie . . . 91
Mieczysław Dobija
Rozdział 4. Kapitał ludzki i produktywna praca
jako źródło pieniędzy . . . 93
4.1. Wprowadzenie . . . 93 4.2. O współczesnych poglądach w sprawie pieniądza . . . 93 4.3. Samofi nansowanie pracy. Pieniądze jako należności
za wykonaną pracę . . . 98 4.4. Wskaźnik produktywności pracy Q jako ogranicznik
sektora budżetowego . . . 106 4.5. Podsumowanie . . . 110
Marcin Osikowicz
Rozdział 5. Modelowanie w rachunkowości . . . 111
5.1. Wprowadzenie . . . 111 5.2. Model przedsiębiorstwa . . . 111 5.3. Rachunkowość jako podsystem informacyjny jednostki
gospodarczej . . . 114 5.4. Model operacyjny i ewidencyjny rachunkowości 118 5.5. Podsumowanie . . . 126
Tadeusz Stanisz
Rozdział 6. Modelowanie w naukach ekonomicznych
i o zarządzaniu za pomocą funkcji wykładniczo-potęgowych 129
6.1. Wprowadzenie . . . 129 6.2. Separowalność w modelowaniu w naukach ekonomicznych
i o zarządzaniu . . . 130 6.3. Funkcje separowalne multiplikatywnie . . . 135 6.4. Funkcje separowalne wykładniczo-potęgowo . . . 139 6.5. Uogólnienie separowalności wykładniczo-potęgowej
na przypadek funkcji wielu zmiennych . . . 145 6.6. Inne uogólnienia separowalności wykładniczo-potęgowej
na przypadek funkcji wielu zmiennych . . . 150 6.7. Podsumowanie . . . 153
Piotr Staliński
Rozdział 7. Planowanie potrzeb materiałowych
w systemach klasy APS . . . 155
7.1. Wprowadzenie . . . 155
7.2. Proces planowania potrzeb materiałowych w systemach APS . . . . 159
7.3. Ilustracja procesu planowania potrzeb materiałowych APS . . . 166
7.4. Modelowanie specyfi cznych ograniczeń systemów produkcyjnych . . . 174
7.5. Rozwiązywanie problemów materiałowych . . . 177
7.6. Podsumowanie . . . 179
Dariusz Fatuła Rozdział 8. Kierunki zmian w aktywach fi nansowych polskich gospodarstw domowych w czasie kryzysu gospodarczego . . . 181
8.1 Wprowadzenie .. . . 181
8.2. Lokaty bankowe . . . 183
8.3. Kredyty dla gospodarstw domowych jako ujemne aktywa fi nansowe . . . 185
8.4. Pozostałe aktywa fi nansowe gospodarstw domowych . . . 190
8.5. Podsumowanie . . . 197
Marcin Kędzior Rozdział 9. Klasyfi kacja systemów rachunkowości w ujęciu międzynarodowym . . . 199
9.1. Wprowadzenie . . . 199
9.2. Przyczyny różnic w międzynarodowej rachunkowości fi nansowej 200 9.3. Najważniejsze systemy rachunkowości w literaturze światowej . . 205
9.4. Przyszłe zmiany klasyfi kacji krajowych systemów rachunkowości . . . 214
9.5. Podsumowanie . . . 217
Literatura . . . 219
Słowo wstępne
Problemy zawarte w opracowaniu dotyczą zagadnień z zakresu zarządzania fi nansami, zwłaszcza na podstawie informacji z systemu rachunkowości fi -nansowej i podatkowej, z wykorzystaniem metod i koncepcji rachunkowo-ści zarządczej. Podstawowym celem rachunkoworachunkowo-ści jest dostarczanie infor-macji fi nansowych użytecznych dla podejmowania decyzji ekonomicznych, zarówno przez zewnętrznych, jak i wewnętrznych użytkowników. Mene-dżerowie, inwestorzy, kredytodawcy, kontrahenci zainteresowani sytuacją fi nansową przedsiębiorstwa, odczuwają potrzebę poznania terminologii i koncepcji rachunkowości, która stanowi swoisty język komunikacji w róż-nych przejawach działalności gospodarczej. Rachunkowość prowadzona jest we wszystkich jednostkach organizacyjno-prawnych przedsięwzięć gospodarczych bez względu na ich charakter czy też rozmiar działalności, a mianowicie w formie uproszczonej rachunkowości podatkowej lub pełnej rachunkowości bilansowej (księgi rachunkowe). Zatem niekorzystnym fi -nansowo zjawiskiem byłoby niewykorzystywanie danych płynących z sys-temu rachunkowości do efektywnego zarządzania w celu osiągnięcia założo-nych celów i misji danej organizacji. Podstawowym celem przedsiębiorstw w krótkim czasie jest osiąganie zysku na założonym poziomie, a w perspek-tywicznym ujęciu – powiększenie ich wartości. Znacznie większe możliwo-ści zarządcze występują w jednostkach prowadzących księgi rachunkowe, niż w mikroprzedsiębiorstwach prowadzących jedynie ewidencje dla celów podatkowych. W mikroprzedsiębiorstwach system rachunkowości podat-kowej stanowi stosunkowo prosty rejestr dla potrzeb ustalenia wysokości dochodu będącego podstawą opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fi zycznych na zasadach ogólnych lub zryczałtowanych. Występują tu dwa sposoby ewidencji zdarzeń gospodarczych: podatkowa księga przycho-dów i rozchoprzycho-dów oraz ewidencja przychoprzycho-dów. W większych jednostkach gospodarczych system rachunkowości jest bardziej skomplikowany: polega na prowadzeniu księgi rachunkowej bazującej na zasadach prawa
bilanso-wego (ustawie o rachunkowości). W każdej z prowadzonych form ewidencji główny cel systemu rachunkowości pozostaje identyczny, czyli sprowadza się do zaspokojenia w sposób jak najbardziej efektywny zarówno potrzeb informacyjnych wewnątrz organizacji, jak i jej społeczno-ekonomicznego otoczenia.
Zarządzanie to pewnego rodzaju „ład gospodarczy” wymagający wymo-delowania skutecznego systemu organizacyjnego z dostosowanym syste-mem rachunkowości jako sprawdzonym i podstawowym źródłem informa-cji – niezbędnym do podejmowania decyzji dotyczących gospodarowania majątkiem. Zarządzając przedsiębiorstwem, należy posiadać wiedzę i znajo-mość prawnych uregulowań prowadzenia działalności gospodarczej, w tym reguł rządzących rachunkowością fi nansową, zasad i form opodatkowania z tytułu różnych podatków, procedur kalkulacyjnych rachunków kosztów, rachunków decyzyjnych, założeń i zasad sprawozdawczości fi nansowej oraz metod i narzędzi pracy menedżera charakterystycznych dla rachunkowości zarządczej. Wyjątkowego znaczenia nabiera wiedza oraz umiejętności łą-czenia i stosowania wymagań prawa bilansowego z szeroko rozumianym pojęciem prawa podatkowego. Kwalifi kacje o takim charakterze są niezbęd-ne meniezbęd-nedżerom do odpowiedzialniezbęd-nego, dobrego zarządzania. Zarządzający oczekują kompletnej informacji, koniecznej do oceny różnych zdarzeń doty-czących wycinków działalności oraz całokształtu działalności gospodarczej jednostki. Opracowanie niniejsze wskazuje więc na celowość modelowania rachunkowości uwzględniającego potrzeby wypracowanego modelu przed-siębiorstwa. Modelowanie stanowi jeden z warunków efektywnego zarzą-dzania poprzez pogłębienie i rozszerzenie obszaru informacji ekonomiczno--fi nansowej. Obserwacja rynku światowego (w tym polskiego) wykazuje, że w czasie kryzysu gospodarczego bankrutują głównie najmniejsze jednostki, np. mikroprzedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe. Badania przyczyn wskazują m.in. na konieczność głębszej analizy struktury kapitałów i struk-tury aktywów tych gospodarstw. Zależności i związki przyczynowo-skut-kowe rachunkowości z zarządzaniem występują niezależnie od charakteru, branży czy też rozmiaru jednostki. Nie pominięto w opracowaniu również rachunkowości zarządczej – nauki o procesie identyfi kacji, pomiaru, gro-madzenia oraz o metodach analizy i zarządzania, przygotowania, interpre-towania i komunikowania informacji wykorzystywanych do podejmowania efektywnych decyzji zarządczych. Rachunkowość zarządcza, stosując me-tody statystyczne oraz funkcje matematyczne dostarcza również informacji dla optymalizacji wykorzystania zasobów ekonomicznych.
