R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X X I V , z e s z y t 2 — 1976
TADEUSZ KANTOR
GOSPODARKA KLASZTORU DOM INIKANÓW KRAKOW SKICH W ŚW IETLE K SIĘG I RACHUNKOW EJ
W LATACH 1764-1783
Obecna praca pow stała w oparciu o dane zamieszczone w księdze r a chunków gospodarczych klasztoru dom inikanów krakow skich 1. Księga ta
stanow i k an ty n u ację ksiąg rachunkow ych prow adzonych wcześniej w
klasztorze, z których n ajstarsza tego ty p u pochodzi z 1507 r. 2. N ależy podkreślić, że dotyczy ona w yłącznie sp raw klasztornych, nie o bejm u je natom iast sw ym zasięgiem S tudium G eneralnego dom inikanów w K rako wie oraz ich B ractw a Różańcowego, poniew aż były one niezależne fin a n sowo i prow adziły w łasne księgi rachunkow e 3.
W badaniach skoncentrow ałem się na latach 1764-1783, a w ybór tego okresu nie był przypadkow y. Na jego połowę p rzy pad ł I rozbiór Polski, granica austriacka podchodziła pod sam K raków , dzieląc n a dw ie części obszar, na któ rym położone były posiadłości klasztoru. Poza ty m w r. 1784 władze austriackie skonfiskow ały jego dobra ziem skie, a więc w pracy ukazałem ostatnie lata istnienia nienaruszonego potencjału gospodarczego klasztoru 4. W ty m czasie K raków n ęk an y był w ojnam i, pożaram i i p rze
1 Liber p erceptarum depositariorum coraventus C racoviensis ord. praedm . adirn. ra d i. ac exim í s. t. m. p. Basili B arski in choatus anno dom ini 1763 die m ensis jul. oraz drugi ty tu ł: L iber ex p en saru m d ep ositariorum conventus cracoviensis.
A rchiw alia, k tó re w ykorzystałem w p racy z n a jd u ją się w arc h iw u m klasztoru dom inikanów krakow skich — A rchivum F ra tću m P ra ed ie ato ru m in P olonia. Z nacz na część tych źródeł posiada zastępczą k a rtę ty tu ło w ą pochodzącą z okresu po rządkow ania archiw um . P oniew aż tylko niektóre z nich m a ją p ag in ację stron, d la tego w przypisach p odaję ty tu ł zastępczy i w yłącznie n u m e r sy g n atu ry arc h iw aln e j — Kr.
2 R. Ś w i ę t o c h o w s k i OP, Zródla do dziejów n o w o żytn ych zakonu ka zn o dziejskiego to Polsce, „S praw ozdania T ow arzystw a N aukow ego K U L ” 1971 (19) s. 87.
3 C enturia arch ico n fra te rn itatis SS. Rosarii, Kr. 173; L iber ex p e n sa ru m de perceptis, K r. 178.
4 W ykazy i opisy posiadłości należących do uposażenia klaszto ru Św. T rójcy w K rakow ie przed i po konfiskacie ich przez rząd au striac k i w 1784 r., K r. 663. W zbiorze tym z n a jd u je się szereg bardzo cennych inform acji, z których k o rzy sta łem w pracy, szczególnie dotyczą one dóbr ziem skich klasztoru.
m arszam i wojsk. Zm niejszyła się wówczas liczba jego mieszkańców, pod upadł przem ysł i handel 5. Rów nocześnie K raków był najw iększym cen tru m zakonnym ówczesnej Polski, zaś w klasztorze dom inikańskim prze byw ało na przełom ie la t 1772/73 80 zakonników 8,
Księga rachun k ów gospodarczych klasztoru dom inikanów krakow skich jest źródłem dotychczas niew ykorzystyw anym w badaniach historycznych. Jej treść stanow i zapis pieniężnych dochodów i rozchodów klasztoru. Księ ga składa się z 910 stron, z k tó ry ch 886 stro n jest zapisanych, niezapi- sanych zaś 14. P aginacja księgi, oddzielna dla dochodów i rozchodów, po chodzi z okresu porządkow ania archiw um klasztornego. Poniew aż księga nie jest zniszczona przypuszczam , że do chwili obecnej zachow ał się kom plet zapisanych k art. C h arak tery sty czn y jest sam zapis k a rt księgi. Na początku każdej stro n y podaw ano miesiąc, a w przypadku zm iany roku zapisyw ano rok, w k tó ry m dokonyw ano danych operacji gospodarczych. Stro nę dzielono na sześć części. W pierw szej z nich podawano skrótowo nazw ę dochodu lub rozchodu, w drugiej zapisyw ano datę dzienną. N a stępnie w trzeciej części opisyw ano dokładnie rodzaj dochodu lub roz chodu, a w częściach czw artej i piątej um ieszczano sum y pieniężne w złotych polskich i groszach polskich. Część szóstą pozostaw iano niezapi- saną. Na każdej stronie dokonyw ano podliczenia sum pieniężnych na niej zapisanych. Zapisu księgi dokonyw ano atram entem , pisząc po polsku i tylko n iek tóre w y rażen ia podaw ano po łacinie. W okresie od 1764 do 1783 r. księga prow adzona była kolejno przez sześciu zakonników, o czym św iadczy sześciokrotna zm iana c h a ra k te ru pism a w księdze, przypadająca na następ u jące okresy: 1 01 1764-31 08 1766; 1 09 1766-26 03 17.69; 29 03 1769-2 12 1770; 23 12 1770-15 04 1777; 1 05 1777-12 06 1783; 1 07 1783-29 12 1783 7.
K o nsty tucje zakonu dom inikańskiego nakazują, aby gospodarką i fi nansam i klasztorów zajm ow ali się p rokuratorzy. W celu lepszej ochrony kasy klasztornej ustanow iono jed n ak urząd s y n d y k a 8, N ikt oprócz niego
5 S. L i t a k, S tru k tu ra i fu n k c je parafii w Polsce, W : Kościół w Polsce, t. II, K ra k ó w 1969, s. 291. W. R u s i ń s k i , R ozw ój gospodarczy ziem polskich w zarysie, W arszaw a 1973, s. 145.
6 J. K ł o c z o w s k i , Z akony m ęskie w Polsce w XV1-XV111 w., w : Kościół w Polsce, t. II, K rak ó w 1969, s. 603. t e n ż e , Z akon Braci K aznodziejów w Polsce 1222-1972. Z arys dziejów , w : Studia nad historią dom in ika n ó w w Polsce 1222-1972, t. I, W arszaw a 1975, s. 77.
W. M ü l l e r , D iecezja kra ko w ska w relacjach biskupowi z X V II w., „Roczniki H u m anistyczne” 1965 (13), z. 2, s. 125.
1 Tam że, K r. 274.
8 C onstitutiones, declarationes e t ordinationes C apitulorum G eneralium S. Or- dinis P raedic. ab anno M CCXX usque ad MDCL em anantae, Rom ae MDLV, s. 341;
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 71
nie m iał praw a dysponować pieniędzm i klasztornym i, n a w e t sam przeor czy też prokurator. Tylko syndyk przeznaczał pieniądze na różne cele, od bywało się to jed nak zawsze za zgodą k olektyw nych w ładz klasztoru. Ponieważ posiadam y dane dotyczące osób spraw ujących urząd syndyka w klasztorze krakow skim m ożem y ustalić, czy okresy spraw ow ania przez nich tego urzędu pok ry w ają się z okresam i zm ian c h a ra k te ru pism a w księdze rachunkow ej 9. Porów nanie takie nie w y k azuje żadnych zależności pom iędzy okresam i zm ian pism a a okresam i spraw ow ania u rzędu sy ndyka przez zakonników. Na tej podstaw ie mogę przypuszczać, że w klasztorze krakow skim księga rachunków gospodarczych zapisyw ana b y ła przez za konników nie będących syndykam i. S y nd y k nadzorow ał i czuw ał nad tym i zapisam i i był za nie odpow iedzialny przed w ładzam i klaszto ru 10. O tym jak Wielką troską otaczano w klasztorze gospodarkę i finanse świadczą kom isyjne kontrole zapisu k s ię g in . K om isja tak a składała się z zakonników, którym przew odniczył przeor. K ontrolow ano najczęściej dwa razy w roku, a w iarygodność danych zapisanych w księdze rach u n k o wej kom isja potw ierdzała podpisam i w szystkich jej członków.
W pracy, oprócz księgi rachunkow ej, w ykorzystałem pom ocniczo szereg źródeł obrazujących gospodarkę klasztoru dom inikanów krakow skich w latach 1764-1783. Dla w yjaśnienia genezy niek tórych zagadnień zm uszony byłem sięgać rów nież do źródeł odnoszących się do okresu w cześniejszego lub późniejszego.
Poniew aż w historiografii polskiej 'b ra k jest prac pośw ięconych w yłącz nie dochodom i rozchodom in sty tu cji zakonnych, dlatego też przed sta wiając w yniki swych badań pragnę podać kilk a uw ag dotyczących samej analizy księgi rachunków gospodarczych. W szystkie dane zaw arte w księ dze rozpisałem tem atycznie i usystem atyzow ałem w tabelach, k tó re obec nie znajdują się w Instytucie G eografii H istorycznej Kościoła w Polsce przy K atolickim U niw ersytecie Lubelskim . Z przyczyn technicznych nie udało się zamieścić ich w tej publikacji.
