Kronika
261
(Katowice) ukazał problemy informacji naukowej w Bibliograficznych ksiąg dwojgu, zaś dr Kazimierz Warda (Kielce) badania historyka nad dziejami książnic klasztornych. Spośród innych tekstów przypomnijmy: doc. dra Edwarda Potkowskiego (Warszawa) o książce ręko-piśmiennej jako źródle badań nad przeszłością w ujęciu Lelewela; dra Andrzeja Kłossowskiego (Warszawa) o listach emigracyjnych uczonego jako źródle do poznania dziejów książki polskiej na obczyźnie; doc. dra Jerzego Włodarczyka (Łódź) o Lelewelu-bibliotekarzu; prof. dr Kazi-miery Maleczyńskiej (Wrocław) o tradycjach lelewelowskich w księgarstwie polskim oraz prof. dra V. Zukasa (Wilno) o roli i pozycji Lelewela w litewskim księgoznawstwie.
Rolę l.elewelowskiej inspiracji w codziennej praktyce ukazały następujące opracowania: dr Mieczysławy Adrienek (Lublin) — Recepcja dorobku naukowego J. Lelewela w środowiskach szkolnych w pierwszej polowie XIX wieku: dr Bronisławy Woźniczki-Paruzel (Toruń), która zajęła się ukazaniem wpływów historiografii Lelwela na popularne wydania dziejów dla ludu; dr Marii Radwańskiej (Kraków) dążącej śladami dzieł warszawskiego badacza po regionach najnowszej literatury księgoznawczej. a także Algierdasa Kanclerisa. ustalającego wpływy prac Lelewela we współczesnej informatyce.
Referaty uzupełniły komunikaty: dra Józefa Długosza (Wrocław) o miscellaneach wrocław-skich związanych z postacią uczonego; dr Krystyny Korzon (Wrocław) o materiałach w Bibliotece PAN im. Ossolińskich, odnoszących się do Lelewela; mgra Jana Rogali (Warszawa) o listach Pawła i Wojciecha Jarkowskich do Lelewela; dra Juozasa Tumelisa (Wilno) o litewskich pamiątkach po autorze Bibliograficznych ksiąg dwoje, a także mgr Teresy Wysokińskiej (Bruk-sela) o śladach jego pobytu w Belgii; wreszcie prof. dr Friedhilde Krause (Berlin) o lelewelianach w bibliotekach niemieckich.
Wprawdzie nie wszyscy referenci mogli przybyć na sesję, ale nadesłane przez nich teksty odczytano in procura. Ponieważ mają one być opiiblikowane w księdze pt. Studia Leleveliana, zatem wzystkie znajdą dostęp do szerokich kręgów odbiorców naukowej literatury zarówno w kraju, jak i za granicą. Jeżeli chodzi o środowiska obce, to reprezentowali je przedstawiciele Litwy, Rosji, Belgii, N R D . Zastanawia w tym zestawieniu brak odzewu na sesję ze strony Francji.
W czasie dyskusji podniesiono kilka istotnych spraw: wydania dodatkowego tomu listów Lelewela; opracowania kalendarium jego działań i prac; kontynuowania jego bibliografii. W odmiennym tonie utrzymany był nadesłany na sesję list dra Lecha, który miał być głosem w dyskusji. Autor tego tekstu zdyskwalifikował w zasadzie wszystkie (z pominięciem zagranicz-nych, chyba ze względu na przysłowiową polską kurtuazję wobec obcych) referaty, zarzucając ich autorom miałkość zainteresowań, wąski krąg widzenia, odkrywanie spraw oczywistych. Postulował perspektywiczne spojrzenie na postać Lelewela, wypunktowanie istotnych wartości w jego naukowej działalności. Szkoda zatem, że nie dał dobrego przykładu i nie przedłożył rozprawy o takich walorach, jakich żądał.
W pierwszym dniu narad ich uczestnicy zwiedzili wystawę w Pałacu Potockich — zorgani-zowaną przez Bibliotekę Uniwersytecką w Warszawie. Pokazano na niej zarówno oryginalne, jak i reprodukowane dokumenty, ryciny, podobizny, autografy i książki związane z osobą Lelewela. Dzięki temu zarówno autorzy referatów, jak i słuchacze mogli jeszcze bardziej zbliżyć się do niecodziennej postaci brukselskiego samotnika.
Marek Szrenica (Wrocław)
I O G Ó L N O P O L S K A SZKOŁA HISTORII M A T E M A T Y K I
W dniach 1—6 czerwca 1986 r. zorganizowano w Pokrzywnej (woj. opolskie) I Ogólno-polską Szkołę Historii Matematyki dzięki staraniom Komisji Historii Matematyki Polskiej, Towarzystwa Matematycznego oraz instytutów matematycznych Wyższej Szkoły Pedagogicznej
262
Kronikai Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w O p o l u . Uczestniczyło w niej 71 o s ó b reprezentujących prawie wszystkie ośrodki n a u k o w e w Polsce.