W monografi i ukazano wybrane problemy zarządzania fi nansami jed-nostek gospodarczych z wykorzystaniem systemu informacyjnego ra-chunkowości podatkowej, fi nansowej i zarządczej. Przedstawiono także nowatorskie koncepcje pomiaru wartości poprzez ludzką pracę, problemy modelowania w rachunkowości oraz metody matematyczne stosowane do
przetwarzania danych fi nansowych w celu zapewnienia większej użytecz-ności decyzyjnej odbiorcom informacji. Scharakteryzowano również różne metody ilościowe niezbędne do efektywnego zarządzania zapasami oraz do zarządzania fi nansami gospodarstw domowych. W części końcowej opra-cowania przedstawiono predykcję zmian w zakresie klasyfi kacji krajowych systemów rachunkowości na tle międzynarodowym.
W rozdziale pierwszym rozpoczęto rozważania od zdefi niowania dzia-łalności gospodarczej oraz określenia obszarów odpowiedzialności cywil-noprawnej przedsiębiorców za zobowiązania, w celu zmniejszenia ryzyka fi nansowego prowadzenia działalności. Poruszono zagadnienia rozdzielno-ści pomiędzy majątkiem osobistym a majątkiem przeznaczonym do prowa-dzenia działalności przedsiębiorstwa, a także omówiono odpowiedzialność wspólników za zobowiązania powstałe w ramach uczestnictwa w spółce cywilnej. Osoby fi zyczne, współwłaściciele mikroprzedsiębiorstw (spółek cywilnych, jawnych, partnerskich) przy spełnieniu warunków ustawowych mogą prowadzić uproszczoną rachunkowość podatkową. Scharakteryzowa-no najprostsze formy opodatkowania wraz z właściwymi im ewidencjami dla celów podatkowych.
W rozdziale drugim przedstawiono problemy zarządzania fi nansami (w szczególności podatkiem dochodowym w mikroprzedsiębiorstwach prowadzących uproszczoną rachunkowość podatkową) poprzez efektywne kształtowanie wysokości obciążeń fi skalnych. W rozdziale scharakteryzo-wano warunki stosowania oraz możliwości oszczędności podatkowych w ra-mach poszczególnych fakultatywnych form opodatkowania osób fi zycznych prowadzących działalność gospodarczą na niewielką skalę. Z fakultatywno-ści form podatkowych dopuszczonych przepisami prawa wynika możliwość świadomego, racjonalnego wyboru przez przedsiębiorców jak najkorzyst-niejszego sposobu opodatkowania, który zapewnia efektywne zarządzanie poprzez minimalizację obciążeń podatkowych. Możliwość wyboru posia-dają przedsiębiorcy zarówno rozpoczynający działalność, jak i ją kontynu-ujący spośród następkontynu-ujących czterech form opodatkowania: karta podatko-wa, ryczałt ewidencjonowany, podatek dochodowy na zasadach ogólnych z podatkiem progresywnym bądź podatkiem liniowym. Jako podstawowe narzędzie zarządzania podatkiem dochodowym w mikroprzedsiębiorstwach zastosowano analizę punktów krytycznych (progową) właściwą dla metod rachunkowości zarządczej. Uwzględniono różne parametry wpływające na wysokość podatku w oparciu o analizę aktualnych przepisów prawa podat-kowego ze szczególnym uwzględnieniem ulg i odliczeń. Porównano kartę podatkową z pozostałymi fakultatywnymi formami opodatkowania. Wyniki badań przedstawiono grafi cznie.
W rozdziale trzecim ukazano powiązania pomiędzy systemem rachun-kowości fi nansowej i zarządczej a procesem zarządzania przedsiębiorstwem prowadzącym księgi rachunkowe w oparciu o prawo bilansowe.
Zarządza-nie rozumiane jest tu jako Zarządza-nieustanny proces wyznaczania celu, podejmowa-nia i realizacji decyzji – najczęściej dotyczących spraw bieżących, związanych z wydaniem środków pieniężnych albo ze zużyciem rzeczowych środków majątkowych przedsiębiorstwa. Podejmowanie decyzji jest również pro-cesem ciągłym i złożonym zawierającym pewien stopień ryzyka i odpowie-dzialności. Dla zminimalizowania tych negatywnych skutków w zarządzaniu niezbędne stało się dysponowanie odpowiednią bazą danych, z łatwym do nich na bieżąco dostępem. Zachodzące związki i zależności przyczynowo--skutkowe pomiędzy rachunkowością a zarządzaniem skłaniają do głęb-szego zainteresowania kierujących jednostkami gospodarczymi polityką bilansową, odczytem i bieżącą analizą danych zarejestrowanych w systemie rachunkowości fi nansowej jednostki. W rozdziale rozpatrzono współzależ-ność rachunkowości z zarządzaniem w trzech przekrojach: rachunkowość jako nauka stosowana stanowiąca stały element zarządzania, bilans przed-siębiorstwa jako rezultat wcześniej podjętych decyzji dokonanych operacji gospodarczych, rola rachunkowości i analizy fi nansowej w sterowaniu eko-nomicznym przedsiębiorstwa.
W rozdziale czwartym w sposób nowatorski przedstawiono zagadnienia pracy i ekwiwalentu za nią. Przeprowadzono wnikliwą analizę w celu wyja-śnienia źródeł pieniądza, czyli zagadnienia samofi nansowania pracy. Zapro-ponowano zastosowanie jednostki pracy do pomiaru wartości ze względu na fakt, że to właśnie praca tworzy pieniądze. Za pomocą jednostek pracy wyjaśniono zjawisko samofi nansowania pracy, pieniądza jako należności za wykonaną pracę, a także pomiaru kosztu pracy. Określono wartości współ-czynników produktywności pracy pracownika (mocy), pozwalających na pomiar pracy oraz kosztów pracy oraz na odpowiednie wynagradzanie. Do rozważań przyjęto jednostkę pracy jako wspólną jednostkę miary kapitału ludzkiego, który stanowi potencjalną zdolność do wykonywania pracy oraz samej pracy, która jest transferem kapitału do produktów. W takim ukła-dzie praca to transfer energii, a pieniądze to informacja powstająca w wy-niku czynności administracyjnych. Prawidłowe rozpoznanie natury pracy w kontekście triady kapitał–praca–pieniądze uzmysławia, że zasoby pracy to bogactwo, a jej produktywne wykorzystywanie to naturalna droga zdro-wej gospodarki.
W rozdziale piątym podjęto próbę budowy modelu rachunkowości przedsiębiorstwa dostosowanego do jego specyfi ki i spełniającego wymogi odbiorców informacji w celu podejmowania racjonalnych decyzji. Modelo-wanie w rachunkowości jako podsystemie informacyjnym przedsiębiorstwa zostało oparte na analizie różnych modeli przedsiębiorstwa: cybernetyczne-go, ekonomicznecybernetyczne-go, fi nansowecybernetyczne-go, produkcyjnecybernetyczne-go, behawioralnecybernetyczne-go, etycz-nego, organizacyjnego i prawnego. Przy tworzeniu modelu rachunkowości jednostki gospodarczej należy określić zasady rachunkowości stosowane w jednostce, zakres zdarzeń gospodarczych, podlegający ewidencji i sposób
jej prowadzenia, potrzeby informacyjne, biorąc pod uwagę funkcje rachun-kowości: ekonomiczno-informacyjną, podatkową, sprawozdawczą, kontrol-ną i dowodową. Wskazano na użyteczny aspekt modelu operacyjnego w ra-chunkowości poprzez określanie relacji pomiędzy nadawcami i odbiorcami informacji, czyli między władzami (właścicielem, zarządem, organami sta-tutowymi) a kontrahentami oraz organami publiczno-prawnymi.