S um m arium ordin atio n u m C apitulorum G eneralium Ord. P ra ed ic ato ru m , Cracoviae MDCXXXV1II, s. 378.
8 Incipit li ber q u artu s consiliorum p atru m in conventu cracoviensi Sanctissim ae T rin ita tis O rdinis P ra ed ic ato ru m A nno D om ini die 16 N ovem bris 1772 trie n n iu m prio ratu s p eragente adm . rn d o ac exim o p a tre S acrae Theologiae M agistro E xpro- vinciali P e tre Basilio B arski e t aliorum , K r. 12, s. 15; L ib er m issaru m conventualium quas p atre s conventus cracoviensis quolibet m ense p erso lv u n t in cep tu s A. Dni. 1759 nem se Ja n u a rio sub p rio ra tu adm . rndi. ac exim ii p a tris S acrae Theologiae Mgri P a tris M ichaelis B arw iński, K r. 112, s. 35-139.
10 Tam że s. 341. Tam że s. 378.
11 Liber perceptarum ..., kontrole odbyw ały się system atycznie dw a, trzy lub cztery razy w ciągu roku.
P raca składa się z trzech części. W pierw szej om aw iam podstaw y uposażenia k laszto ru dom inikanów krakow skich w latach 1764-1783, stw a rzając ty m sam ym podstaw y do dalszych rozw ażań. W części drugiej uka załem dochody klasztoru, w trzeciej — rozchody. Dla porów nania w pro w adziłem niektó re dane dotyczące gospodarki klasztoru dom inikanów lwowskich.
I
W lata ch 1764-1783 dom inikanie krakow scy byli w łaścicielam i 14 fol w arków .
Tab. 1. F o lw ark i daro w an e k la sz to ro w i12
F o lw a rk D onator Rok donacji
G ó rk a F eliks C zerski 1588
Jo d ło w n ik P rzecław N iew iarow ski 1595
K asina J a n i K rzysztof
N iew iarow scy 1598
P rą d n ik J a n Ligęza 1418
R upniów Ja d w ig a i J a n C ieniaw scy
A dam i K rzysztof 1626/29
Paczkow scy
Sadow ię J a n Tenczyński 1588
S tryjów J a n N arębski 1625
W olica S eb astian L ubom irski 1610
W yżyce A ndrzej Ż arski 1612
Tab. 2. F o lw arki zakupione przez klaszto r 13
F o lw ark Rok zakupu . S przedaw ca fo lw arku C ena w złp.
Lipie 1616 M ikołaj M stowski 7 500
K ra sn e 1624 S eb astian W ilczogórski 18 000
S adek 1621 J a n i P aw eł Łodzińscy 7 000
P rzeciszów 1627 100 000
K ata rzy n a i A lbrecht
S tróża 1628 Rozenow ie 30 000
Z tab el w ynika, że zasadniczo proces darow izn p rzypadł na okres lat 1588-1625, proces zakupów zaś na la ta 1616-1628. W idoczna jest zatem
12 C onsignatio su m m aru m e t re a lita tu m conventus C racoviensis nec non iurium e t se rv itu tu m d. 24 J a n u a rii 1801, K r. 512; W ykazy i opisy..., K r. 663.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 73
ciągłość w form ow aniu się dóbr ziem skich klasztoru, przy czym zakup był kontynuacją darow izn. N astąpiło to w okresie najw iększego rozw oju za konu dom inikańskiego w Polsce 14. A nalizując m apę posiadłości ziem skich klasztoru (patrz m apa) zauw ażam y, że folw arki: Jodłow nik, K asina, R up - niów i Wolica — leżące w okolicach Lim anow ej, a pochodzące z darow izn — oddzielone były od siebie dobram i: Lipie, K rasne, Sadek i Stróża. Przypuszczam , że klasztor k ieru jąc się chęcią utw orzenia pew nej w ięk szej całości, zakupił w łaśnie te dobra i w ten sposób pow stał kom pleks 8 folw arków klasztornych. Na północ od K rakow a położone były 2 fo lw ar ki — G órka i Sadowię, n a północ od Bochni 2 następ n e — S try jó w i W y- życe. P rąd n ik położony był w bezpośrednim sąsiedztw ie K rakow a, n a tom iast Przeciszów leżał w pobliżu W adowic. Po r. 1629 w ielkość m ają tk u ziemskiego klasztoru nie pow iększyła się, co — być może — spow odow ane zostało ustaw ą sejm ow ą z 1635 r., k tó ra zakazyw ała przekazyw ać ziemię instytucjom kościelnym 15.
Tab. 3. G ru n ty orne, łąki, łasy i staw y w dobrach k laszto ru dom inikanów k rakow skich 16
F olw ark G ru n ty orne w łanach % ogółu g ru n tó w ornych w łąki sztukach lasy sta w y G órka 3,0 5,2 1 1 Jodłow nik 4,5 7,9 K asina 4,0 7,1 K rasne 5,5 9,6 Lipie 2,0 3,5 3 P rą d n ik 4,0 7,1 Przeciszów 12,5 21,9 3 R upniów 3,5 6,2 3 Sadek b ra k danych Sadowię 3,5 6,2 1 2 Stróża 5,5 9,6 1 1 4 S tryjów 1,5 2,6 W olica 3,0 5,2 1 Wyżyce 4,5 7,9 1 R a z e m 57,0 100,0 7 3 13
14 J. K ł o c z o w s k i , Polska prow incja d om inikańska w X V I w ie k u 1520- 1600, „S praw ozdania T ow arzystw a N aukow ego K U L ” 1971 (19), s. 90-210; t e n ż e , R ozw ój d o m inikanów w państw ie p o lsk o -lite w sk im w X V I I - X V I I I w., tam że s. 70-76.
15 T e n ż e , Z akony m ęskie..., s. 626.
16 Sporządzając tabelę korzystałem przede w szystkim z: W ykazy i opisy..., K r. 663. Pomocniczo, w celu zlokalizow ania n a m apie, k orzystałem ze S ło w n ik a geo graficznego K rólestw a Polskiego i innych kra jó w Słow iańskich, t. I-X IV , W arszaw a 1888-1895.
Z atrzy m ajm y się obecnie nad w ielkością g runtów ornych w folw ar kach klasztornych.
B rak jest danych dla Sadka, dlatego ustalając ogólną pow ierzchnię g ru n tó w ornych k lasztoru przyjm uję, że w ynosiła ona około 60 łanów. W skład dóbr klasztornych wchodziły rów nież m łyny, gorzelnie, brow ary i karczm y. Ich rozm ieszczenie w poszczególnych folw arkach obrazuje po niższa tab ela 17.
Tab. 4. O biekty z n a jd u ją ce się w fo lw arkach klasztoru w latach 1764-1783
F o lw ark N azw y obiektów
M łyny K arczm y G orzelnie B row ary
G órka 1 1 K asina 3 K rasn e 1 P rą d n ik 3 Przeciszów 1 1 1 R upniów 1 Sadow ię 2 S tróża 1 1 Woli ca 1 1 W yżyce 1 1 R a z e m 12 6 1 ' 2
O biekty te oddaw ane były często w dzierżaw ę i dlatego nie zawsze do chody z nich płynące w liczane były do ogólnych dochodów z danego folw arku 18.
Z ram ien ia klasztoru każdym folw arkiem zarządzał ekonom. Na pod staw ie danych ustalić m ożna ich im iona i nazw iska 19. W większości przy padków fu n k cję tę pełnili zakonnicy, k tó ry m oddaw ano pod zarząd fol w arki o w iększym areale g ru n tó w ornych. Ekonom owie świeccy zarządzali folw arkam i nie przekraczającym i 3,5'łana.
Na podstaw ie spisu poddanych klasztoru dom inikanów krakow skich uzyskać m ożem y częściową rek on stru k cję stan u liczbowego poddanych 20. Poniew aż w spisie b rak jest danych dotyczących poddanych w P rąd nik u i w Przeciszow ie, w przybliżeniu przyjąć mogę, że ogólna liczba poddanych k lasztoru w ynosiła około 300 osób, licząc zaś razem z rodzinam i — około
57 A kta do w si S adow ia p rebendy I kościoła św. Idziego w K rakow ie, Kr. 757. 18 Tam że, K r. 274.
19 Tamże.
20 Tam że, K r. 757. Tam że, K r. 663.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 75
Tab. 6. Poddani klasztoru dom inikanów krakow skich w edług danych z 1784 r.
Wieś K m iecie C hałupnicy Zagrodnicy R azem
G órka 4 3 7 Jodłow nik 12 12 K asina 32 8- 17 57 K rasne 3 4 4 11 Lipie 3 3 6 Rupniów 6 7 13 Sadek 6 5 11 Sadowię 2 6 8 Stróża 9 C 18 33 S tryjów 3 4 4 11 W olica 6 5 11 Wyżyce 10 3 13 R a z e m 96 22 75 193
1500 osób. W czasie prac sezonowych poddani klasztorni uzupełniani byli ludźm i n a je m n y m i21.
