MATERIAŁY I NOTATKI
STUDIA NORWIDIANA 14, 1996
JERZY STARNAWSKI
O NORWIDZIE NA ZIEMI WŁOSKIEJ
NOTATKI
Tematem przyczynku nie jest pobyt Norwida w Rzymie, któremu pos´wie˛cił rozprawke˛ Bronisław Bilin´ski1, ani inspiracje włoskich pisarzy w twórczos´ci naszego poety, maj ˛ace takz˙e literature˛ przedmiotu, by z ostatnich prac przypomniec´ odpowiedni passus w rozprawie Krzysztofa Z˙ aboklickiego Con-siderazioni su Vico in Polonia2. Mowa tu o kilku faktach z dziejów pozna-wania naszego poety przez włoskich uczonych.
1. Domenico Ciàmpoli (1852-1929) opracował w swym krótkim okresie profesorskim w Catanii (1889-1891) syntetyczny zarys Storia delle letterature slave(t. 1-2. Milano 1889-1891). Tam literaturze polskiej pos´wie˛cona została niemała cze˛s´c´ (t. 2 s. 42-115). Obraz romantyzmu wygl ˛ada zgodnie z panu-j ˛acymi w tym czasie powszechnie pogl ˛adami: wielka trójca omówiona została nieco dokładniej, inne nazwiska wzmiankowane jedynie. Nie został pominie˛ty Norwid, o którym czytamy: „[...] lirico anch’esso alquanto oscuro nello svolgimento delle idee. Abbiamo di lui un volume di poesia († 1863)”. Sam fakt niepominie˛cia Norwida we włoskim uje˛ciu literatury polskiej z 1891 r. jest interesuj ˛acy. Nowoczesne syntezy dziejów literatury polskiej, wielo-tomowe, powstały na przełomie XIX i XX w. Dla Piotra Chmielowskiego Norwid istniał tylko jako jeden z poetów warszawskich w okresie młodos´ci3; Stanisław Tarnowski uczynił jedynie wzmianke˛ przypisuj ˛ac ˛a poecie role˛ w przekazaniu Krasin´skiemu wiersza Słowackiego Odpowiedz´ na „Psalmy przy-szłos´ci”4. O twórczos´ci Norwida nie napisał ani słowa. Przeszło dwadzies´cia lat wczes´niej, w 1878 r., Adam Asnyk informował czeskiego kolege˛ po piórze o współczesnych poetach polskich i wymienił Norwida przebywaj ˛acego na
1
Gli anni romani di Cyprian Norwid (1847-1848). Nel 150 anniversario della nascita del poeta. Wrocław 1973.
2 W: Vico e Gentile. Roma 1995 s. 36-37.
3 Historia literatury polskiej. T. 5. Warszawa 1900 s. 133-136. 4
JERZY STARNAWSKI
emigracji5. Tej wzmianki w lis´cie prywatnym oczywis´cie Ciàmpoli znac´ nie mógł: inne było z´ródło, z którego sie˛ o Norwidzie dowiedział − tom brock-hausowski Poezyj, który jednak niesłusznie poczytał za zbiór tekstów poety s´wiez˙o zmarłego i date˛ wydania tomu uznał za date˛ s´mierci Norwida6.