W rozdziale szóstym podjęto próbę przybliżenia modeli matematycz-nych stosowamatematycz-nych do rozwiązywania problemów gospodarczych w naukach ekonomicznych oraz naukach o zarządzaniu (w tym także w rachunkowości zarządczej). Przedstawiono dorobek nauki w zakresie modelowania zjawisk ekonomicznych za pomocą funkcji wielu zmiennych (potęgowych i wykład-niczych, co pozwala na interpretacje zagadnień gospodarczych oraz uprasz-cza obliczenia numeryczne w celu podjęcia decyzji zarządczych w praktyce gospodarczej.
W rozdziale siódmym przedstawiono zagadnienia gospodarowania za-pasami jako newralgicznym składnikiem aktywów przedsiębiorstwa. Każdy efekt zwiększenia rotacji zapasów – z zachowaniem poziomu produkcji, daje zmniejszenie zapasów, co przekłada się na zmniejszenie kosztów ich utrzy-mania (magazynowania). Zatem zapasy muszą podlegać precyzyjnemu ste-rowaniu ekonomicznemu – planowaniu. Optymalna wielkość dostawy jest określana jako rozmiar, przy którym łączny koszt utrzymania zapasów jest najniższy przy założonej wielkości produkcji w określonym czasie. Przed-stawiono zaawansowane systemy planowania (APS) stanowiące wielofunk-cyjne systemy wspomagania procesów decyzyjnych w zakresie planowania zapotrzebowania materiałowego zarówno jeśli chodzi o decyzje strategiczne dotyczące struktury łańcucha dostaw, jak i o decyzje operacyjne dotyczące terminów zleceń produkcyjnych, terminów dostaw materiałów do ich reali-zacji. Przedstawiono zagadnienia harmonizacji i optymalizacji przydziału materiałów do zleceń produkcyjnych.
W rozdziale ósmym przeprowadzono analizę zmian w wartości i struk-turze aktywów fi nansowych polskich gospodarstw domowych w czasie kryzysu gospodarczego. Kategoria gospodarstw domowych obejmuje nie tylko osoby prywatne, ale także rolników indywidualnych oraz mikroprzed-siębiorców (indywidualnych) zatrudniających do dziewięciu pracowników. Na podstawie danych statystycznych przebadano aktywa fi nansowe gospo-darstw domowych występujące w postaci różnych instrumentów i produk-tów fi nansowych. Ukazano kierunki zmian form zagospodarowywania wol-nych środków pieniężwol-nych przez gospodarstwa domowe. Zwrócono uwagę na strukturę i dynamikę zadłużenia kredytowego gospodarstw domowych (kredyty bieżące mikroprzedsiębiorców, zadłużenie na kartach kredytowych, kredyty walutowe, kredyty inwestycyjne) stanowiące kategorię ujemnych aktywów fi nansowych. Przeprowadzono także wnikliwą analizę przyczyn zmian w formach zagospodarowania posiadanych oszczędności.
W rozdziale dziewiątym zwrócono uwagę na obligatoryjne i zarazem praktyczne powiązania rachunkowości krajowej z międzynarodowymi stan-dardami sprawozdawczości fi nansowej. Na podstawie różnych kryteriów dokonano klasyfi kacji państw o podobnych systemach rachunkowości. Pod-kreślono brak porównywalności sprawozdań fi nansowych w skali global-nej, co jest wynikiem istnienia różnic pomiędzy poszczególnymi krajowy-mi systemakrajowy-mi rachunkowości. Zwrócono uwagę na fakt, że zróżnicowanie systemów rachunkowości w warunkach globalizacji powoduje konieczność prowadzenia podwójnych systemów księgowości, utrudnia raportowanie do central, utrudnia sporządzanie sprawozdań fi nansowych, utrudnia konsoli-dację wyników korporacji międzynarodowych. Zatem systemy rachunko-wości sprawiają duże problemy przy wycenie podmiotów gospodarczych i ich fuzjach. Przedstawiono czynniki determinujące rozwój rachunkowości na poziomie danego państwa, ale także scharakteryzowano proces harmoni-zacji rachunkowości w skali światowej.
Reasumując, należy stwierdzić, że monografi a obejmuje wybrane proble-my związane tematycznie z rachunkowością, fi nansami, metodami ilościo-wymi oraz procesem zarządzania jednostką. Przybliża znaczenie, funkcje obszar i możliwości oddziaływania rachunkowości na proces zarządzania jednostką gospodarczą działającą w warunkach gospodarki rynkowej.
Rozdział 1
Działalność gospodarcza osób fizycznych
prowadzących uproszczone formy rachunkowości
podatkowej i ich odpowiedzialność cywilnoprawna
za zobowiązania
1.1. Wprowadzenie
W gospodarce rynkowej prowadzenie działalności gospodarczej jest obar-czone ryzykiem i niepewnością, co może być źródłem strat i niewywią-zywania się z zawartych umów pomimo podejmowania działań i decyzji ekonomicznych przez przedsiębiorców w celu realizacji zamierzeń bizne-sowych w ramach obowiązującego porządku prawnego. Odpowiedzialność z tytułu działalności gospodarczej jest w głównej mierze odpowiedzialno-ścią za zobowiązania. Trzy rodzaje zobowiązań, jakie są związane z dzia-łalnością gospodarczą, to: zobowiązania publicznoprawne, zobowiązania wobec pracowników i zobowiązania cywilnoprawne. Zasady wykonywania zobowiązań cywilnoprawnych regulują przepisy Ustawy kodeks cywilny. Przedmiotem analizy w tym opracowaniu jest odpowiedzialność osób fi -zycznych prowadzących działalność gospodarczą za zobowiązania z tytułu umów cywilnoprawnych. Osoby fi zyczne mogą prowadzić działalność go-spodarczą w formie przedsiębiorcy jednoosobowego lub spółki cywilnej. Forma działalności ma wpływ na rozkład odpowiedzialności, podobnie jak wpływ ustroju małżeńskiego na odpowiedzialność małżonka przedsiębior-cy. Jednocześnie osoby fi zyczne prowadzące działalność gospodarczą mogą prowadzić uproszczone formy ewidencji działalności rachunkowej (podat-kowej), co z kolei rzutuje na sposób dokumentowania zobowiązań, m.in. cywilnoprawnych.
1.2. Działalność gospodarcza osób fizycznych
Działalność gospodarcza w potocznym rozumieniu tego słowa obejmuje wszystkie przejawy aktywności zarobkowej człowieka oraz wszelkie inne działania służące osiągnięciu zysku. Stanowi jeden z najważniejszych ob-szarów aktywności społecznej, musi więc podlegać regulacjom prawnym rangi ustawowej. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 20 gwaran-tuje wolność działalności gospodarczej bez względu na formę własności lub podmiot prawa. Wszelkie wyłączenia od tej zasady lub jej ograniczenia mogą wynikać tylko z wyraźnego przepisu, a w przypadku braku przepisu szczególnego przyjąć należy domniemanie na rzecz wolności gospodarczej1.
W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym działalność gospo-darczą oraz zawierającym defi nicję przedsiębiorcy jest ustawa z dnia 2 lip-ca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Prowadzić działalność gospodarczą może każdy, na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa2.
Określenie przedsiębiorcy zawarte jest w art. 4 Ustawy o swobodzie dzia-łalności gospodarczej wyznacza zakres podmiotowy tej ustawy. W świetle przepisów ustawy przedsiębiorcą jest podmiot, który jest osobą fi zyczną, osobą prawną lub jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, a jednocześnie prowa-dzi we własnym imieniu prowa-działalność wytwórczą, budowlaną, handlową lub usługową. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej za przedsiębior-ców uważa także wspólników spółki cywilnej.
W rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsię-biorcą jest również niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlowe-go, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działal-ność gospodarczą.
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej de-fi niuje w rozdziale 7 kategorie mikroprzedsiębiorcy i małego przedsiębior-cy. Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji fi nansowych nieprzekraczający równowarto-ści w złotych 2 milionów euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzo-nego na koniec jedsporządzo-nego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro3.
