Anna Kołodziejczyk
"Młynarstwo w państwie zakonu
krzyżackiego w Prusach w XIII-XV
wieku (do 1454 r.)", Rafał Kubicki,
Gdańsk 2012 : [recenzja]
Echa Przeszłości 14, 194-198
2013
Zakończenie - znaczenie książki w historiografii, dla czytelnika, dla życia społeczno-gospodarczego w III RP
K siążka D. Ja ro sz a je s t interesującym i now atorskim stu diu m z zakresu histo rii społecznej i w jak im ś zakresie historii gospodarczej, a także h istorii obyczaju. N ap isan a w artko, przystępnym językiem , plastycznie oddziałuje n a wyobraźnię, i tym sam ym w zajm ujący sposób pokazuje zasadnicze problem y życiowe dwóch pokoleń Polaków. O pisane tu procesy historyczne dotyczą bez m ała każdej polskiej rodziny. K siążkę m ożna śmiało polecić jako lek turę akadem icką n a zajęciach, ale je s t ona także do czytania w tak im powszech nym obiegu. M ożna tylko żałować, że współcześnie k siążk a historyczna nie cieszy się ta k ą popularnością, ja k w okresie PRL. (R enesans książki h isto rycznej i samej h istorii jako dyscypliny naukowej - to jeden z pozytywnych aspektów okresu PRL-owskiego.) M ożna mieć nadzieję, że poszukiw anie cie kawej problem atyki badawczej, now atorskie rozw iązania w arsztatow e, ja k chociażby sposób n arracji, d adzą podstaw ę do szerszej popularyzacji historio grafii.
Ta k siążka m a też w ym iar praktyczny. Nowe opracow ania dotyczące spółdzielczości z okresu PRL d ają podstaw ę do zdiagnozow ania kondycji tych spółdzielni, które przez dwie dekady III RP przeszły w niew ielkim zakresie przeobrażenia zm ierzające do zasad tradycyjnej spółdzielczości. Spółdzielnie m ieszkaniow e tk w ią jeszcze poważnie w tym m odelu wykreow anym do 1989 r., a symbolem je s t tu ciągle obowiązująca s ta ra u sta w a spółdzielcza z 1982 r., uchw alona w interesie urzędniczego lobby spółdzielczego, a nie spółdziel ców. Reformy w ym agają spółdzielnie jako podm ioty gospodarcze, ale też jako organizacje społeczne. W tej w arstw ie społecznej podstaw ą przem ian są spół dzielcy. To stud ium daje wiele wiedzy n a te m a t jak ie m echanizm y u k sz ta łto wały postawy, m entalność członków spółdzielni. M ożna więc przypuszczać, że k siążk a przyczyni się do nap raw y spółdzielczości i popularyzacji tej proble m atyki.
A n n a S z u s t e k (Warszawa)
Rafał Kubicki, M łyn arstw o w p a ń s tw ie za k o n u k rzy ża c k ieg o w P ru sach w XIII-X V w ieku (do 1454 r.), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań skiego, Gdańsk 2012, ss. 609, mapy 9, tabele 38, wykresy 15, CD 1.
Dzieje zakonu krzyżackiego w P ru sac h m ają swoją obszerną literatu rę. Jej ogląd w ydaw ałby się wskazywać n a fak t w szechstronnego podejścia n a uki do dziejów tej formacji zakonnej i omówienia jej działalności w P rusach (do 1454 r.) zarówno w aspekcie dziejów politycznych, adm inistracji i organi
zacji w ew nętrznej, ja k i s tru k tu ry gospodarczej1. P ra ca R afała Kubickiego pokazuje jedn ak , że w dziejach Zakonu są jeszcze klasyczne „białe plam y”, które czekają n a swoich odkrywców i eksploratorów. W tej bogatej bibliogra fii, poświęconej dziejom i organizacji zakonu krzyżackiego w P ru sac h w śre dniowieczu, nieczęsto bowiem m am y okazję zanotować opracow ania koncen trujące się w sposób wyczerpujący i doskonale udokum entow any źródłowo n a funkcjonow aniu m łynarstw a. Ten rodzaj działalności gospodarczej, niezm ier nie istotny z p u n k tu w idzenia życia codziennego zarówno osób skupionych wokół Zakonu, ja k i innych m ieszkańców ówczesnych P rus, poddany um iejęt nej analizie źródłowej dowodzi, że spełniał on wielowymiarowe funkcje - nie tylko w ynikające z realizacji potrzeb aprowizacyjnych. Opracowanie R afała Kubickiego pokazuje, że w przy p adk u rzetelnego badacza, uw ażnie i ze znaw stw em analizującego różnorodne, rozproszone źródła, um iejętnie je ko m entującego, żm udne b a d a n ia przynoszą doskonałe efekty.