2. Giovanni Maver (1891-1970) przyszedł na s´wiat w roku, w którym Ciàmpoli wydał wspomniany zarys dziejów literatury polskiej. Najwybitniejszy w XX w. polonista włoski zainteresował sie˛ naszym pis´miennictwem i praw-dziwie je pokochał dzie˛ki wieloletniej działalnos´ci Romana Pollaka, który we wspomnieniu o nim, przemilczawszy własne zasługi inspiracyjne, zauwaz˙ył, z˙e droga Mavera do literatury polskiej była pod pewnym wzgle˛dem niety-powa: wiodła poprzez poznanie i umiłowanie Słowackiego, nie Mickiewicza7. Ale droga do poznania Norwida nie była zbyt łatwa. Rozpocz ˛ał Maver twór-czos´c´ naukow ˛a, z˙yj ˛ac kultem wielkiej romantycznej trójcy bez Norwida. Wprawdzie w pracy stanowi ˛acej debiut ksi ˛az˙kowy w zakresie polonistyki, Saggi critici su Juliusz Słowacki (Padova 1925), nie został pominie˛ty Norwid jako badacz Słowackiego, ale równoczes´nie opublikował Maver trzy wykłady wygłoszone w Scuola Superiore Libera di Studi Soziali di Brescia pt. Le letterature slave nel secolo XIX e XX (Padova 1925). Literaturze polskiej, równiez˙ czeskiej i słowackiej, pos´wie˛cony został drugi wykład. Tam tylko w przypisku (s. 53) czytamy wzmianke˛ „il sensitivo e nebuloso poeta lirico Cyprian Norwid (1821-1883)”. Nieco zmieniona redakcja zarysu literatur słowian´skich z 1925 r. wyszła w rok póz´niej pt. Le letterature slave (Padova 1926). Tam obraz literatury polskiej (s. 27-31) powtórzony został z nie-wielkimi zmianami, ale przypis o Norwidzie (s. 35) dosłownie.
Maver opracował cze˛s´c´ dotycz ˛ac ˛a literatury hasła Polonia w Enciclopedia Italiana. Zarysowe uje˛cie z 1935 r. powtórzone zostało bez zmiany w 1949 r.8Norwid wspomniany został krótko jako „l’originale agitatore poetico di problemi soziali”. Zasygnalizował wszakz˙e Maver odrodzenie sie˛ Słowac-kiego (respective inne nieco odczytanie) i Norwida na pocz ˛atku XX w. i stwierdził: „[...] a sua volta Norwid dovette attendere il principio del sec. XX per essere gradualmente scoperto e apprezzato”. W Enciclopedia Italiana
5
A s n y k. [List do Františka Kvapila z 31 paz´dziernika 1878 r.]. W: J. K o r z e n n y
Listy Adama Asnyka do Františka Kvapila. „Pamie˛tnik Słowian´ski” 12:1962 s. 184. 6
Por. J. B e ł k o t. Literatura polska w „Litterature slave” (1891) Domenico
Ciàmpo-liego. W: Torun´skie Studia Polsko-Włoskie. T. 1. Torun´ 1986 s. 240.
7 Giovanni Maver jako polonista. „Ricerche Slavistiche” 17-19:1970-1972 s. 447-452. 8
W: Enciclopedia Italiana di Scienze, Lettere ed Arti. T. 27 s. 775-781. O Norwidzie s. 778-779.
O NORWIDZIE NA ZIEMI WŁOSKIEJ
ogłosił Maver ponad 50 biogramów Polaków, w znacznej cze˛s´ci pisarzy. Nie został pominie˛ty Norwid (t. 24 s. 970-971).
Najobszerniejszy zarys syntetyczny literatury polskiej ogłosił Maver juz˙ po II wojnie s´wiatowej w dziele zbiorowym pos´wie˛conym literaturze powszech-nej9. Tam „cytat” z Norwida znalazł sie˛ we wste˛pie pracy (s. 274) w sfor-mułowaniu naste˛puj ˛acym: „Uno dei piu chiaroveggenti e profundi spiriti po-lacchi, il poeta e scultore Cyprian Norwid, ha sintetizzato cosi il significato che la campagna ha avuto per la Polonia: «In messuna parte del mondo la campagna ha avuto e ha un’esistenza cosi reale come in Polonia [...]». Cytat nie jest zreszt ˛a wierny, oddaje tylko atmosfere˛ liryku Wspomnienie wioski, ogłoszonego w 1840 r. W omówieniu romantyzmu Norwidowi pos´wie˛cone zo-stały blisko 3 stronice (s. 341-344), wyraz´nie czwartemu wielkiemu w tej dobie. Uje˛cie zarysowe jest trafne. Podkres´lona została oryginalnos´c´ poety; wymienione i scharakteryzowane wszystkie strony jego działalnos´ci; szcze-gólnie zatrzymał sie˛ autor nad zagadnieniem sztuki. W kiepskim przekładzie wierszowanym zacytował Moj ˛a piosnke˛ [Do kraju tego...]. Wielkos´c´ poety uznał przede wszystkim w lirykach, nie w obszernych poematach i dramatach, na co sie˛ powszechnie godzimy.