1 Uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 10 stycznia 1990 r., III CZP97/98. 2 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst
jed-nolity Dz.U. z 2007 r., nr 155, poz. 1095, art. 6. 3 Ibidem, art. 104.
Z kolei za małego przedsiębiorcę przepisy ustawy uznają przedsiębior-cę, który w co najmniej roku z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji fi nansowych nieprze-kraczający równowartości w złotych 10 milionów euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro4.
W stosunku do tych grup przedsiębiorców oraz przedsiębiorców śred-nich (zatrudniają mniej niż 250 pracowników, ich roczny obrót oraz/lub cał-kowity bilans roczny nie przekracza 50 milionów euro), organy administra-cji publicznej mogą stosować ułatwienia i podejmować działania mające na celu stymulowanie ich rozwoju poprzez:
1) inicjowanie zmian stanu prawnego sprzyjających rozwojowi tych kate-gorii przedsiębiorców, w tym dotyczących dostępu do środków fi nan-sowych pochodzących z kredytów i pożyczek oraz poręczeń kredyto-wych;
2) wspieranie instytucji umożliwiających fi nansowanie działalności gospo-darczej na dogodnych warunkach w ramach realizowanych programów rządowych;
3) wyrównywanie warunków wykonywania działalności gospodarczej ze względu na obciążenia publicznoprawne;
4) ułatwianie dostępu do informacji, szkoleń oraz doradztwa;
5) wspieranie instytucji i organizacji działających na rzecz przedsiębior-ców;
6) promowanie współpracy mikro, małych i średnich przedsiębiorców z in-nymi przedsiębiorcami polskimi i zagraniczin-nymi.
Podane wyżej zasady pomocy ustawowej mikro i małym przedsiębiorcom mogą przynieść wymierne i konkretne korzyści, jeśli znajdą odzwierciedlo-ne w działaniach organów administracji państwowej. Jednak każda pomoc związana jest z wydatkami budżetowymi i od stanu fi nansów publicznych zależy rozmiar pomocy dla mikro i małych przedsiębiorstw. Z punktu wi-dzenia wywiązywania się przedsiębiorców ze zobowiązań przyjęty program pomocy dla mikro i małych przedsiębiorców stwarza możliwości wsparcia fi nansowego jako metody przezwyciężania okresowych problemów z płyn-nością i braków źródeł fi nansowania długookresowego. Programy wspiera-nia fi nansowego mikro i małych przedsiębiorców uzależnione są od stanu fi nansów publicznych, a w okresie ostatnich kilku lat mogą być fi nanso-wane ze środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej, co daje duże możliwości stosowania tych programów i ma pozytywny wpływ na wywią-zywanie się przedsiębiorców ze zobowiązań. Oddziaływanie programów wsparcia fi nałowego na stan zobowiązań mikro i małych przedsiębiorstw
ma charakter bezpośredni poprzez dostarczenie bezzwrotnej pomocy fi nan-sowej oraz pożyczek i kredytów, jak również charakter pośredni, wymusza-jąc dyscyplinę fi nansową u przedsiębiorców korzystawymusza-jących z pomocy.
1.3. Formy opodatkowania mikro i małego przedsiębiorcy
oraz odpowiadające im zasady ewidencji działalności
Innymi ułatwieniami przysługującymi mikro i małym przedsiębiorcom jest umożliwienie stosowania przez nich uproszczonych form opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fi zycznych. Przedsiębiorca ma prawo wy-boru formy opodatkowania podatkiem dochodowym. Mogą to być:
– formy zryczałtowane. W Polsce obowiązują dwie zryczałtowane formy opodatkowania: karta podatkowa i ryczałt od przychodów ewidencjono-wanych;
– zasady ogólne.
Możliwość stosowania poszczególnych form opodatkowania uzależnio-na jest od spełnienia przez przedsiębiorcę warunków określonych w przepi-sach prawa. Poszczególnym formom opodatkowania odpowiadają uprosz-czone zasady ewidencji działalności gospodarczej, co dotyczy jednostek, które w poprzednim roku podatkowym osiągnęły przychód netto ze sprzeda-ży towarów, produktów, usług oraz operacji fi nansowych nieprzekraczający 1 200 000 euro.
Opodatkowanie kartą podatkową
Nie każdy przedsiębiorca może wybrać opodatkowanie w formie karty po-datkowej, ponieważ przeznaczona jest dla tych z nich, którzy prowadzą działalność ściśle określoną w ustawie z dnia 20 listopada 1998 r. o zry-czałtowanym podatku od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fi zyczne5. Nie może prowadzić działalności gospodarczej poza terytorium
Rzeczpospolitej Polskiej. Ustawa określa warunki, jakie musi spełnić osoba fi zyczna prowadząca działalność gospodarczą, aby rozliczać się na podsta-wie karty podatkowej. Podatnik chcący prowadzić kartę podatkową nie może korzystać przy prowadzeniu działalności gospodarczej z usług osób, które nie są przez niego zatrudnione na podstawie umowy o pracę, a także nie może korzystać z usług innych fi rm. Ustawodawca zezwala jedynie na ko-rzystanie z usług specjalistycznych. Ponadto podatnik nie może wytwarzać produktów objętych podatkiem akcyzowym. Ustawodawca nakłada także
5 Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fi zyczne, Dz.U. nr 144, poz. 930 z późn. zm.
ograniczenia na małżonka podatnika. Małżonek nie może prowadzić dzia-łalności gospodarczej w tym samym zakresie.
Z tej formy opodatkowania mogą korzystać osoby fi zyczne i wspólnicy spółki cywilnej prowadzący działalność gospodarczą:
– usługową lub wytwórczo-usługową;
– usługową w zakresie handlu detalicznego żywnością, napojami z wyjąt-kiem napojów o zawartości powyżej 1,5% alkoholu, wyrobami tytonio-wymi oraz kwiatami;
– usługową w zakresie obwoźnego i obnośnego handlu detalicznego arty-kułami nieżywnościowymi;
– gastronomiczną (jeżeli nie jest prowadzona sprzedaż napojów o zawarto-ści powyżej 1,5% alkoholu);
– w zakresie usług transportowych wykonywanych przy użyciu jednego pojazdu;
– w zakresie usług rozrywkowych;
– w zakresie sprzedaży posiłków domowych w mieszkaniach (bez napo-jów o zawartości powyżej 1,5% alkoholu);
– w zakresie opieki domowej nad dziećmi i osobami chorymi;
– w zakresie usług przedstawicieli tzw. wolnych zawodów (ochrona zdro-wia ludzkiego, śzdro-wiadczenie usług weterynaryjnych, w tym również sprzedaż preparatów weterynaryjnych, świadczenie usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji na godziny, usług tłumaczy).