Uboga jest podstaw a źródłowa dotycząca in w entarza żywego w fo lw ar kach klasztoru. Posiadane inform acje dotyczą liczby bydła, trzody chlew nej i ptactw a domowego w Przeciszowie, R upniow ie, Sadow iu i W yżycach W praw dzie m ajątk i te obejm ow ały ogółem 42,2% pow ierzchni ziemi upraw nej i, być może, posiadały najw iększe możliwości hodow lane, jed nak umieszczone poniżej dane mogą służyć w yłącznie jako ilu stra c ja stan u inw entarza w ym ienionych folw arków 22.
Tab. 7. Bydio i trzoda chlew na w Przeciszow ie w 1773 r., w R upniow ie w 1769 r., w S adow iu w 1761 r. i w W yżycach w 1776 r.
F olw ark K onie K row y C ielęta Woły Byki Św inie P ro się
ta Owce Przeciszów 31 57 40 6 43 | R upniów 6 52 7 3 6 Sadowię 5 12 8 1 8 18 20 Wyżyce 14 14 5 13 2 10 16 6 { R a z e m 56 135 52 27 6 24 34 69 21 Tamże, Kr. 274.
22 P apiery tyczące się dóbr Przeciszów nabytych od M yczkow skich przez kon w ent krakow ski w r. 1627, Kr. 695; A kta dotyczące R upniow a z przyległościam i, Kr. 696; A kta do wsi Sadowię..., Kr. 757; A kta tyczące się dóbr W yżyce OO d om i nikanów krakow skich, K r. 760.
Tab. 8. P tactw o dom owe w 1761 r. w Sadow iu, w 1769 r. w R upniow ie i w 1776 r. w W yżycach 23
F o lw ark K u ry Gęsi K aczki Indyki
R upniów 41 4 4
Sadow ię 21 16
W yżyce 13 8 5 4
R a z e m 75 28 9 4
Dla porów nania dodajm y, że inw entarz żyw y przeciętnego gospodarstw a plebańskiego ok. poł. X V III w. w ynosił np. w dekanacie bodzentyńskim i kunow skim : 3 woły, 3 krow y, 2 konie, ok. 3 świń, nie licząc cieląt, owiec i drobiu 24.
Dane o zbiorach płodów rolnych w folw arkach klasztoru dom inikanów krakow skich dotyczą jedy n ie R upniow a i pochodzą z 1769 r . 25.
T ab. 9. Z biory roślin u p raw n y ch w R upniow ie w 1769 r. (w korcach) Żyto P szenica Ję c z
m ień O w ies G roch Len
S iem ię konopne
Słód ow siany
18 12 23 110 4 2 2 11
N ależy stw ierdzić, że sposób gospodarow ania w klasztornych folw arkach n ie różnił się zasadniczo od m odelu gospodarki w całej X V III-w iecznej Polsce 26.
D rugim , obok dóbr ziem skich, czynnikiem wchodzącym w skład upo sażenia klaszto ru dom inikanów krakow skich b yły czynsze w yderkaufow e. W latach 1764-1783 klasztor czerpał dochody z 35 m ajątków , na których w latach poprzednich otrzym ał zapisy ty ch czynszów.
Czynsze w y d erkau fow e ofiarow ane klasztorow i dom inikanów zabez pieczone by ły rów nież na kam ienicach krakow skich.
24 L i t a k, jw . s. 377.
25 A kta dotyczące Rupniowa..., K r. 696.
26 R u s i ń s k i , jw., s. 95; J. R u t k o w s k i , Badania nad podziałem docho dów w Polsce w czasach n o w o ży tn y c h , t. I, K rak ó w 1938, s. 43, 129, 235; t e n ż e , Co to h yły fo lw a rk i w d a w n e j Polsce, Lw ów 1934,, s. 127.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 77
Tab. 10. Czynsze w yderkaufow e należące w la ta c h 1764-1783 do dom inikanów krakow skich, zapisane i zabezpieczone n a dobrach z ie m s k ic h27
D onacja D onator Rok
d onacji S um a zapisu w złp R ata roczna w złp P ro c en t od su m y za p isa n e j 1 2 3 4 5 6
M ichałów Z ygm unt
K ozłowski
1602 4000 105 3,5
Przedw ieczany M ichał K alinow ski
1623 7000
K liszo w P io tr
K rasuski
1624 3000 105 3,5
R udaw a Z ygm unt
Oleśnicki 1624 800 Szczekociny P io tr Jasiński 1624 4000 M rzygłód Jerzy Z barski 1627 16700 1000 5,9
Sielec Ja k u b Dom inik Potocki 1635 6000 W ysoka Lipnicki 1645 6000 Żabno Lipnicki 1645 8000 70 0,8 Boczów M ikołaj L utosław ski 1647 2000 140 7,0
Rajsko K azim ierz
S chnelius 1648 2000 140 7,0 P isary W ładysław W eselini 1666 2200 P arysów J a n P arys 1674 3000
C harm ęza A ndrzej
N ielepiec 1679 3000 105 3,5 Niezwojowice Szym on D ąbrow ski 1680 3000 M inoga J a n W roński 1682 2000 70 3,5
Nowa Wieś J a n Stokow ski 1689 2000
Jaw iszow ice A n n a (—) 1690 3000 100 3,0
Dziekanow ice M ikołaj Sobolewski 1697 6000 210 3,5 Z aw ada 1706 3000 Rogów M ikołaj W odzieki 1721 2000 70 3,5
Pałesznica Z ygm unt
Dobiński
1729 1000 95 9,5
A ndrychów F ranciszek S zw arcenberg
1734 1600 80 5,0
27 W ykazy sum klasztoru krakow skiego dom inikanów z w ym ienieniem nazw isk dobrodziejów , czasu i m iejsca zapisu, odsetek oraz m a ją tk u , n a k tó ry m zostały za bezpieczone — sporządzone w la ta c h 1746-1846, K r. 514.
1 2 3 4 5 6
Jeżów A ntoni
K urdw anow ski
1743 10900
Ja n k ó w k a 1750 3000 200 6,6
Kościelec M ichał Gaj 1751 4000
R adków Józef R aszew ski 1752 2000 ! L usina W ładysław W aksm an 1756 1000 P iekiełko P io tr Dzięcio- łow ski 1756 1500 75 5,0 |
Jak u b o w ice F eliks M ichałow ski
1760 13000 600 4,3
D obranow ice J a n Slaski 1761 3200 150 4,5
U dorz M ichał W alew ski 1765 14783 730 3,9 R udzów A ntoni Rusocki 1766 8000 M stów Ignacy Strębosz 1768 3000 W ęchadłów Ignacy Strębosz 1769 3000 105 3,5
Tab. 11. Czynsze w y d erkaufow e zabezpieczone n a kam ienicach krakow skich 28
K am ienica U lica S um a zapisu
w złp
R oczna ra la w złp
% od sum y zapisanej
C elarew skich w R ynku 400
C zerkiew iczów n a W endecie 1000 70 7,0
D em bińskich n a W endecie 700 42 6,0
G raboszew skich św. A nny 1500 105 7,0
G ruszyńska K onna 1000
M iroszew skich K onna 1000 35 3,5
Pod A niołem 300 15 5,0
P od G ryfem 500 25 5,0
P opiółkow ska P si R ynek 1000 56 5,6
L ew akow iezow ska S ław kow ska 800 56 7,0
O końskich > 1800
Siedleckich G rodzka 200 10 5,0
S m olińska 200 10 5,0
Sopińskich M ikołajska 400 24 6,0
Ś liw ińskich G rodzka 1200 60 5,0
Z alew skich 1000 70 7,0
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 7 9
Poza tym dom inikanie byli właścicielam i dw u kam ienic w K rakow ie — jednej przy ul. Szerokiej, drugiej przy ul. Stolarskiej 29.
K onkludując, należy stw ierdzić, że dobra ziem skie należące do upo sażenia klasztoru dom inikanów w K rakow ie w latach 1764-1783 stały się jego własnością na przełom ie XVI i X V II w. Pochodziły one z darow izn lub zostały zakupione przez klasztor z w y raźną m yślą uzupełnienia do tychczasow ych posiadłości i utw orzenia z pow ażnej części dóbr w łasnych zw artego kom pleksu gospodarczego. Po r. 1629 uposażenie klaszto ru po większane było wyłącznie przez zapisy czynszów w yderkaufow y ch za bezpieczonych na dobrach ziem skich lub na kam ienicach krakow skich. W następnych częściach pracy postaram się ukazać, w jak i sposób f u n k cjonow ała gospodarka op arta na tym uposażeniu.
II
Ze w szystkich dochodów zapisanych w księdze rachunkow ej w yod ręb nić można dwie zasadnicze grupy:
a) dochody z dóbr ziem skich i z czynszów w yderkaufow ych, b) pozostałe dochody.
A oto jak kształtow ał się pieniężny i p rocentow y udział ty ch grup w go spodarce klasztornej w latach 1764-1783.