R ecenzow ana p raca została skonstru ow an a w układzie problemowo-chro- nologicznym, obejmującym niem al trz y s ta la t funkcjonow ania zakonu w P ru sach (XIII-XV w.). S kłada się ze w stępu, pięciu rozdziałów, podsum ow ania i obszernych aneksów. Przy ta k skom plikowanym , wiodącym do różnych w ą t ków, zadan iu badawczym opracow anie jej s tru k tu ry nie było zadaniem ła twym. G eneralnie a u to r poradził sobie z nim dość dobrze. N ależy jed n ak zwrócić uwagę, że bez szkody dla formy opracow ania, niektóre z podrozdzia łów m ożna by jed n a k usunąć, kom asując nieco te k s t (np. w podrozdziale „2.4. N akłady finansowe ponoszone przy wznoszeniu młynów”, s. 167-170, trzy strony te k s tu wydzielono aż w trzy odrębne części, co wydaje się zabiegiem zbędnym). Choć je s t to być może wyłącznie subiektyw ny pogląd, w ynika on jed n a k z pewnego dyskom fortu podczas lektury. Zdaje się również, iż omó
wienie środow iska geograficznego ze szczególnym uw zględnieniem h ydrogra fii regionu mogło znaleźć miejsce nieco wcześniej w tekście. W opracow aniu umieszczono je w rozdziale o statn im - piątym (s. 289-293). Związek rozwoju sieci młynów nie tylko w odniesieniu do p ań stw a zakonnego, z siecią hydro graficzną i w arunk am i terenow ym i je s t nierozerw alny, a u to r zw raca n a to uwagę (s. 289-290). E lem enty te obok potrzeb gospodarczych ludności są podstaw ą do k ształto w an ia s tru k tu ry m ły narstw a i szersza ich p ano ram a podana nieco wcześniej czytelnikowi byłaby dobrym rozwiązaniem .
1 W dzieje krzyżackich Prus i zakonu krzyżackiego wprowadzają chociażby opracowania: klasyczne już dzieło - M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodar- ka-Społeczeństwo-Państwo-Ideologia, Gdańsk 1988; J. Sarnovsky, Die Wirtschaftsführung des Deutschen Ordens In Preußen (1382-1454) (Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz, Bd. 34), Köln-Weimar-Wien 1993; H. Boockmann, Zakon krzyżacki. Dwanaście rozdziałów z jego historii, Warszawa 2004; K. Militzer, Historia zakonu krzyżackiego, Kraków 2007; prace zbiorowe: Z akon krzyżacki a społeczeństwo pa ń stw a w Prusach, pod red. Z.H. Nowaka, Toruń 1995; Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach: podziały administracyjne i kościelne od X II do X V I wieku, pod red. Z. H. Nowaka, Toruń 2000; Państwo zakonu krzyżac kiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, pod red. M. Biskupa i R. Czai, Warszawa 2009.
W rozdziale pierwszym - najobszerniejszym - a u to r daje przegląd form i zasad, n a których w p aństw ie krzyżackim funkcjonowały m łyny i ich w ła ściciele. Zw raca uw agę n a istotny fak t przem yślanej i kontrolowanej przez władze zakonu działalności donacyjnej w tym zakresie. W iązała się ona z dużym znaczeniem młynów nie tylko w zakresie aprowizacji, ale i obronno ści w państw ie zakonnym. Dał również tu ta j in teresu jącą ch arak tery sty k ę posiadaczy młynów - m łynarzy w raz z ich kategoryzacją o p a rtą n a sytuacji praw nej, w jakiej funkcjonowały młyny.
Rozdział kolejny poświęcono ogólnym zasadom rządzącym lokalizacją młynów, w iatraków oraz technice ich budowy w raz z klasyfikacją typologicz n ą w ynikającą ze sposobu pozyskiw ania energii do pracy tych urządzeń. Nieco inform acji dotyczy również konstrukcji służących doprow adzaniu wody do młynów (m. in. spiętrzeń wody, młynówek, rowów, kanałów m łyńskich czy stawów). Zaw artość rozdziału nieco rozczarowuje, bowiem spodziewać m ożna by się tu ta j szczegółowych inform acji o technice budowy młynów czy nieco więcej wskazówek co do ich w yglądu (na str. 154 m am y jedynie kilka w zm ia nek o kołach młyńskich). Przydałoby się również um ieszczenie kilk u ilu s tra cji obrazujących wygląd ówczesnych młynów czy wiatraków.