Forma opodatkowania na podstawie karty podatkowej nie wymaga pro-wadzenia ksiąg rachunkowych, składania zeznań podatkowych ani dekla-racji o wysokości uzyskanego dochodu oraz wpłacania zaliczek na podatek dochodowy. Podatnicy mają obowiązek jedynie wpłacania do dnia siódme-go każdesiódme-go miesiąca za miesiąc poprzedni (za miesiąc XII do dnia 28 XII) na rachunek urzędu skarbowego określonej kwoty, która została wskazana w decyzji naczelnika urzędu skarbowego. Kwotę tę podatnik pomniejsza o 7,75% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne. Ponadto podatnik zobowiązany jest do złożenia deklaracji PIT-16A o wysokości skład-ki na ubezpieczenie zdrowotne, zapłaconej i odliczonej od karty podatkowej w poszczególnych miesiącach roku podatkowego. Opłacanie niezmiennie określonej kwoty w każdym miesiącu daje możliwość planowania wydat-ków z jednej strony, z drugiej zaś ma wady, np. brak możliwości wspólnego opodatkowania z małżonkiem, konieczność zapłaty podatku przez przedsię-biorcę także wtedy, gdy poniósł stratę w wyniku działalności gospodarczej. Korzystający z tej formy opodatkowania zobowiązani są wydawać na żą-danie klienta rachunki i faktury, potwierdzające sprzedaż towarów, wyro-bów, usług, a także przechowywać ich kopie w kolejności wydawania przez okres pięciu lat podatkowych, licząc od końca roku, w którym je wystawio-no. Ustawodawca nakłada na podatników prowadzących kartę podatkową zatrudniających pracowników (z wyjątkiem prowadzących parkingi)
obo-wiązek prowadzenia tzw. książki ewidencji zatrudnienia i przechowywania jej w miejscu zatrudnienia. Podatnicy, zarówno prowadząc działalność jed-noosobową, jak i zatrudniając pracowników na podstawie umowy o pracę, a także na podstawie umów cywilnoprawnych, takich jak umowa o dzieło lub umowa zlecenie, są zobowiązani do naliczania i odprowadzania obo-wiązkowych ubezpieczeń, które wynikają z przepisów o ubezpieczeniach społecznych i zdrowotnych. Jako osoba fi zyczna prowadząca działalność gospodarczą podatnik rozliczający się w oparciu o kartę podatkową nie jest zwolniony z obowiązków podatnika podatku od towarów i usług VAT oraz innych obciążeń fi skalnych, jeśli spełnia warunki, jakie zostały przewidzia-ne we właściwych ustawach i aktach wykonawczych6. Jak wynika z
przed-stawionego opisu wymogów ewidencyjnych przedsiębiorca rozliczający się według karty podatkowej nie ma żadnych obowiązków ewidencjonowania zaciągniętych zobowiązań cywilnoprawnych. Informacje o takich zobowią-zaniach można uzyskać pośrednio z dokumentacji rozliczenia podatku VAT, jeśli podatnik jest podatnikiem tego podatku. Brak dokumentacji w formie zapisów księgowych w zakresie zobowiązań cywilnoprawnych nie jest jed-nak zagrożeniem dla obrotu gospodarczego ze względu na ograniczenia w stosowaniu tej formy opodatkowania.
Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych – podmiot i przedmiot opodatkowania
Podatnik płaci podatek od przychodu według zryczałtowanej stawki. Nie jest zobowiązany wykazywać ewidencji kosztów i liczyć kosztów uzyska-nia przychodu. Opodatkowanie w formie ryczałtu uregulowane jest ustawą z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od nie-których przychodów osiąganych przez osoby fi zyczne (Dz.U. nr 144, poz. 930 z późn. zm.) oraz Rozporządzeniem Ministra Finansów w sprawie pro-wadzenia ewidencji przychodów i wykazu środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (Dz.U. z 2004 r., nr 282, poz. 1836).
Z opodatkowania w tej formie mogą skorzystać osoby fi zyczne prowa-dzące samodzielnie fi rmę z tytułu przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej (oprócz wyjątków zawartych w art. 8 ustawy), pod warunkiem że w roku poprzedzającym rok podatkowy ich przychody nie przekroczyły równowartości 150 000 euro. Tę formę opodatkowania mogą wybrać tak-że spółki cywilne, spółki jawne osób fi zycznych i spółki partnerskie, jeśli suma przychodów wspólników spółki z działalności nie przekracza rów-nowartości 150 000 euro. Z opodatkowania w formie ryczałtu od przycho-dów ewidencjonowanych mogą korzystać osoby fi zyczne, które realizują przychody z najmu, podnajmu, dzierżawy, poddzierżawy lub na podstawie umów o podobnym charakterze oraz osoby wykonujące tzw. wolne
dy7. Ustawa określa warunki, które wykluczają rozliczanie się podatników
w formie ryczałtu, do nich należą: prowadzenie karty podatkowej, okreso-we zwolnienie z podatku dochodookreso-wego, osiąganie przychodów z niektórych rodzajów działalności, np. prowadzenia aptek, lombardów, kupno-sprzedaż dewiz, sprzedaż części samochodowych i inne.
Warunkiem koniecznym do opodatkowania w tej formie jest prowadzenie przez podatnika ewidencji przychodów za każdy rok podatkowy. Ewidencje prowadzone przez podatników powinny być przechowywane w miejscu pro-wadzenia działalności lub miejscu wskazanym jako siedziba fi rmy i prze-chowywane przez 5 lat, licząc od końca roku podatkowego, w którym upły-wa termin płatności podatku lub dłużej. Podatnik ma obowiązek obliczać ryczałt od przychodów ewidencjonowanych za każdy miesiąc i wpłacać do dnia 20 każdego miesiąca do US należną kwotę podatku za grudzień w ter-minie złożenia zeznania. Jest zobowiązany do złożenia deklaracji rocznej PIT-28 (do dnia 31 stycznia roku następnego). Ten sposób opodatkowania jest szczególnie korzystny dla przedsiębiorstw ponoszących niskie koszty działalności. W przypadku gdy działalność gospodarcza wymaga ponosze-nia wysokich kosztów ta forma opodatkowaponosze-nia nie jest właściwa z powodu niemożliwości ich odliczenia od przychodów. Ponadto przedsiębiorca nie może zastosować wspólnego opodatkowania z małżonkiem. Możliwe jest jednak odliczenie od przychodów straty przez kolejno następujące po sobie 5 lat podatkowych z zastrzeżeniem, że nie można odliczyć więcej niż 50% kwoty tej straty.
Podatnik zatrudniający pracowników ma obowiązek prowadzić i prze-chowywać indywidualne karty przychodów pracowników oraz imienne kar-ty składek ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego.
Ponadto podatnik ma obowiązek sporządzać wykaz środków trwałych, wyposażenia oraz wartości niematerialnych i prawnych8. Z prowadzenia
ewidencji przychodów ustawodawca zwalnia podatników osiągających przychody na podstawie umowy w formie pisemnej z najmu, podnajmu, dzierżawy, poddzierżawy lub innych umów o podobnym charakterze. Ana-logicznie jak w przypadku ewidencji prowadzonej dla rozliczeń podatko-wych według karty podatkowej także ewidencja rozliczeń podatku w for-mie przychodów ewidencjonowanych nie wymaga zapisów w urządzeniach ewidencyjnych zobowiązań z tytułu umów cywilnoprawnych, jednak po-datnicy podatku VAT celem wykazania podatku naliczonego taką ewidencję powinni prowadzić. Skala działalności zwolnionej z prowadzenia ewidencji
7 Idem, Zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów osób fi zycznych, Sig-ma, Skierniewice 2009, s. 12.
8 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie prowa-dzenia ewidencji przychodów i wykazu środków trwałych oraz wartości niema-terialnych i prawnych, Dz.U. z 2004 r., nr 282, poz. 2808 z późn. zm.
kosztów i zobowiązań w tym przypadku czyni te zwolnienia uzasadnionymi i niestwarzającymi zagrożenia dla obrotu gospodarczego.
Podatek dochodowy płacony na zasadach ogólnych obliczony na podstawie ewidencji w podatkowej księdze przychodów i rozchodów
Zasady ogólne opodatkowania w przeciwieństwie do opodatkowania w for-mie ryczałtowej wiążą się z koniecznością ustalenia podstawy opodatkowa-nia, a więc podatnik nie tylko ustala swoje przychody, ale także poniesione koszty, żeby w sposób poprawny policzyć podstawę opodatkowania. Zasady ogólne są podstawową formą opodatkowania i każdy, kto nie jest opodatko-wany w formie karty podatkowej lub od przychodów ewidencjonoopodatko-wanych, może je wybrać. Mikro i małe przedsiębiorstwa osób fi zycznych, spółek cy-wilnych i jawnych osób fi zycznych oraz spółki partnerskie, jeśli przychody za poprzedni rok osiągały niższe niż równowartość 1200 000 euro mogą być opodatkowane na zasadach ogólnych na podstawie zapisów w podatkowej księdze przychodów i rozchodów. Kwotę określoną w euro przelicza się na walutę polską według średniego kursu z dnia 30 września roku poprzedza-jącego rok podatkowy. Sposób prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów określony jest w Rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów9.