Tab. 12. Dochody z dóbr ziem skich i czynszów w yderkaufow ych w la tac h 1764-1783 30
N azw a podgrupy U dział U dział
dochodów w złp w %
1. dobra ziem skie 443 081,22 57,3
klasztoru 2. czynsze w yderkaufow e 170 009,13 22,1 3. sprzedaż produktów 25 634,00 3,4 rolnych i in w en tarza żywego Ogółem w dochodach klasztoru 638 725,05 82.8
29 L iber perceptarum ..., Kr. 274; M. N i w i ń s k i , S ta n o w y podział w łasności nieruchom ej w K ra ko w ie X V I i X V I I stulecia, w: S tudia k u czci S tanisław a K u
trzeby, t. II, K raków 1938, s. 552. 30 L iber perceptarum ..., K r. 274.
Tab. 13. P ozostałe dochody k laszto ru w latach 1764-178331 N azw a podgrupy dochodów U dział w złp U dział w % 1. sk arb o n a kościelna, 60 763,16 7,9 pogrzeby in n e zarobki zakonników
2. zw rot pożyczek za 30 996,12 4,0
ciągniętych w klasz torze 3. kom orne 25 345,19 3,3 4. sprzedaż różnych 16 416,10 2,0 a rty k u łó w 416 Ogółem w dochodach 133 505,27 17,2 klasztoru D O B R A Z I E M S K I E K L A S Z T O R U
W ogólnym bilansie dochodów k lasztoru sum y uzyskane z dóbr ziem skich stanow iły 57,3%. Na każdy rok przypadało średnio około 22 tys. złp. B yły to sum y bardzo duże, o czym niech świadczy porów nanie, iż w 1774 ro k u za tysiąc sztuk cegieł płacono w K rakow ie 20 złp 32. Dochody te, jak podaje księga, otrzym yw ał klasztor ze sw ych folw arków w Przeciszowie. Jodłow niku, Górce, Sadowiu, Stryjow ie, Kasinie, Stróży, W yżycach, Wo- licy i Rupniow ie, w sum ie z dziesięciu m ajątków . B rak jest natom iast w ia domości o dochodach z K rasnego, Lipia, P rąd n ik a i Sadka, które były — biorąc pod uw agę pow ierzchnię g ru n tó w o rn y ch — jednym i z większych folw arków klasztoru. Co było tego przyczną? Analiza m apy posiadłości ziem skich dom inikanów krakow skich pozw ala przypuszczać, że p raw d o podobnie z P rądnik a, leżącego w bezpośrednim sąsiedztw ie K rakow a, po- b ierne b yły dochody w natu raliach . N iew ytłum aczalny jest natom iast b rak d anych o dochodach z trzech pozostałych klasztorów .
J a k w ykazuje diagram 1 dochody z Przeciszow a stanow iły 2/3 w szyst kich dochodów uzyskanych z dóbr ziemskich. W dalszej kolejności znaj dow ały się dochody z Jo dłow nika i z zespołu K asina-S tróży (źródło podaje dochody z ty ch dw u folw arków łącznie i dlatego niem ożliwe jest okre ślenie w k ład u każdego z nich). Sum y z Przeciszow a otrzym yw ał klasztor kilka razy w roku, najczęściej w styczniu, kw ietniu, w rześniu i w paź dzierniku. Dochody z Jodłow nika i z zespołu K asina-Stróży w pływ ały
31 Tamże.
32 E. T o m a s z e w s k i , C eny w K rakow ie w latach 1601-1795, Lw ów 1934, s. 114.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 81
tylko w styczniu 33. Nie jest w ykluczone, że dochody z G órki i Sadow ia, podobnie jak z Prądnika, w niek tó rych latach dostarczane były do k la sztoru w naturaliach, gdyż odległość ich od K rakow a była niew ielka,
tys. złp. -rf , 240 230 220 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 ~ 70 -■ 60 50 40 _ 30 - 20 - 10 -10 000 ZŁP P — P rzeoinów J — Jo d ło w n ik KS — K asin a-S tró ż a R — R upniów W — W yżyce S — Sadow ię Wo — W olica G — G órka S t — S tryjów
t= L
P J KS R W S Wo G StDIAGRAM 1. WYSOKOŚĆ DOCHODÓW ZIEM SK IC H W LATA CH 1764-1783
C Z Y N S Z E W Y D E R K A U F O W E
Stanow iły one około 22% w szystkich dochodów k laszto ru w om aw ia nym okresie. Łącznie dom inikanie posiadali 54 czynsze w yderkaufow e. A oto w jaki sposób kształtow ały się roczne dochody z tego źródła:
1764 — 5329,18 złp 1774 — 14611,00
1765 — 9611,00 1775 — 5829,00
1766 — 6837,22 1776 — 12029,00
33 Tamże, K r. 274.
1767 — 10126,11 1768 — 3976,00 1769 — 6862,22 1770 — 3245,00 1771 — 5925,00 1772 — 4432,15 1773 — 13859,14 1777 — 6426,10 1778 — 7990,01 1779 — 9981,22 1780 — 6249,00 1781 — 11384,00 1782 — 4599,00 1783 — 6850,00 R a z e m : 156154,15
Czynsze w yderkaufow e, jak w ynika z m apy, zlokalizowane były na obszarze w ojew ództw a krakow skiego. Część z nich stanow iła jak gdyby pom ost m iędzy K rakow em a kom pleksem folw arków dom inikańskich le żącym w pobliżu Lim anow ej. Duża liczba czynszów otaczała najw iększy folw ark — Przeciszów, a znaczna część pozostałych leżała na linii: K ra ków —-Pińczów— W yżyna K ieleeko-Sandom ierska.
D okładnie nie jest wiadom o co dom inikanie krakow scy czynili ze sw ym i plonam i. J e st jed n ak faktem , że księga rachunków gospodarczych re je s tru je dochody uzyskane ze sprzdaży pszenicy, jęczm ienia, kaszy i rze paku. N ie będę zajm ow ał się jednostkow ym i faktam i sprzedaży jęczmie nia, kaszy i rzepaku, zatrzym am się natom iast przy sprzedaży pszenicy, gdyż w ty m p rzyp ad ku uw idacznia się planow a akcja ze strony klasztoru.
P oniew aż pierw sza w zm ianka dotycząca dochodu ze sprzedaży psze - nicy zn ajd u je się w księdze w r. 1771, dlatego też począwszy od tego rok u podam ogólne dochody roczne ze sprzedaży pszenicy:
Poniew aż ku lm in acy jn y p u n k t w zrostu cen na a rty k u ły rolne przypadł w K rakow ie na lata 1771-1775 przypuszczam , że było to im pulsem do rozpoczęcia przez dom inikanów sprzedaży p sz e n ic y 34. W łaśnie na ten okres p rzy p ad a najw iększe nasilenie tej sprzedaży. Corocznie sprzedawano
34 T o m a s z e w s k i , jw., s. 56. S P R Z E D A Ż P R O D U K T Ó W R O L N Y C H I I N W E N T A R Z A Ż Y W E G O 1771 — 1758,00 złp 1778 — 2169,07 1772 — 3332,15 1779 — 1120,26 1773 — 1328,25 1780 — 460,00 1774 — 1814,21 1781 — brak dochodu 1775 — 1758,00 1782 — 531,00 1776 — 384,00 1783 —- brak dochodu ,1777 — 1216,20 R a z e m : 15873,24 ł
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 83
średnio po ok. 150-160 korcy 35. N ajw iększe nasilenie sprzedaży w ystępo wało w okresie przednów ka, czyli w czerw cu i w lipcu.
Z atrzym ajm y się obecnie p rzy dochodach ze sprzedaży zw ierząt, ry b i skór. W r. 1771 za woły otrzym ano 326 złp. P rzyjm ując, że za jednego wołu płacono ówcześnie 70 złp., ich liczbę ustalić m ożna na około 4-5 sztuk 36. Ten jednorazow y fak t sprzedaży spow odow any b ył zarazą p an u jącą w P rądniku. Klasztor, chcąc uniknąć s tra t m aterialnych, w yprzedał wszystko tam tejsze b y d ło 37. Przypadkow e dochody czerpano rów nież ze sprzedaży krów i koni oraz ryb. N atom iast stałe są dochody ze sprze daży skór. Sprzedaw ano je kilkak ro tn ie w ciągu roku, zapew ne w za leżności od uboju zw ierząt w klasztorze. Sprzedaw ano skóry wołów, krów, cieląt i baranów . W latach 1774-1775 i 1777-1781 otrzym yw ano za skóry duże dochody, co pokryw a się z okresem najw iększych zakupów i ubojów zw ierząt przez klasztor. W celu lepszego zobrazow ania n ad m ie niam , że w 1762 r. skóra cielęca kosztow ała w K rakow ie 2 złp., a skóra wołu w 1776 r. — 6 z ł p 38. Po przeliczeniu ustalić można, że w 1781 r. sprzedano 138 skór wołowych, zaś w 1772 r. 16 skór cielęcych — były to lata najw iększych tran sak cji tego typu.