Trzecia część pracy daje obraz organizacji produkcji młynów w korelacji z ich otoczeniem gospodarczym. D użą część rozw ażań a u to r poświęcił w tym m iejscu n a analizę wydajności młynów, prezentując pogląd o znacznie w ięk szych niż dotychczas przyjm owano w litera tu rz e możliwościach przem iało wych m łynów 2. O bszernie om aw ia rów nież dochodowość młynów, dając w efekcie in te resu jąc ą analizę rocznej aktyw ności młynów. N aśw ietla rów nież przem iany w tym zakresie, wiodące do sukcesywnego podw yższania obciążeń czynszowych n ak ładan y ch n a m łynarzy (szczególnie w odniesieniu do produkcji słodu).
Rozdział czw arty pokazuje funkcjonowanie młynów w P ru sac h n a tle gospodarczym ich najbliższej okolicy. W skazuje, iż niejednokrotnie m łynarze dzięki w arunkom zaw artym w przyw ilejach nadaw czych prowadzili dodatko w ą działalność gospodarczą (np. karczmę). Zw raca uwagę, że funkcjonowanie młynów, urządzeń w ażnych z p u n k tu w idzenia aprowizacji, budziło także niejednokrotnie kontrow ersje zw iązane z ich negatyw nym często wpływem n a w aru nk i miejscowego środow iska natu ralneg o. A tutem tego stosunkowo niewielkiego rozdziału je s t katalog im ienny m łynarzy poświadczonych źró dłowo dla okresu i tere n u będącego przedm iotem rozpraw y ( s. 270-272).
Rozdział piąty poświęcono szerokiej panoram ie rozwoju sieci młynów wiejskich i m iejskich w państw ie zakonu krzyżackiego n a tle ówczesnego środow iska geograficznego oraz s tru k tu ry osadniczej i poziomu gospodarki
2 M. Dembińska, Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej (X-XIV wiek), Wrocław- Warszawa-Kraków 1973, s. 189; Z. Podwińska, Rozmieszczenie wodnych młynów zbożowych w Małopolsce w X V wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 3, t. 18, R. 1970, s. 391; B. Baranowski, Rozmiary i rejonizacja przemysłu młynarskiego w Polsce w X V I-X V III w., „Ze szyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, seria I, 1971, z. 75, s. 34.
rolnej. A utor zw raca uwagę, że n a różnicę w liczbie i wielkości młynów pomiędzy północą i południem om awianego regionu m ogła mieć wpływ sieć rzeczna, w arun ki hydrologiczne. Podkreśla, że najistotniejszym czynnikiem kształtującym sieć urząd zeń m łyńskich w p aństw ie zakonu krzyżackiego w P ru sac h była prow adzona przez władze yakonu polityka gospodarcza, sko relow ana z rozwojem osadnictwa.
Pracę zaopatrzono w im ponujący zestaw aneksów. Zaliczyć do nich n a le ży: „Wykaz czynszów pobieranych z młynów i w iatraków w państw ie krzyżac kim do 1454 r.”, pozwalający w sposób prosty zorientow ać się w wartości i s tru k tu rz e czynszów ściąganych z urządzeń m łynarskich p ań stw a krzyżac kiego w P ru sac h do 1454 r.; „Spis młynów i w iatraków w państw ie zakonu krzyżackiego w P ru sac h w zm iankow anych do 1454 r.” w formie słow nika geograficznego w układzie alfabetycznym. S ą one nieocenioną pomocą w do- głębniejszym poznaniu m ły n arstw a p ań stw a zakonnego. Tekst zaopatrzony je s t w trzydzieści osiem tabel, nierozerw alnie zw iązanych z tek stem i prow a
dzonymi w nim analizam i wskazującym i, iż a u to r to uw ażny badacz dający liczne wskazówki i różnorodne in terp retacje do podaw anych wyliczeń. Nieco należałoby zmienić je d n a k opis w legendzie, określający ich źródło jako „opracowanie w łasne”. W ogólnie przyjętych zasadach konstru ow ania opisu w tak ich w ypadkach źródłem je s t przew ażnie spuścizna rękopiśm ienna lub drukow ana, k tó ra d ała podstaw ę do opracow ania treści tabeli. To, że autorem tabel był piszący m onografię zapisuje się raczej w formie „Opracowanie w ła sne”. Podobną u ste rk ę posiadają m apy zamieszczone w pracy, je s t ich dzie więć. Pożytecznym dodatkiem je s t również dysk CD z m ap ą szczegółową pt. „Młyny wodne i w iatrak i w państw ie krzyżackim w P ru sach w zm ianko w ane do 1454 r.”. U w ażny czytelnik dostrzeże w niej niew ielką usterkę, polegającą n a błędnym oznaczeniu n a m apie w sekcji 1, określenia „Schloss” - jako kościół, a nie zamek, ja k w innych opisach m apy n a CD. Do spraw redakcyjnych należy zaliczyć niew ielkie nieścisłości, np. „Wadąg” powinno się odm ieniać jednolicie w całym tekście stosując współczesne brzm ienie nazwy (na s.190 in n a odm iana, n a s. 202, 256, 282 inna). Podobnie raczej nie „w Pasym ”, ale „w P asym iu” (s. 208). Również podczas przygotowyw ania ew entualnych kolejnych w ydań pracy należałoby skorygować ty tu ł rozdziału czwartego z brzm ienia „Młyn i jego otocznie” n a „Młyn i jego otoczenie”, a także zwrócić uwagę, że określenie „młyn słodowy” i „mielcuch” (n ie m . M a l z h a u s ) to w istocie to samo urządzenie m łynarskie (auto r tra k tu je je zdaje się jako dwa odm ienne typy młynów, s. 201)3.