Podatkowa księga przychodów i rozchodów jest narzędziem ewidencyj-nym służącym do prowadzenia ewidencji przychodów i kosztów uzyskania przychodu, a przede wszystkim dochodu podatnika. Podatnik ma obowiązek powiadomić o zaprowadzeniu księgi przychodów i rozchodów urząd skar-bowy w terminie 20 dni od jej założenia. Gdy księgę przychodów i rozcho-dów prowadzi spółka osobowa, zawiadomienie o tym fakcie składają we właściwym z punktu widzenia swojego zamieszkania wszyscy wspólnicy. Ewidencja w księdze przychodów i rozchodów prowadzona jest w oparciu o dowody księgowe. Ponadto podatnik ma obowiązek prowadzenia innych ewidencji, do których należy zaliczyć: ewidencję środków trwałych, warto-ści niematerialnych i prawnych, ewidencję wyposażenia, karty indywidu-alne wynagrodzeń pracowników i inne ewidencje w zależności od profi lu działalności. Podatkową księgę wraz z dowodami księgowymi oraz wszel-kie ewidencje należy przechowywać przez 5 lat, licząc od końca roku podat-kowego, którego dotyczą.
Od dnia 1 stycznia 2007 r. obowiązuje oprócz zasady kasowej ewidencji przychodów zasada memoriałowa. Fakt ten przejawia się w tym, że przy-chód powstaje w dniu wydania rzeczy, sprzedaży prawa majątkowego,
9 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie prowa-dzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów, Dz.U. z 2003 r., nr 152, poz. 1475 z późn. zm.
wykonania całościowego lub częściowego usługi nie później jednak niż w dniu wystawienia faktury za sprzedaż albo uregulowania należności.
Od dnia 1 stycznia 2007 r. za dzień poniesienia kosztu uzyskania przy-chodu uważa się dzień wystawienia faktury, rachunku albo innego dowodu księgowego stanowiącego podstawę do ewidencji kosztu10.
Wydatki mogą być zaliczone do kosztów, pod warunkiem że:
– istnieje związek przyczynowo-skutkowy między poniesionymi wydatka-mi i osiągniętywydatka-mi przychodawydatka-mi (zasada współwydatka-mierności kosztów i przy-chodów);
– poniesiony wydatek nie może znaleźć się w wydatkach nieuznanych za koszty (wykluczenia art. 23 ustawy o podatku dochodowym od osób fi -zycznych);
– wydatek powinien być udokumentowany.
Podstawę opodatkowania podatnik liczy w następujący sposób: od uzy-skanych przychodów w ciągu roku podatkowego odejmuje koszty uzyska-nia przychodów, które ustala, dodając do wartości spisu z natury wydatki na zakup towarów handlowych i materiałów i wydatki na koszty ubocz-ne zakupu od tej kwoty odejmuje również wartość spisu z natury towarów materiałów na koniec roku i koszty pozostałych wydatków, ustalając w ten sposób osiągnięty dochód w roku podatkowym11. W tym celu niezbędne są
systematyczne zapisy operacji gospodarczych w księdze przychodów i roz-chodów prowadzonej według określonego wzoru i ustalonych zasad.
Podatnicy mogą wybrać jedną z dwóch metod naliczania podatku – we-dług skali podatkowej, czyli podatek progresywny, wzrastający bardziej niż proporcjonalnie w miarę wzrostu dochodów podatnika, lub podatek liniowy 19% dla osób fi zycznych prowadzących działalność gospodarczą. Przedsię-biorca opodatkowany podatkiem progresywnym ma prawo odliczyć kwotę wolną od podatku, skorzystać z ulg podatkowych, rozliczyć się wspólnie z małżonkiem. Wybór podatku liniowego, stałej stawki podatkowej daje korzyści fi skalne przy wysokich kosztach działalności, ale uniemożliwia wykorzystanie ulg podatkowych. Ewidencja i rozliczenie podatku wymaga znajomości uregulowań prawnych.
W przypadku prowadzenia ewidencji działalności w podatkowej księ-dze przychodów i rozchodów ewidencja zobowiązań cywilnoprawnych jest zabezpieczona jako pochodna od ewidencji kosztów działalności. Gene-ralnym problemem dotyczącym ewidencji działalności gospodarczej osób fi zycznych jest objęcie ewidencją tylko części majątku przedsiębiorcy. Tą częścią jest majątek zaangażowany w działalności gospodarczej, kryteria
10 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fi zycznych, tekst jednolity z 2000 r., Dz.U. nr14, poz. 176 z późn. zm., art. 22.
11 A. Dziuba-Burczyk, Rachunkowość podatkowa. Minimalizacja podatku
wyodrębnienia tego majątku nie są jednoznaczne. Informacji o majątku przedsiębiorcy niezwiązanym z działalnością gospodarczą nie ujawnia się, co gwarantuje przestrzeganie zasady prywatności. Z drugiej strony majątek przedsiębiorcy może być źródłem pokrycia zobowiązań z tytułu zawartych przez przedsiębiorcę umów cywilnoprawnych w ramach prowadzonej dzia-łalności gospodarczej, więc informacje o stanie tego majątku zwiększałyby wiarygodność przedsiębiorcy w oczach potencjalnych wierzycieli.
1.4. Odpowiedzialność za zobowiązania przedsiębiorcy jednoosobowego
Zobowiązania jako jedna z podstawowych kategorii prawa cywilnego zo-stały zdefi niowane i uregulowane w księdze trzeciej kodeksu cywilnego. Zgodnie z artykułem 353 k.c. zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a ten winien jest świadcze-nie spełnić. W toku prowadzonej działalności przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą zaciąga zobowiązania, które wyni-kają z zawartych umów, podjętych decyzji oraz obciążeń publicznopraw-nych związapublicznopraw-nych z prowadzoną działalnością. Ponadto zobowiązania mogą wynikać z prawomocnych wyroków sądów powszechnych.
Zobowiązania przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność można podzielić wedle kryterium podmiotów będących wierzycielami zo-bowiązań przedsiębiorcy:
1. Zobowiązania wobec kontrahentów wynikających z tytułu dostaw i usług.
2. Zobowiązania z tytułu operacji fi nansowych, a w szczególności wynikłe z zaciągniętych kredytów i pożyczek.
3. Zobowiązania wobec pracowników będące następstwem zawartych umów o pracę i świadczonej pracy oraz unormowań kodeksu pracy lub układów zbiorowych.
4. Zobowiązania publicznoprawne, w których wierzycielem jest państwo lub jednostki samorządu terytorialnego. Ta grupa zobowiązań dotyczy głównie podatków i opłat.
5. Zobowiązania wynikające z orzeczeń sądowych jako następstwo niewy-konania zobowiązań pierwotnych lub kar i sankcji zasądzonych przez sąd.
Każda z wyżej wymienionych grup zobowiązań podlega uregulowaniom odrębnych gałęzi prawa, jednak dla wszystkich rodzajów zobowiązań ich istota wyraża się w ogólnej defi nicji zobowiązań i oparta jest na przepisach kodeksu cywilnego. Pierwsza grupa zobowiązań uregulowana jest przepisa-mi kodeksu cywilnego. Zobowiązania wynikające z operacji fi nansowych regulują przepisy m.in. Ustawy prawo bankowe i Ustawy o papierach warto-ściowych. Zobowiązania z tytułu pracy uregulowane są przepisami kodeksu
pracy. Zobowiązania publicznoprawne regulują m.in. przepisy kodeksu po-stępowania administracyjnego i ustawy ordynacja podatkowa. W zakresie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, w których przedsiębiorca może występować jako podatnik lub inkasent, zastosowanie ma art. 26 usta-wy z dnia 29 VII 1997 r. ordynacja podatkowa, w myśl której podatnik od-powiada całym majątkiem za zobowiązania podatkowe.
Jeśli chodzi o zobowiązania zasądzone prawomocnymi wyrokami, to objęte są one unormowaniami kodeksu cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu postępowania karnego.
Różnica pomiędzy unormowaniami wymienionych wyżej rodzajów bowiązań polega w głównej mierze na stosowaniu dla każdego rodzaju zo-bowiązań innych środków zabezpieczenia i egzekucji.
W przypadku zobowiązań cywilnoprawnych, które są główną grupą zobowiązań przedsiębiorcy jednoosobowego, środkami zabezpieczenia są w pierwszym rzędzie postanowienia umowne, np. o karach umownych. Eg-zekucja zobowiązań cywilno-prawnych prowadzona jest w oparciu o sądowe postępowanie cywilne. Zobowiązania niezaliczane do zobowiązań cywilno-prawnych są w zasadzie tylko zobowiązaniami fi nansowanymi, natomiast zobowiązania cywilnoprawne mogą przyjmować także postać świadczeń rzeczowych i obowiązku świadczenia usług.