P O Z O S T A Ł E D O C H O D Y
W skład tej g rupy dochodów klasztoru w latach 1764-1783 w chodzą sum y uzyskane z w ielu źródeł. O m aw ianie ich rozpocznę od dochodu, który w bilansie ogólnym przyniósł sum y stanow iące 6,7%. K sięga r a chunkow a określa ten dochód jako „dochód z carbo ny ” . Chodzi o skor- bonę kościelną, do której w ierni składali swoje ofiary 39. Z analizy źródła wynika, że dochody te pobierane były raz w m iesiącu 40. Na każdy m ie siąc przypadało ok. 100 złp. Księga rachunkow a nie podaje danych o do chodach z kw esty, chociaż — jak w iem y — były one podstaw ą u trz y m a nia klasztorów dom inikańskich w w iekach średnich 41. Przypuszczam , że w om aw ianym okresie dom inikanie krakow scy nie odbyw ali już kw esty, o czym rów nież w spom ina J. K łoczow ski42.
35 Tamże. 36 Tamże. 37 Tamże.
38 T o m a s z e w s k i , jw. s, 86, 87.
39 A. J o u g a n , S ło w n ik kościelny łacińsko-polski, Poznań 1958, s. 158; K ł o-0
c z e w s k i, jw., s. 74; L i t a k, jw., s. 432. m L iber perceptarum ..., K r. 274.
n J. K ł o c z o w s k i , D om inikanie polscy na Ś lą sku w X II I -X I V w ieku , L u blin 1956, s. 82.
Sporadycznie n o tu je księga dochody za prace prow adzone przez nie k tó rych zakonników k lasztoru dom inikańskiego, którzy m alowali ołtarze czy też n ap raw iali o r g a n y 43. Prow adzona była rów nież sprzedaż świec i dewocjonaliów , pew ne sum y uzyskano rów nież za odbycie kilkunastu pogrzebów . Poza ty m pobierano pogłówne i dziesięcinę.
S ystem atycznie dostarczano do klasztoru dochody ze stacji znajdują cych się w siedm iu m ajątk ach klasztornych, a m ianow icie w : Kasinie, K rasnem , Jodłow niku, Stróży, Przeciszowie, Lipiu i Stryjow ie. Ówcześnie stacją nazyw ano m iejsce, w k tó ry m zatrzym yw ały się karaw any kupiec kie lub też stacjonow ały odziały wojskowe. S tacje w Przeciszow ie i S try jow ie leżały w pobliżu szlaku handlow ego prowadzącego z zachodu na wschód, do Lw owa i dalej 44. Pozostałe stacje m iały zapew ne c h a ra k te r stacji w ojskow ych.
Praw o do pob ieran ia cła na Wiśle, bo i takie dochody re je stru je księga, podane zostało dom inikanom jeszcze w 1336 r. przez K azim ierza W iel kiego, a potw ierdzone w 1581 r. przez S tefan a Batorego iS. W in teresu ją cym nas okresie wysokość cła w ynosiła rocznie 55 złp 18 gr i do klasztoru w płacana była w rata ch k w artaln y ch po 13 złp 26 gr 46.
W latach 1764-1783 księga zanotow ała 42 przypadki zw rotu pożyczek zaciągniętych w klasztorze przez różnych ludzi, w ty m 18 pożyczek od danych przez św ieckich i 24 przez duchow nych.
K onsekw encją ustalonego w 1572 r. podziału ziem i prądnickiej między dom inikanam i krakow skim i a ben edy k tyn am i z Tyńca była roczna pensja, k tó rą za poczynione przez dom inikanów u stęp stw a płacić mieli benedyk ty n i 47. J a k w y n ik a z zapisu źródłowego, należność ta była płacona niezbyt
system atycznie.
Za odstąpienie w ielkorządcom krakow skim g ru n tu p r z y kościele św. Idziego dom inikanie otrzym ali w 1614 r. praw o do pobierania corocznej sum y pieniędzy z żup w ie lic k ic h 48. W latach 1764-1769 otrzym yw ali oni
43 L iber perceptarum ..., s. 27, 186.
44 W. R u s i ń s k i , Rola zie m polskich w europejskiej w ym ia n ie handlow ej w X V I- X V 1 II w ieku , w : P a m iętn ik X Pow szechnego Z ja zd u H istoryków Polskich w L ublinie, W arszaw a 1968, s. 165.
45 P o tw ierdzenie czynszu n a cle w K rakow ie, uczynione przez S tefana króla polskiego ro k u 1581 d n ia 8 lutego, K r. 581.
46 L ib er perceptarum ..,, K r. 274. ^
47 S p ra w a k o n w en tu krakow skiego z opatem tynieckim o n iew ydaaie 20 drzew dębow ych, 10 ćw ierci pszenicy, czynszu rocznego 16 grzyw ien, do czego corocznie był obow iązany op at tyniecki, po sprzedaniu m u przez konw ent krakow ski 4 łanów w P rą d n ik u i ugodzie za w artej w 1572 r., K r. 725.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 85
tę należność w wysokości 100 złp rocznie, po r. 1769 nie m a już w źródle inform acji na ten tem at.
W ogólnym bilansie dochodów k lasztoru 3,3% stanow ią dochody o trzy m yw ane z opłat kom ornego w kam ienicach klasztoru. Dochody przyniosły dwie kam ienice: jedn a przy ul. Szerokiej, d ru ga zaś przy ulicy S tolar skiej. W edług S. Tomkowicza ul. Szeroka była bardzo k ró tk a i od cm en tarza dom inikańskiego oddzielała ją w poprzek stojąca kam ienica 49. Za pew ne była to kam ienica dom inikańska, poniew aż w księdze rach u n k o wej mówi się o „kam ienicy na c m en tarzu ”. Od poł. X IX w. ul. Szeroką nazyw ano Placem D om inikańskim i ta nazw a p rzetrw ała do d n ia dzisiej szego. Poniew aż księga obok nazw isk i im ion osób płacących kom orne po daje rów nież ich zawód, mogę ustalić, że w przew ażającej m ierze lokato ram i tych kam ienic byli rzem ieślnicy. W ysokości opłat czynszow ych były różne w zależności od wielkości w ynajm ow anego m ieszkania i w ahały się w granicach od 400 do 1 złp. 15 gr.
K lasztor dom inikański w ynajm ow ał rów nież, a raczej zapew niał m iej sce pobytu w konw encie osobom duchow nym i świeckim . K sięga nazyw a tych ludzi „gośćm i”. W większości przypadków były to fa k ty sporadycz ne i tylko w jedn ym m ożem y stw ierdzić siedm ioletni okres p obytu w k la sztorze na praw ach „gościa”. B ył to, być może człow iek sta ry — m ożliwe, że daw ny dobrodziej klasztoru — k tó ry w płacając corocznie określoną kw otę pieniężną, spędzał w nim ostatnie lata swego życia.
W uzupełnieniu wiadomości dotyczących dochodów klasztoru dom ini kanów krakow skich dodać należy, że czerpali oni rów nież znikom e sum y ze sprzedaży piw a oraz nadw yżek wina, m iodu i wódki, drew na, soli, tk an in oraz z utrzym yw anej w latach 1764-1769 w K rakow ie apteki.
Na koniec ty ch rozw ażań zatrzym am się przy porów naniu dochodów klasztoru dom inikanów krakow skich z dochodam i klasztoru dom inikanów lwowskich 50. N ależy jed n ak zdawać sobie spraw ę z różrodności środow isk, w któ ry ch żyły te dw a k onw enty oraz m ieć n a uw adze różne uposażenie każdego z nich.
K onfrontacja ta nie w ypadła pom yślnie dla klasztoru krakow skiego. Dochody lwowskie były bardzo duże, często dw u krotnie przyw yższały dochody krakow skie. W dochodach krakow skich jed nak w idoczna jest większa stabilizacja i b rak rocznych dużych w ahań.
49 S. T o m k o w i c z, Ulice i place K rakow a. W ciągu d zie jó w , K raków 1926, s. 126—128.
59 Incipiunt reg istra p erceptarum p atris b u rsa rii conventus generalic Leopo- liensis S anctissim i Corporis, Lw. 32. A rch iw alia dotyczące k laszto ru dom inikanów lw ow skich zn a jd u ją się w arc h iw u m dom inikanów krakow skich.