1 Szkoła Historii M a t e m a t y k i poświęcona była historii geometrii. W ciągu czterech dni wygłoszono 14 referatów, dotyczących rozwoju poszczególnych gałęzi geometrii i składających się niemal na pełny o b r a z historii geometrii.
Pierwszy referat pt. Historia odkrycia niewymierności wygłosił doc. dr W. Z a w a d o w s k i . P r o b l e m niewymierności pojawił się już w Starożytnej Grecji. P o c z ą t k o w o cała geometria metryczna sprowadzała się d o arytmetyki liczb wymiernych, d o p i e r o odkrycie o d c i n k ó w nie-współmiernych było p u n k t e m z w r o t n y m w r o z w o j u m a t e m a t y k i . Doc. W . Z a w a d o w s k i przed-stawił różne p o g l ą d y współczesnych historyków m a t e m a t y k i p r ó b u j ą c y c h wyjaśnić, kiedy i w jaki s p o s ó b doszło d o odkrycia niewymierności.
T e m a t e m referatu, wygłoszonego przez prof. dra R. D u d ę , był R o z w ó j pojęcia przestrzeni. Referent nawiązał d o wczesnej starożytności p r z e d s t a w i a j ą c model babilońskiego widzenia świata, k t ó r y przetrwał aż d o p o c z ą t k ó w wieków nowożytnych. P o odkryciach K o p e r n i k a , K e p l e r a , Galileusza następuje zwrot w r o z u m i e n i u m a t e m a t y k i ; p o raz pierwszy pojawia się wówczas myśl, że m a t e m a t y k a jest opisem świata rzeczywistego, a geometria euklidesowa jest jedyną geometrią przestrzeni fizycznej. Z m i a n a nastąpiła w X I X w. z p o j a w i e n i e m się m a t e m a t y k ó w : K . G a u s s a , J. Bolyai i N . Łobaczewskiego. Dzięki tym m a t e m a t y k o m zaczęła istnieć geo-metria p o p r a w n a , ale inna niż w Elementach Euklidesa; powstał pierwszy system geometrii nieeuklidesowej Uczniem Gaussa był B. R i e m a n n . k t ó r y rozwinął i uogólnił teorię G a u s s a na przestrzenie wielowymiarowe. Obecnie przestrzeń R i e m a n n a jest najogólniejszą koncepcją przestrzeni.
Prawie wszystkie referaty wygłoszone 41 a konferencji nawiązywały d o Elementów Euklidesa, k t ó r e przedstawiają p o d s t a w y całej antycznej m a t e m a t y k i , p o d s u m o w u j ą rezultaty p o n a d 300-let-niego jej r o z w o j u i jednocześnie kładą p o d s t a w ę p o d dalsze b a d a n i a .
Własną ocenę Elementów Euklidesa przedstawił p r o f . dr L. Jeśmanowicz. Księga ta przeżyła dwa tysiąclecia, nie straciła swego znaczenia ani w historii n a u k i , ani w samej m a t e m a t y c e . Przedstawiony w niej system geometrii euklidesowej jest p r z e d m i o t e m nauki we wszystkich szkołach świata. Celem, jaki przyświecał Euklidesowi przy pisaniu trzynastu ksiąg, było p o d a n i e opisu tych p o d s t a w o w y c h elementów, na podstawie których rozwinąć m o ż n a wszystkie rozdziały współczesnej m u m a t e m a t y k i . Elementy stały się podręcznikiem szkolnym d o nauki geometrii, choć Euklides nie pisał Elementów j a k o p o d r ę c z n i k a ; według p r o f . Jeśmanowicza było to dzieło n a u k o w e , zawierające dyskusyjną p r o p o z y c j ę stworzenia zwartego wykładu całokształtu wiedzy matematycznej.
Drugi dzień o b r a d rozpoczął referat d r a hab. M . K o r d o s a : Początki metody dedukcyjnej. Powstanie m e t o d y d e d u k c y j n e j pojawia się w czasie największego p r z e ł o m u we wczesnogreckiej strukturze społecznej, tj. p r z y p a d a na okres V I I I — V I w. p.n.e. S a m a m e t o d a d e d u k c y j n a t o środek i s p o s ó b n a d a n i a wiedzy struktury nauki. D e d u k c y j n a s t r u k t u r a nauki d o X I X wieku była powszechnie u z n a n a za jedyną s t r u k t u r ę n a u k o w ą .
Historia p o d s t a w geometrii była t e m a t e m r e f e r a t u wygłoszonego przez doc. dra L. Szczerbę. O d Elementów Euklidesa pierwszy system, k t ó r y u p o r z ą d k o w a ł pojęcia geometryczne, tzn. wyznaczył pojęcia pierwotne i a k s j o m a t y , pochodził od M . Pascha, była t o j e d n a k a k s j o m a t y k a niedoskonała i s k o m p l i k o w a n a . N o w y s t a n d a r d geometryczny przyjęty przez wszystkich mate-m a t k ó w pochodził od Hilberta i f u n k c j o n u j e on j a k o s t a n d a r d równoległy z drugimate-m s t a n d a r d e mate-m a k s j o m a t y k i sformalizowanej, p o c h o d z ą c y m od A. Tarskiego. I n n y m p r o b l e m e m p o d s t a w geometrii był stosunek między teorią liczb rzeczywistych a geometrą euklidesową.