W prowadzeniu jednoosobowej działalności gospodarczej obowiązuje zasada, w myśl której za zobowiązania wynikające z działalności gospodar-czej przedsiębiorca odpowiada całym swoim majątkiem. Odpowiedzialność ta jest regulowana przepisami tych aktów prawnych, które normują zagad-nienie zobowiązań12.
Określenia wymaga znaczenie pojęcia odpowiedzialności, przez które należy rozumieć właściwość stosunku prawnego – zobowiązania wynikają-cego ze zdarzeń prawnych, jakimi są w pierwszym rzędzie umowy cywilno-prawne oraz przepisów prawnych nakładających na podmioty zobowiązania. Odpowiedzialność jest pojęciem pochodnym od zobowiązań, gdyż nakłada obowiązek ich wykonania, a w sytuacji ich niewykonania lub nienależytego wykonania powoduje powstanie dodatkowych zobowiązań. W literaturze przedmiotu pojęciu odpowiedzialności w prawie cywilnym przypisuje się dwa znaczenia:
1. Odpowiedzialność rozumie się jako normalną właściwość zobowiązania polegającą na tym, że jeżeli dłużnik nie spełnia dobrowolnie świadczenia wierzyciela, wierzyciel może za pomocą środków w prawie przewidzia-nych zaspokoić swoje roszczenia z majątku dłużnika. Odpowiedzialność w tym znaczeniu dzieli się na osobistą i rzeczową. Odpowiedzialność osobista polega na tym, że dłużnik odpowiada za cały dług swoim (!)
12 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 16. poz. 93, ks. III: Zobowiązania.
majątkiem, wierzyciel więc może zaspokoić roszczenia wedle swojego wyboru z jakichkolwiek przedmiotów lub praw należących do dłuż-nika. W niektórych przypadkach przewidzianych w ustawie ta odpo-wiedzialność ulega pewnym ograniczeniom (np.: odpoodpo-wiedzialność za długi spadkowe tylko do wysokości aktywów). Odpowiedzialność rzeczowa z kolei polega na tym, że dłużnik odpowiada za dług tylko pewnymi przedmiotami majątkowymi, np.: do wysokości wartości za-stawu, hipoteki.
2. W drugim znaczeniu przez odpowiedzialność rozumie się fakt ponie-sienia przez daną osobę skutków, jakie prawo wiąże z pewnymi zdarze-niami i które polegają z reguły na powstaniu zobowiązania wobec innej osoby, np. odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania”13.
Odpowiedzialność przedsiębiorcy jednoosobowego jest więc odpowie-dzialnością osobistą, w przeciwieństwie do odpowiedzialności udziałowców i akcjonariuszy spółek kapitałowych, którzy ponoszą odpowiedzialność rze-czową, do wysokości włożonych do spółki kapitałów. Rodzaj odpowiedzial-ności ma bezpośredni wpływ na prawny obowiązek stosowania środków zabezpieczenia od skutków działalności podmiotu gospodarczego. W sy-tuacji gdy przedsiębiorca jednoosobowy ponosi odpowiedzialność osobi-stą, nie jest on zobligowany do gromadzenia kapitału podstawowego dla zabezpieczenia ewentualnych roszczeń z tytułu skutków jego działalności gospodarczej. Taki obowiązek ciąży na spółkach kapitałowych, w których zgromadzenie kapitału udziałowego (akcyjnego), w określonej wysokości i terminie jest warunkiem prowadzenia przez te podmioty działalności, a na-wet istnienia tych podmiotów. Odpowiedzialność za zobowiązania przed-siębiorcy – osoby fi zycznej jest realizowana przez niego w pierwszej kolej-ności ze środków zgromadzonych w ramach tej działalkolej-ności, jeśli tych nie starczy z pozostałych składników jego majątku, z uwzględnieniem zasad wynikających z małżeńskich ustrojów majątkowych, jeśli przedsiębiorca jest współmałżonkiem.
Charakter i zakres odpowiedzialności przedsiębiorcy uzależniony jest od typu umowy cywilnoprawnej kształtującej stosunek zobowiązaniowy pomiędzy kontrahentem lub konsumentem i przedsiębiorcą. Tę zależność odpowiedzialności od typu umowy cywilnoprawnej można przedstawić na przykładzie jednej z najważniejszych i najczęściej stosowanych umów, a mianowicie umowy sprzedaży. Przepisy kodeksu cywilnego szczegółowo regulują odpowiedzialność związaną ze sprzedażą wyrobów lub towarów. W przypadku sprzedaży wyrobów przedsiębiorca jest odpowiedzialny z ty-tułu rękojmi za wady i gwarancji jakości. Niezależnie od tej odpowiedzial-ności sprzedający odpowiada za szkody powstałe w wyniku użytkowania
13 Ł. Gęsicki, M. Gęsicki, Słownik terminów ekonomiczno-prawnych, Interfart, Łódź 1996, s. 201–202.
wadliwego wyrobu. Jednocześnie przepisy szczegółowo regulują przesłanki utraty lub ograniczenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi.
Ponadto strony mogą w umowie odpowiedzialność z tytułu rękojmi rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. Wyłączenie lub ograniczenie odpo-wiedzialności z tytułu rękojmi jest bezskuteczne, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym14.
Przepisy kodeksu cywilnego stosują generalną zasadę ochrony konsu-menta w relacji ze sprzedającym, który nie ma takiej swobody kształtowania warunków sprzedaży, jak w umowach sprzedaży zawartych z kontrahen-tami. W umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczególnych. Przepisy kodeksu cywilnego art. 3853 wyliczają niedozwolone postanowienia umowne, są nimi takie, które:
1) wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie,
2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsu-menta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, 3) wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności
konsu-menta z wierzytelnością drugiej strony,
4) przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
5) zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekaza-nie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta, 6) uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta
za-wierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie,
8) uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta,
9) przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy,
10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
11) przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdza-nia zgodności świadczestwierdza-nia z umową,
12) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezy-gnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
14 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93, art. 558.
13) przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta speł-nionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowia-dają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
14) pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umo-wy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
15) zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przy-czyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
16) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
17) nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
18) stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie zło-ży przeciwnego oświadczenia,
19) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne upraw-nienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia, 20) przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub
podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przy-znania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
21) uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsu-menta zawiera umowę lub przy pomocy których wykonuje swoje zo-bowiązanie albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
22) przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
23) wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod roz-strzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo in-nego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
Większość umów cywilnych z kontrahentami ma wprowadzone zapisy o karach umownych dla strony, która nie wywiązuje się ze zobowiązań. Po-nadto przepisy kodeksu cywilnego w dziale II tytułu VII księgi III normują odpowiedzialność za skutki niewykonania zobowiązań. Według artykułu 471 kc, dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykona-nia lub nienależytego wykonaniewykona-nia zobowiązaniewykona-nia, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Jednak dłużnik może w drodze umowy przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowią-zania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy nie
od-powiada, o czym stanowi art. 473 §1 kc. Dłużnik nie może jednak wyłączyć szkody umyślnej. Z kolei według art. 475 §1 kc zobowiązanie należy uznać za wygasłe, jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz, która została zbyta, utracona lub uszkodzona, dłużnik obowiązany jest wy-dać wszystko, co uzyskał w zamian za tę rzecz albo w ramach naprawienia szkody zwrócić wierzycielowi wartość utraconego dobra w pieniądzu.
Okoliczności, które mogą zwolnić przedsiębiorcę od odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania, określone są w prawie jako siła wyższa. Złożone jest zagadnienie kwalifi kowania konkretnych przypadków loso-wych do działania siły wyższej. Przydatne może być w tej sprawie poznanie cech siły wyższej, wśród których wyróżnia się:
– zewnętrzne pochodzenie, – niemożliwość przewidzenia, – niemożliwość zapobieżenia15.