Nast ˛apiła ewolucja w pogl ˛adach Mavera: przyszło poznanie naukowe Nor-wida. W latach II wojny s´wiatowej Maver prowadził wykłady uniwersyteckie o Norwidzie. Zainspirowały one przyszłego profesora w Montrealu, Teodora F. Domaradzkiego, który w kilku pracach wypowiadał sie˛ na temat Norwida. Wspominał te wykłady, zwłaszcza analize˛ Fortepianu Szopena10. Do odnoto-wania jest jeszcze jeden szczegół interesuj ˛acy. Ws´ród prac o Słowackim z okresu młodos´ci naukowej jest takz˙e przegl ˛ad najnowszych wówczas edycji i studiów pos´wie˛conych temu poecie, Juliusz Słowacki nell’ultimo decen-nio11. Pozostawał Maver oczywis´cie pod urokiem edycji Dzieł wszystkich redagowanej przez Juliusza Kleinera i ukazuj ˛acej sie˛ tomami jego monografii o Słowackim. Uznanie dla nowej monografii Kleinera, o Mickiewiczu, wyraził
9
Letteratura polacca. W: C. Pellegrini (red.): Storia delle letterature moderne d’Europa
e d’America. T. 5. Milano 1958 s. 271-418.
10 Por. T. D o m a r a d z k i. Modlitwa i poezja w „Litanii do Najs´wie˛tszej Marii
Panny” C. Norwida. W: Studi in onore di Ettore Lo Gatto s Giovanni Maver. Firenze 1962 s. 179-180; J. S´ l a s k i. Giovanni Maver (1891-1970). „Miesie˛cznik Literacki” 6:1971 nr 8(60) s. 63-64.
11
„Rivista di Letterature Slave” 2:1927 s. 541-559; toz˙ − „L’Europa Orientale” 8:1928 s. 1-37.
JERZY STARNAWSKI
w recenzji ogłoszonej w 1952 r.12 Tam jednak czytamy dyskretnie sformuło-wan ˛a uwage˛, z˙e monografista wielkiej romantycznej trójcy nie interesuje sie˛ bliz˙ej Norwidem.
3. Wydział propagandy II Korpusu polskiego wydawał na ziemi włoskiej pismo „Iridion. Quaderni di Cultura Polacca” (1945-1946). Redaktorem nru 1/2 był Włodzimierz Sznarbachowski; współredaktorem nru 3/4 obok Sznar-bachowskiego był slawista włoski Carlo Verdiani (1905-1975), nry 5 i 6 redagował juz˙ wył ˛acznie Verdiani. Pismo pos´wie˛cone polskiej kulturze informowało o niej w artykułach, zamieszczało tłumaczenia polskiej poezji i prozy. Zacze˛ło sie˛ od przekładów z Norwida, których dokonał Angelo Maria Ripellino w nrze 1/2, s. 8-12 Bema pamie˛ci z˙ałobny-rapsod; S´wie˛ty-pokój; Daj mi wst ˛az˙ke˛ błe˛kitn ˛a...; Jesien´; W Weronie (na zakon´czenie krótka notka biograficzna o Norwidzie); w nrze 3/4 s. 116-119 Fortepian Chopina. Temu poecie pos´wie˛cono najwie˛cej uwagi. Znakomity slawista, Enrico Damiani (1892-1953), zreszt ˛a nie zajmuj ˛acy sie˛ Norwidem poprzednio, recenzuj ˛ac (nr 1/2 s. 80-81) angielsk ˛a antologie˛ literatury polskiej (A Polish Anthology. Sel. by T. M. Filip. Transl. by M. A. Michael. London 1944), przytoczył stamt ˛ad słowa o Norwidzie: „the last of the romantics and the first of the realists”.