R e f e r a t p r o f . dra A . Białynickiego-Biruli: Historia teorii niezmnienników miał c h a r a k t e r wykładu z zakresu teorii niezmienników; referent uwzględnił w nim niektóre aspekty historyczne o m a w i a n e g o zagadnienia.
Referat nieobecnego na sesji dra W . W i ę s ł a w a : Historia konstrukcji geometrycznych przedstawiony został przez dra T. J a k u b o w s k i e g o . Idea konstrukcji geometrycznych powstała
Kronika
263
w starożytności. Już w V w. p.n.e. pojawiły się trzy zadania konstrukcyjne: podwojenie sześcianu, trysekcja kąta i kwadratura koła. Dr Jakubowski przedstawił historię tych konstrukcji: jak wiadomo, wszystkie trzy postawione problemy okazały się nierozwiązalne za pomocą środków klasycznej algebry geometrycznej, a badanie ich wymagało sworzenia nowych metod. W obradach Szkoły Historii Matematyki uczestniczył gość z Czechosłowacji — prof. dr J. Folta, który wygłosił referat na temat rozwoju geometrii XIX w. przedstawił zarys rozwoju i specyfikę powstawania szkół geometrycznych.
„Dzień nieeuklidesowy" rozpoczął referat doc. dra L. Szczerby, który mówił o historii geometfli nieeuklidesowych. Referent pokazał, począwszy od Euklides do czasów współczesnych, £ jak doszło do powstania geometrii hiperbolicznej. I tu, podobnie jak w referacie prof.
R. Dudy, omówione zostały badania wielkiej trójki matematyków: J. Bolayi, K. Gaussa i N. Łobaczewskiego, dzięki którym powstała geometria hiperboliczna. Doc. Szczerba przed-stawił modele i akcjomatyki geometrii hiperbolicznej.
Historia geometrii rzutowej była tematem referatu dra hab. M. Kordosa. D o końca XVIII w. geometria rzutowa nie istniała jako odrębna gałąź matematyki, dopiero prace Ponceleta w 1822 r. dały początek systematycznie uprawianej geometrii rzutowej. Pod koniec XIX w. geometria rzutowa zajęła pozycję uniweralnego narzędzia w wielu dyscyplinach matematyki.
Doc. dr S. Nowak wygłosił referat: Z historii topologii. Za narodziny topologii należy przyjąć plan badań Riemanna, zamieszczony w jego wykładzie habilitacyjnym. W latach 1890-ych z przebudowy podstaw analizy matematycznej powstała topologia mnogościowa. Doc. Nowak sporządził tabelę dat i faktów najistotniejszych w rozwoju topologii.
Ostatni dzień orad Szkoły rozpoczął referat prof. dra J. Mioduszewskiego: Rozwój pojęcia continuum, przedstawiający historię rozwoju pojęcia continuum — ciągłości, począwszy od staro-żytności do czasów G. Cantora.
Następny referat — Historia geometrii analitycznej—przedstawiła doc. dr M. Moszyńska. Początki geometrii analitycznej sięgają okresu starożytności, ale dopiero w XVII w., począwszy od Descartesa, pojawia się bardziej współczesna geometria analityczna. Kolejno rozwija się teoria krzywych trzeciego stopnia, teoria krzywych algebraicznych, geometria przestrzenna. Referat wygłoszony przez dra J. Konarskiego dotyczył historii geometrii różniczkowej. Dr J. Konarski kolejno omówił: krzywe płaskie, krzywe przestrzenne, teorię powierzchni i rozmaitości.
Program sesji obejmował tekże Wieczór wspomnień, w czasie którego prof. dr S. Hartman opowiadał o wstępnym okresie tworzenia ośrodka naukowego we Wrocławiu. Wspomnieniami dzielili się również z uczestnikami sesji prof. dr L. Jeśmanowicz, doc. dr K. Szałajko, prof. dr M. Kucharzewski, doc. dr Bolesław Gleichgewicht.
Warto odnotować, że wszyscy referenci są specjalistami z poszczególnych dziedzin mate-matyki, tematami wystąpień były natomiast zagadnienia z zakresu hstorii matematyki. Zainte-resowanie matematyków tymi właśnie zagadnieniami pozwala sądzić, że środowisko matematycz-ne uświadamia sobie coraz wyraźniej znaczenie historii matematyki oraz potrzebę prowadzenia badań w tej dziedzinie.
O zainteresowaniu słuchaczy zagadnieniami, poruszanymi w referatach, świadczyła bardzo żywa dyskusja towarzysząca wszystkim wystąpieniom. Sprawny przebieg sesji. tj. obrad i imprez towarzyszących, był bezsporną zasługą organizatorów, którzy zadbali również o to, by wszystkie referaty zostały wkrótce opublikowane nakładem WSI w Opolu w formie materiałów konferen-cyjnych. Planuje się zorganizowanie następnej Skoły Historii Matematyki, poświęconej historii algebry.
Danuta Hupalowska (Warszawa)