Tab. 14. B ilans ogólny dochodów klasztoru dom inikanów krakow skich w la tac h 1764-1783 i lw ow skich w latach 1766-1783
Rok Dochód w zip K raków Lw ów 1764 41 356,00 1765 39 964,03 1766 41 803,17 9 110,14 1767 36 007,08 34 522,11 1768 29 200,29 75 369,22 1769 37 376,22 95 935,26 1770 22 640,24 62 389,28 1771 31 129,14 53 884,02 1772 38 673,18 52 917,29 1773 47 445,12 20 086,24 1774 35 335,06 39 375,09 1775 34 321,23 68 560,15 1776 40 260,25 90 697,01 1777 35 136,29 63 876,24 1778 37 913,10 45 156,29 1779 43 177,01 48 535,14 1780 37 660,29 68 427,05 1781 51 200,00 54 481,10 1782 48 303,20 46 514,28 1783 43 434,04 62 989,29 Ogółem 772 247,02 za okres 1766-1783 691 021,21 992 832,20 III
Obecnie przy stęp u ję do ukazania rozchodów klasztoru dominikanów krakow skich w latach 1764-1783. Aby w prow adzić czytelnika w atm osferę opisyw anych czasów przytoczę w ypow iedź J. Kłoczow skiego; „[...] status społeczny klasztorów i zakonników oraz obowiązek przestrzegania konsty tu cji i poleceń władz zakonnych nakazyw ały utrzym anie na pew nym zgodnym ze w spółczesnym standardem , poziomie życia codziennego i w y posażenia klasztoru, dotyczy to nie tylko w yżyw ienia, ale i np. bibliotek,
studiów , kosztow nych w yjazdów , przyjm ow ania gości itp.[...]” 51.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 87
W ydatki klasztoru dom inikanów krakow skich zanotow ane w księdze rachunkow ej m ożna podzielić na cztery zasadnicze g ru p y : w y d a tk i na utrzym anie kuchni; w ydatki na utrzy m an ie gospodarstw a klasztornego; w ydatki na prow izje zakonne i na u trzy m anie kościoła; pozostałe roz chody. W poniższych tabelach p rezen tu ję szczegółowy w ykaz podgrup roz chodów wchodzących w skład w ym ienionych grup głów nych 52.
Tab. 15. Rozchody na utrzy m an ie kuch n i klaszto rn ej w la tac h 1764-1783
N azwa podgrupy rozchodów U dział j U dział w złp J w % b u rsarius
zw ierzęta, p ro d u k ty zw ierzęce i ryby napoje żywność i przypraw y 162 501.16 23,3 121 860,18 ! 17,5 68 195,14 9,9 48 456,25 6,9 Ogółem w rozchodach klasztoru 4011 014,13 57,6
Tab. 16. W ydatki na gospodarstw o klaszto rn e W la ta c h 1764-1783
N azw a podgrupy rozchodów U dział w złp
U dział w %
rzem ieślnikom i lekarzom 55 484,28 7,8
m a teria ły budow lane, drew no, m etale 53 937,26 7,4 i w yroby m etalow e
zboże i siano 39 405,09 5,6
utrzy m an ie gospodarstw a rolnego 10 679,19 1,6 Ogółem w rozchodach klasztoru 159 907,22 22,4
Tab. 17. W ydatki n a zakonników i n a u trzy m an ie kościoła w la tac h 1764-1783
N azw a podgrupy rozchodów U dział w złp
U dział w %
prow izja zakonna 28 807,20 4,1
utrzym anie kościoła 28 317,28 4,0
studia zagraniczne 7 272,00 1,1
podróże zakonników 6 425,07 0,09
Ogółem w rozchodach klasztoru 70 722,27 10,1
Tab. 18. P ozostałe rozchody w la tac h 1764-1783 N azw a podgrupy rozchodów U dział
w złp
U dział w %
1. podatki 33 294,21 4,9
2. tk an in y 11 540,08 1,8
3. kw o ty przekazane różnym osobom 10 091,15 1,5
4. książki, papier, poczta 7 900,06 1,0
5. in n y m klasztorom 4 105,13 0,7
Ogółem w rozchodach k lasztoru 66 932,03 9,9
W Y D A T K I N A U T R Z Y M A N I E K U C H N I
W latach 1764-1783 w ogólnym bilansie rozchodów klasztoru 23,3% stanow i w y d a te k określany przez księgę m ianem „pro b u rsa ria ”. Corocz nie w ydaw ano n a te n cel znaczne sum y pieniężne, co obrazuje poniższe zestaw ienie: 1764 — 12569,22 złp 1774 — 5432,25 1765 — 5444,11 1775 — 5739,15 1766 — 9700,19 1776 — 6285,23 1767 — 5987,25 1777 — 7000,02 1768 — 5553,18 1778 — 8999,01 1769 — 4564,00 1779 — 8869,23 1770 — 7410,16 1780 — 10156,06 1771 — 10059,22 1781 — 10492,25 1772 — 7680,03 1782 — 10140,16 1773 — 8682,15 1783 — 11704,29 R a z e m : 162501,16
Z analizy źródła w ynika, że w y d atek ten stanow ił stałą pozycję w rozchodach każdego m ie sią c a 53. Sum y w ydaw ane „pro b u rsa ria ” zawsze sięgały k ilk uset złotych polskich i w ypłacane były przew ażnie dw a lub trz y razy w ciągu m ie sią c a 54. P oniew aż księga rachunkow a nie pozwala bliżej w y jaśnić celu i przeznaczenia w y d atk u „pro b u rsa ria ”, zmuszony jestem sięgnąć po info rm acje do inn y ch źródeł.
Spis fu n k cji zakonnych piastow anych ówcześnie w klasztorze k ra kow skim nie podaje u rzęd u b u rsa riu sa lub b u r s a r z a 55. Zamieszcza na to m iast w zm iankę o w yborze n a to stanow isko o. J a n a Nowakowskiego w 1769 r. 56. Także k o nsty tu cje zakonu dom inikańskiego nie w spom inają o
53 Tam że. 54 Tam że.
55 Incipit lib er ą u a rtu s consiliorum ..., s. 15. 56 Tam że, s. 17.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 89
funkcji bursarza i dlatego nie m ożna określić jego kom petencji. Mówi się w nich jedynie, że syndyk m a w ręczać pieniądze klasztorne n a w y d a t ki b u rsa rz o w i57. Bliższe dane o b u rsarzu spotykam y w księdze zapisów mszalnych dom inikanów krakow skich 58. C zytam y w niej, że od stycznia 1764 r. od stycznia 1768 r. codziennie jed n ą m szę odpraw iać m iał „sac rista et b u rsa rz ”, dalej zaś w ym ienia się jego nazw isko i imię. Chodzi więc tu ta j o zakonnika pełniącego rów nocześnie fu nk cję zak rystiana i bursarza. N atom iast w księdze rachunkow ej n o tatk a o rozchodach „pro b u rsaria” podaje:: „[...] Ojcu Z akrystianow i pro b u rsa ria w ydało się[...]” i dalej następuje zapis kw oty pieniężnej. Posiadam y w ięc zgodne info r m acje na ten tem at, pochodzące z dw u źródeł. P rzy jąć zatem należy, że bursarz i zakrystian to funkcje, któ re w klasztorze krakow skim spraw o wał jeden zakonnik. Od 1764 r. byli t o : 59 A jschylus Trzebuchow ski — 01 1764-04 1765; H iacynt K rom kiew icz — 05 1765-12 1767; (Od stycznia 1768 r. określenie „b u rsarz” znika ze źródła i nie spotyk am y już go do końca om aw ianego okresu. W dalszej kolejności podaję zakonników , k tó rzy po r .1767 m ieli praw o pobierać kw oty pieniężne na „pro b u rsa ria ”) H iacynt K rom kiew icz — 01 1768-08 1769; J a n N ow akow ski — 09 1769- -10 1772; J a n Szeleszczyński — 11 1772-10 1773; F ranciszek M ichalski — 11 1773-12 1783.
Aby zbadać na jakie cele w ydaw ane b yły sum y „pro b u rsa ria ” zw róci łem się do księgi rachunków gospodarczych dom inikanów lw ow skich, pt. „R egistra expensarum b u rsariatu sj...]”. W poniższym zestaw ieniu podaję
me zaczerpnięte z jednej stro ny tej k s ię g i:80
złp. na cyranki — 2,00 za bułki — 3,00 n a szparagi — 3,20 za zająca — 3,00 za b u raki —■ 2,00 n a biszkopty — 4,00 za wódkę — 4,00 za kaw ę — 3,10 za olej — 6,00 za butelkę — 3,06 za b u rak i — 3,00
furm anow i — 2,00 za pietruszkę — 2,14
na jaja — 9,00 za bułki — 2,20
za chrzan — 1,14 za wino — 684.00
57 Constitutiones, s. 341; S um m arium , s. 378. 58 L iber m issarum , s. 35-158.
59 Tamże.
60 R egistra expensarum b u rsa ria tu s exim i ar. P a tris Jo an n is A ugustynow icz S. T. Mgri. cntus. generalis leopoliensis Ssmi. C orporis X ti. ord. praedm . provae. Russiae S. H yacinthi in Regnis G alitiae et L odom eriae A nno D om ini 1784 die se cunda A prilis sub p rio ra tu a. r. P a tris In nocentii K ościński S acrae Theologiae Lec- toris, Lw. 34, s. 133.