Każda działalność gospodarcza wiąże się z ryzykiem, ale tylko niektóre kategorie zdarzeń losowych, takich jak działanie siły wyższej może zwal-niać od odpowiedzialności, za niewykonanie zobowiązań. Ryzyko związa-ne z sytuacją rynkową prowadzenia działalności gospodarczej nie stanowi przesłanki do wyłączenia odpowiedzialności przedsiębiorcy za niezrealizo-wanie zobowiązań.
Przepisy kodeksu cywilnego określają także odpowiedzialność za zobo-wiązania osób trzecich16. W myśl tego przepisu, jeśli w umowie znajduje się
zastrzeżenie, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie, ten, kto takie przyrzeczenie uczynił, odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia zobowiązania albo nie spełnia świadczenia. Może jednak zwol-nić się od obowiązku naprawienia szkody, spełniając przyrzeczone świad-czenie, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia.
Generalna zasada prawna odpowiedzialności przedsiębiorcy jednooso-bowego za zobowiązania cywilne i podatkowe całym swoim majątkiem, powinna być rozpatrywana w powiązaniu z regulacjami prawnymi o mał-żeńskich ustrojach majątkowych.
Problematyce małżeńskich ustrojów majątkowych poświęcony jest dział III tytułu I Kodeksu Rodzinnego Opiekuńczego. Według zamieszonych tam przepisów wyróżnia się następujące małżeńskie ustroje majątkowe:
1) ustawowy ustrój majątkowy, 2) umowne ustroje majątkowe, 3) przymusowy ustrój majątkowy.
15 B. Bolesławski, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 22–26.
16 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93, art. 391.
Ustawowy ustrój majątkowy jest podstawową formą regulacji prawnej z zakresu spraw majątkowych w małżeństwie, gdyż wynika wprost z regu-lacji ustawowych17 i jest najczęściej stosowany w praktyce. Małżeński ustrój
majątkowy powstaje z chwilą zawarcia związku małżeńskiego. Polega on na ustanowieniu z mocy ustawy wspólności majątkowej (wspólność ustawo-wa, która obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania związku małżeńskiego przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, określane jako majątek wspólny). Majątek wspólny małżonków służy zaspokajaniu wspólnych potrzeb majątkowych całej rodziny, a także indywidualnych po-trzeb jej członków. W stosunku do przedmiotów i praw majątkowych ob-jętych wspólnością majątkową małżonkowie dysponują tytułem współwła-sności łącznej.
Do majątku wspólnego należą między innymi dochody z działalności zarobkowej każdego z małżonków oraz dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków18. Generalną zasadą
jest „określenie przynależności dochodu uzyskanego z wynagrodzenia i in-nej pracy zarobkowej do majątku wspólnego, wyjątkiem zaś zaszeregowa-nie konkretnego wpływu do majątku osobistego małżonków”19.
Do majątku osobistego małżonka, który jest wyłączony z majątku wspól-nego, zalicza się:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawo-wej,
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odręb-nym przepisom,
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub
wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu mał-żonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejsze-nia widoków powodzezmniejsze-nia na przyszłość,
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działal-ności zarobkowej jednego z małżonków,
17 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 5 marca 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59, art. 31 i 36.
18 Ibidem, art. 31§ 2.
19 A. Brzezińska, Intercyzy – umowy małżeńskie, Dom Wydawniczy ABC, Warsza-wa 2006, s. 96.
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnię-cia jednego z małżonków,
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobiste-go, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej20.
Dla określenia zakresu majątku odrębnego ważne znaczenie ma pogląd „Należy podkreślić art. 33 kro zawiera numerus clausus składników majątku odrębnego. Oznacza to, że do majątku odrębnego mogą przynależeć jedynie przedmioty, które zostały wyraźnie wymienione w art. 33 kro. Wszystkie pozostałe składniki majątkowe wchodzą w skład majątku wspólnego”21.
Charakterystyczne dla zasobu majątku osobistego małżonka jest zalicze-nie do zalicze-niego wierzytelności z prowadzonej działalności zarobkowej, ale już same dochody z tej działalności są zaliczane do majątku wspólnego, czyli spłata wierzytelności przez kontrahentów przedsiębiorcy jako osoby fi zycz-nej zalicza się do majątku wspólnego. Przedsiębiorstwo osoby fi zyczzycz-nej, je-śli nie zostało nabyte przed zawarciem związku małżeńskiego lub w drodze spadku albo darowizny, stanowi majątek wspólny małżonków niemających rozdzielności majątkowej, natomiast nabycie przedsiębiorstwa w okolicz-nościach wymienionych wyżej będzie majątkiem osobistym małżonka, któ-ry jest przedsiębiorcą, jednak i w tym przypadku dochody z działalności tego przedsiębiorstwa będą zaliczane do majątku wspólnego. Analogiczna jest sytuacja nabycia przedsiębiorstwa lub udziałów w spółce z zasobów majątku osobistego jednego z małżonków.
Przedsiębiorstwo jako przedmiot działalności gospodarczej jednego małżonka może być więc zaliczane do majątku wspólnego lub majątku od-rębnego małżonka przedsiębiorcy w zależności od okoliczności nabycia lub powstania przedsiębiorstwa. W sytuacji gdy przedsiębiorstwo zalicza się do majątku wspólnego, nie ma problemu wynagrodzenia za pracę małżonka przedsiębiorcy świadczącego swoją pracę na rzecz przedsiębiorcy, gdyż zysk z tego przedsiębiorstwa zalicza się do majątku wspólnego22.
Sprawa ustalenia wartości dochodów z działalności zarobkowej mał-żonka jest jednak złożona, gdyż wpływy fi nansowe przedsiębiorstwa, także prowadzonego w formie działalności gospodarczej jednoosobowej, w du-żej części stanowią źródło fi nansowania kosztów tego przedsiębiorstwa. W związku z tym do majątku wspólnego zalicza się tylko różnicę pomiędzy przychodami i kosztami, która jest określana jako dochód, a co więcej, część
20 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 5 marca 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59, art. 33.
21 G. Jędrzejek, P. Pogonowski, Działalność gospodarcza małżonków, Lexis Nexis, Warszawa 2002, s. 46.
czystego dochodu po opłaceniu podatków jest przeznaczana na działalność inwestycyjną, więc także należy ją wyłączyć z majątku wspólnego.
Istotny dla sprawy zobowiązań przedsiębiorcy małżonka jest obowiązek wynikający z art. 36 § 1 kro obowiązek informowania się małżonków o sta-nie majątku wspólnego, a w szczególności o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny, pomimo że przepisy wspomnianego art. 36 § 3 kro dają mu prawo samodzielnego zarządzania przedmiotami majątkowymi służący-mi do prowadzenia działalności zarobkowej.
Jednocześnie szczegółowe przepisy stanowią, że zgoda drugiego mał-żonka jest potrzebna do dokonania:
1) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego naby-cia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzą-cej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożyt-ków,
2) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego naby-cia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal, 3) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego
naby-cia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa, 4) darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn
zwy-czajowo przyjętych23.
Z punktu widzenia tematyki niniejszego opracowania na uwagę zasługu-je regulacja odnosząca się do obowiązku wyrażenia zgody przez drugiego małżonka na sprzedaż przedsiębiorstwa.
Przedstawione powyżej zasady określania majątku wspólnego i osobi-stego (odrębnego) małżonków wynikają z konstrukcji ustawowego ustroju majątkowego małżonków i pozwalają prawidłowo interpretować regulacje prawne odnoszące się wprost do sprawy zobowiązań małżonka jako przed-siębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą. Kwestie zobowiązań jednego z małżonków regulują przepisy art. 41 kro, które gło-szą, że jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego ka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżon-ków. Potwierdzeniem takiej interpretacji przepisów o majątku wspólnym jest postanowienie Sądu Najwyższego, w myśl którego „Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 41 § 1 wyraża zasadę, iż majątek wspólny małżonków służy zaspokojeniu wierzyciela także wtedy, gdy dłużnikiem jest tylko je-den z małżonków”24. Z drugiej strony przepis art. 41 § 2 mówi, że „jeżeli
małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobo-wiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia
23 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 5 marca 1964 r., Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59, art. 37 § 1.