G eneralnie jed n a k pod względem redakcyjnym p raca je s t bardzo s ta r a n na, co wobec obszernych jej rozm iarów i skomplikowanej stru k tu ry w ym aga ło dużej rzetelności i precyzji. Nie pom niejsza tego sądu tych kilk a powyż szych uwag.
Rafał Kubicki swoją m onografią umożliwił korzystanie innym badaczom z ogromnego m ate ria łu źródłowego. J e s t to niew ątpliw ie a tu te m książki, zasłużenie już nagradzanej (otrzym ała ona główną nagrodę w edycji książki pomorskiej za rok 2012 w kategorii opracow ania naukowe) i pozytywnie kom entowanej. J e s t to wartościowe, bogate w przem yślane i trafn e konkluzje opracow anie jednego z najm niej poznanych dotychczas aspektów działalności gospodarczej zakonu krzyżackiego, prowadzonej w P ru sach (do roku 1545).
A n n a K o ło d z ie jc z y k (Olsztyn)
H isto ria , A rc h iw istyk a , In fo rm a cja n a u kow a. P ra ce d ed yk ow a n e P ro fesorow i B oh da n ow i R yszew skiem u , pod red. Marzeny Swigoń, Wy
dawnictwo UWM, Olsztyn 2009, ss. 282, 4 strony fotografii.
W 2009 r. n a ry n k u wydawniczym u k a z ała się k siążk a zatytułow ana H is to r ia , A r c h i w i s t y k a , I n f o r m a c j a n a u k o w a . P r a c e d e d y k o w a n e P r o fe s o r o w i B o h d a n o w i R y s z e w s k i e m u pod red ak cją M arzeny Swigoń. J e s t to zbór prac uczniów, przyjaciół i współpracowników pow stały by uczcić podwójny ju b ile usz siedem dziesiątych piątych urodzin i pięćdziesięciolecia pracy naukowej Profesora Ryszewskiego.
Profesor B ohdan S tan isław Ryszewski urodził się 9 w rześnia 1934 r. we Włocławku. S tu d ia n a U niw ersytecie M ikołaja K opernika w Toruniu uko ń czył w 1958 r., dw anaście la t później uzyskał doktorat, a w 1984 r. tytu ł naukow y doktora habilitow anego n a podstaw ie rozpraw y P r o b le m y i m e to d y b a d a w c z e a r c h i w i s t y k i . W 1990 r. m ianow any został profesorem nadzw yczaj nym , a następ n ie w 1995 r. otrzym ał profesurę ty tu la rn ą z rą k prezydenta RP. W swojej bogatej karierze zawodowej pełnił liczne funkcje, m .in. dyrekto r a Biblioteki UMK w Toruniu, kierow nika Zakładu Archiw istyki, a także zastępcy dyrekto ra In sty tu tu H istorii i A rchiw istyki UMK. Z kolei w O lszty nie był dyrektorem In sty tu tu H istorii i Stosunków M iędzynarodowych UWM, a także kierow nikiem Zakładu, n astęp n ie K atedry A rchiw istyki UWM. Przez wiele la t był członkiem S e n a tu obu uczelni. Był także założycielem i red ak to rem naczelnym czterech serii wydawniczych. O bszary b ad a ń i zainteresow ań Profesora B ohdana Ryszewskiego rozciągają się szeroko n a historię, historię obyczajów, dworów i ziem iaństw a, inform atykę archiw aln ą i historyczną, b i bliotekoznawstwo, ale przede w szystkim je s t w ybitnym w spółtw órcą współ czesnej polskiej archiw istyki.
Om awiana praca została podzielona n a cztery części. W części pierwszej, zatytułowanej O P ro fe so rze B o h d a n ie R y s z e w s k im , nakreślono sylwetkę Szanow nego Jubilata. Otwiera j ą tek st M arzeny Swigoń P r o fe s o r B o h d a n S ta n i s ł a w R y s z e w s k i - o ż y c iu , p r a c y i p r o m o w a n i u p r a c d o k to r s k ic h , która zamieściła