Z zestaw ienia tego w ynika, że w y d atk i przeznaczone były na zaspo kojenie potrzeb stołu i kuchni klasztornej. W księdze krakow skiej nie ma tego ro dzaju w ydatków . P rzy jąć więc można, że w klasztorze krakow skim rozchody te ujm ow ane były pod m ianem ”pro b u rsa ria ”, gdyż widzimy zbieżność m iędzy ty tu łem księgi lwowskiej i n azw ą ”piro b u rsa ria ” za
w artą w księdze krakow skiej. Do konkluzji końcowej prow adzą również dane dotyczące słow a „b u rsarz”, gdyż bursa, bursaria, bursarz znaczenio wo łączą się z domem, m ieszkaniem , stołem i w yżyw ieniem 61. Przypusz czać można, że u dom inikanów krakow skich pojęcie ”pro b u rsaria” obej mowało w ydatki, któ re w klasztorze lwowskim zapisyw ano w księdze. Były to codzienne spraw u nki potrzebne w kuchni klasztornej. Ogólnie — ”pro b u rsa ria ” — to sum aryczny zapis drobnych w ydatków na zakup żywności. U dom inikanów krakow skich syndyk w ypłacał pieniądze na te cele zakrystianow i, a te n dokonyw ał zakupów.
N iełatw y do w y jaśn ien ia problem stanow ią zakupy zwierząt, w szcze gólności zaś w ołów i koni. K sięga nie podaje bowiem czy w szystkie za kupione zw ierzęta przeznaczone były n a ubój, czy też pew na ich część powiększyć m iała stan zw ierząt hodow lanych. O dużym jednak uboju świadczy fa k t stałego zatrudniania, przez klasztor rzeźnika, którego po bory w ynoszą często po 1000 złp rocznie. W diagram ie 2. zaobserwować można dw a okresy w procesie zakupów. W pierwszym , trw ającym od 1764 do 1774 r. sum y na zakup wołów były m niejsze i w przeliczeniu daw ały po ok. 40 w ołów rocznie 62. D rugi okres, zam ykający się w latach 1775-1783, przynosi nagły w zrost zakupów, średnio po około 75-80 sztuk rocznie. Co było tego przyczyną? Co spowodowało fakt, że w 1775 r. klasztor zm uszony był zakupić aż ok. 115 wołów? D ostępna baza źród łowa nie pozw ala pozytyw nie rozw iązać tej zagadki. Przypuszczam , że w okresie zam ieszek w ojenny ch la t 1768-1772 nastąpił duży spadek po głowia bydła w gospodarstw ie klasztornym . W r. 1775 dom inikanie, chcąc odbudow ać zru jn o w an ą gospodarkę, zakupili w iększą ilość wołów, aby część z nich przeznaczyć na hodowlę. Nie jest rów nież wykluczone, że część w ołów zakupiona została w celu uzupełnienia stanu bydła po po m orze w r. 177 1 63.
W klasztorze dom inikanów było duże zapotrzebow anie na ryby. Po niew aż księga nie zawsze podaje ich gatunek, nie m ożna ustalić, jakie gatunki ry b spożywano. Najczęściej kupow ano ry b y w okresie adw entu i w ielkiego postu, sporadycznie n atom iast kupow ano w m iesiącach
iet-61 S ło w n ik ję zy k a polskiego, t. I, W arszaw a 1958, s. 734. 62 T o m a s z e w s k i , jw., s. 37.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 91 120 '■ 130 ' - _ 100 .. 90 - ----80 7° -60 4 0 . - --- — — — — 30 ■■ 20 30 ■■ 1764 1766 1768 1770 1772 1774 1776 1778 1780 1782 1765 1767 1769 1771 1773 1775 1777 1779 1781 1783
DIAGRAM 2. W ielkości zakupów w la tac h 1764-1783
nich 64. Nie jest wykluczone, że pew ien pro cent zapotrzebow ania na ryby zaspokajany' był w łasną hodow lą w folw arkach klasztornych.
Zakup napojów ograniczał się do w ina, m iodu i wódki. W ino spro wadzano z W ęgier i z F r a n c ji63. P ew ną część zapotrzebow ania n a wódkę zaspokajano w łasną produkcją, n atom iast b ro w ar klasztorny całkowicie pokryw ał zapotrzebow anie na piw o 66.
Znaczne sum y przeznaczano rów nież na zakup takich a rty k u łó w żyw nościowych, jak korzenie, cukier, sól i w yroby cukiernicze. D om inikanie krakow scy otrzym yw ali rów nież dostaw y soli z Suchedniow a oraz księ stwa Zatorskiego i oświęcimskiego 67.
W Y D A T K I N A G O S P O D A R S T W O K L A S Z T O R N E
Do różnych prac na teren ie klasztoru i jego gospodarstw a zatru d n ian i byli rzem ieślnicy. Ustalić można, że w okresie od 1764 do 1783 r. klasz tor zatrudniał 33 rzem ieślników . Źródło obok ich nazw isk podaje rów nież wysokość w ypłacanej im kw oty, nie podaje natom iast rod zaju pracy, którą w ykonyw ali. P ow tarzające się ciągle te sam e nazw iska sk łan iają do wniosku, że dom inikanie krakow scy w ynajm ow ali do prac tych samych, znanych im rzem ieślników. Corocznie pracow ało w klasztorze przeciętnie 4-5 przedstaw icieli różnych zawodów. R egularnie i system atycznie za trudniani byli tylko rzeźnicy i w pew nym stopniu szklarze. Inni rzem ieśl nicy angażowani byli w zależności od zaistniałych potrzeb.
W niektórych latach księga zanotow ała w y datk i n a zakup drew na i w yrobów drew nianych, m etali i w yrobów m etalow ych oraz na zakup cegły, dachówki, w apna i smoły. Z akupy te zw iązane były z prow adzo nym i przez klasztor rem ontam i i budowam i.
u L iber expensarum ..., K r. 274. 65 Tamże.
86 P apiery tyczące się dóbr Przeciszów — prod u k cja w ódki w ilości około 1500 garnców rocznie.
T endencję do pew nej stabilizacji w ykazyw ał zakup zbóż i siana. Ro dzi się jed nak p y tan ie: dlaczego klasztor posiadający przecież duży m ają tek ziem ski w pew nych latach zm uszony był do tych zakupów ? Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, gdyż źródła nie w yjaś n iają dokładnie tego zagadnienia. Na podstaw ie obserw acji całości gospo d arki klasztoru poczynić m ożna pew ne przypuszczenia. Otóż od 1768 r. w księdze odnotow ane były zakupy żyta. W ysokość sum za nie płaco n y c h k ształto w ała isię w granicach od 4981 złp 28 gr w 1772 r. do 64 złp. w 1781 r. Zw ażyw szy, że za jeden korzec żyta płacono ówcześnie ok. 13 złp., b y ły to zakupy bardzo duże*8. Pszenicę natom iast kupow ano ty l ko w czterech lata ch : 1765, 1766, 1777 i 1779 roku, średnio po 15 korcy 69 W księdze rachunkow ej spotykam y częste fak ty sprzedaży pszenicy przez klasztor, stąd m ożna sądzić, że p ro d u kcja rolna klasztoru nastaw iona była n a up raw ę pszenicy. Tezę tę popiera rów nież fakt, iż część folw arków klasztornych położona była n a dobrych glebach, w szczególności zaś n a j w iększy fo lw ark -— Przeciszów 70.
D oraźne potrzeb y zaistniałe w gospodarstw ie klasztornym zaspokaja ne były poprzez zakup wozów, sań, kolasek i ż ło b ó w 71. System atycznie opłacana b yła ludność najm ow an a do prac sezonowych, np. przy żniwach, pokosach tra w y itp. D om inikanie zatru d niali rów nież stangreta, który rów nocześnie b y ł praczem konw enckim 72. Obok niego w klasztorze p ra cowali w oźny i furm an.
W Y D A T K I N A Z A K O N N I K Ó W I N A U T R Z Y M A N I E K O Ś C I O Ł A
M iędzy zakonnikam i zgrom adzonym i w klasztorze panow ał podział funkcji, a co za ty m idzie ich hierarch ia i zw iązane z nią przyw ileje. Fakt ten p odkreśla bardzo w yraźnie w swoich pam iętnikach J. K ito w icz 73. Jego uw agi n a ten tem at potw ierdza księga rachunków gospodarczych klasztoru dom inikanów krakow skich, zamieszczając corocznie wysokość prow izji o trzym yw anych przez zakonników za funkcje pełnione w klasz torze. W poniższym zestaw ieniu podaję spis funkcji obok zaś wysokość prow izji o trzy m yw anych za ich pełnienie:
68 T o m a s z e w s k i , Jw., s. 16. 69 Tam że, s. 14.
79 K ra ko w skie , W arszaw a 1970, s. 37. 71 L ib er expensarum ..., K r. 274.
72 A k ta dotyczące dw orku za N ow ą B ram ą w K rakow ie, K r. 713. W zbiorze tym z n a jd u je się k o n tra k t za w arty m iędzy k lasztorem a Józefem S trzałkow skim , n a m ocy którego zostaje on p raczem i sta n g re te m konw enckim .
73 J. K i t o w i c z , O pis obyczajów za panow ania A ugusta III, W rocław 1970, s. 135.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764— 1783 93 rek to r studiów bakałarz m agister studiów kaznodzieja niedzielny m etafizyk przeor fizyk logik p rok u rato r prom otor zastępca przeora m agister now icjatu zakrystian organista — 30 — 152 — 110 — 100 — 86 — 72 — 64 — 64 — 60 — 50 — 30 — 30 — 30 — 30
k an tor chóru konw enckiego — 196 złp 74
W księdze b rak jest danych o wysokości prow izji dla kaznodziei św ią tecznego, syndyka, aptekarza, prow adzącego B ractw o Różańcowe, kazno dziei w R ynku (kościół M ariacki) oraz spow iednika. W księdze sp otyk a my zawsze zapis prow izji dla przeora i p ro k u rato ra, czyli osób stojących na czele konw entu, oraz dla rektora, bakałarza, m agistra, m etafizyka, fi zyka i logika — osób pełniących funk cje w dom inikańskim S tudiu m G e neralnym 7S. W ym ienieni zakonnicy o trzym yw ali najw yższe sum y p ro wizyjne. W klasztorze krakow skim prow izja w y płacana była dw a razy w ciągu roku, najczęściej w lipcu, październiku lub w listopadzie 76.
Bardzo istotną spraw ą w życiu klasztoru krakow skiego b ył k o n tak t zakonników z innym i ośrodkam i dom inikańskim i w Polsce. W yjeżdża jąc z klasztoru zakonnik otrzym yw ał określoną kw otę pieniężną. N aj wyższe sum y otrzym yw ał pro k u rato r n a w yjazdy do Lw owa — od 90 do 900 złp. Na w yjazd do Lublina zakonnicy otrzym yw ali zaś po 28 złp., do Płocka — 34 złp., do Łucka — 30 złp., do T orunia — 32 złp a do G dańska 32 złp. Na zanotow anych w księdze 88 p rzypadków w yjazdów w latach 1764-1783, 58 razy w yjeżdżali ojcowie zakonni, a 30 razy bracia. Najczęściej w yjeżdżano do Łucka, Lwowa, Płocka, Lublina, Brześcia, Gdańska, Torunia, Poznania, Przem yśla, Sieradza i W arszawy.
Dom inikanie krakow scy w ysyłali i u trzy m yw ali na swój koszt za konników na studiach w Rzymie. Poniew aż problem em ty m szczegóło wo zajął się R. Świętochowski, ograniczę się tu ta j do podania faktów
74 Incipit liber ą u a rtu s consiliorum ..., s. 15.
78 K. K a n t a k, Pogląd na za ko n y żebr&ące w Polsce przedrozbiorow ej zw ła sz cza na franciszkanów i dom inikanów , „P rzegląd Teologiczny” 1928 (9), s. 373.
przekazanych przez księgę rachunkow ą 77. W om aw ianym dw udziestole ciu zarejestrow ała ona 13 przypadków odbyw ania studiów w Rzymie przez zakonników z klasztoru krakow skiego, w tej liczbie 12 ojców i 1 brata. Na u trzym an ie jednej osoby w cigu roku na studiach w ydaw ano ok. 234 złp.
G łów ną pozycję n a utrzy m an ie kościoła zajm ow ał zakup świec i wos ku. Należy przypuszczać, że część z nich przeznaczona była również na ośw ietlenie klasztoru. W pew nych okresach kupow ano rów nież obrazki na kolędę, złocono kielichy m szalne i odnaw iano ołtarze. W latach 1766- 1788 w kościele Sw. T rójcy prow adzono budow ę organów. Budow ano rów nież ołtarze w kaplicy Różańcowej 78. Na uroczystości odbyw ające się w czasie odpustów i w okresie różnych św iąt dom inikanie angażowali do gry kapelę.
P O Z O S T A Ł E R O Z C H O D Y
D om inikanie ze sw ych posiadłości zobowiązani byli płacić dziesięcinę i pogłówne, a także czopowe i subsidium c h a rita iv u m 79. Za sprow adza ne tow ary płacono cło kom orze polskiej, krakow skiej i od 1779 r. cesar skiej. R egularnie płacono rów nież coroczną należność w wysokości 200 złp. dla K olegium J u ry d y c z n e g o 80. Uciążliw ym obowiązkiem, z którego m usieli w yw iązyw ać się dom inikanie krakow scy, było płacenie k o n try bucji dla w ojska stacjonującego w pobliżu K rakowa. N asilenie tych w y datków uw idacznia się w latach 1769-1772, kiedy to wysokość rocznej ko n try b u cji w ynosiła ok. 500 złp. Dla porów nania dodam, że cech złot niczy w K rakow ie w latach 1770-1772 na ten cel zapłacił 384 z łp 81. Obok sum pieniężnych należność ta spłacana była rów nież w naturaliach 82.
Szczególnie w latach 1764-1769 i 1773-1776 klasztor przekazyw ał pe w ne sum y pieniężne różnym osobom. W księdze zanotow ano 18 takich przypadków . Zapew ne były to zw roty pożyczek zaciągniętych przez kla sztor.
Sporadycznie w y stęp u ją w źródle w ydatki na zakup tkanin, a tylko
77 R. Ś w i ę t o c h o w s k i , Polonia apucl extráñeos 1520-1700, w: Studia nad historią d o m in ik a n ó w w Polsce 1222-1972, t. II, W arszaw a 1975.
78 A kta i n o ta tk i dotyczące kościoła św. T rójcy w K rakow ie, K r. 389. 79 L itak, jw ., s. 307.
80 K w ity K ollegium Jurydycznego tj. p ro k u ra to ry i A kadem ii K rakow skiej dla dom inikanów k rakow skich z opłacanego czynszu w kw ocie 200 złp w latach 1620- -1797, K r. 670.
81 L. L e p s z y , Cech zło tn iczy w K rakoivie, „Rocznik K rakow ski” 1898 (1), s. 202.
82 C iężary w ojskow e — skargi n a gw ałty i szkody uczynione przez żołnierzy w w siach dom inikanów krak o w sk ich oraz k o n try b u cja szwedzka, Kr. 681.
G O S P O D A R K A K L A S Z T O R U D O M I N I K A N Ó W K R A K O W S K I C H 1764—1783 95
1,2% ogółu rozchodów klasztoru przeznaczonych było na kupno książek i papieru oraz na opłacenie poczty.
Kończąc, należy przyjąć, że w om aw ianym okresie n a każdego zakon nika przebyw ającego w klasztorze krakow skim przypadało corocznie po ok. 730 z ł p 83. Za tę sum ę m ożna było wówczas kupić 10 w ołów lub też przez cały rok opłacać pracę m u rarza 84.
*
Reasum ując pragnę stw ierdzić, że podstaw y swej gospodarki uzyskał klasztor dom inikanów krakow skich na przełom ie XVI i X V II w. z daro wizn i z zakupów folw arków. U kształtow any wówczas zasięg posiadłości ziem skich klasztor posiadał rów nież kilkadziesiąt czynszów w yd erkau fo- wych zabezpieczonych n a dobrach ziem skich i na kam ienicach m iejskich. U zupełnieniem uposażenia były dwie kam ienice w K rakow ie.
Finansow ą podstaw ą, na której opierała się egzystencja k laszto ru by ły dochody pochodzące z dóbr ziem skich. Inne dochody stanow iły jed y nie znikom y procent. W rozchodach n atom iast dom inow ały w y d a tk i na żywność i n a u trzym anie gospodarstw a klasztornego. Pozostałe w yd atki dyktow ane były w większości przypadków potrzebam i chwili.
W ydarzenia polityczne 2. poł. X V III w., a w szczególności I rozbiór Polski, jak w ykazują dane źródłowe, nie znalazły rep e rk u sji w fu n k cjo now aniu gospodarki klasztoru dom inikańskiego. Dopiero w 1784 r. rząd austriacki skonfiskow ał dobra ziem skie klasztoru.
LE REGIME ECONOMIQUE DES DOM INICAINS DE CRACOVIE D’APRES LE LIVRE DE COMPTES DES ANNEES 1764-1783.
Résum é
L ’article étudie l’économ ie de la m aison des dom inicains cracoviens dans les années 1764-1783.
E n 1764, les biens fonciers de cette m asion en t été confisqués p a r les au to rités autrich ien n es: la période qui intéresse n o tre étude est donc la d ern iè re étape de l'ad m in istratio n de ces bions p a r les dom inicains.
L ’a rticle m et à p ro fit les sources ju sq u ’alors non utilisées dans les rech erch es historiques, cependant c’est le liv re de com tes de la m aison cracovienne, avec ses recettes et ses dépenses, qui dem oure la base de n o tre recherche.
Au cours de la période délim itée ci-dessus, les dom inicains cracoviens possé daient quatorze m étairies. N euf d 'e n tre cells-ci c’étaie n t des donations reçues dans
83 K l o c z o w s k i , jw., s. 608. R4 T o m a s z e w s k i, jw., s. 37, 161.
les années 1588-1625, les cinqu au tre s ont été achetées e n tre 1616 et 1628 avec l ’in te n tio n d ’é la rg ir les possessions foncières du couvent e t de créer un grand ensem ble économ ique. Le couvent possédait en o u tre deux im m eubles à Cracovie et p erc ev it un p o u rcentage des te rra in s hypothéqués.
L ’analyse des sources au to rise à a ffirm e r que dans les années 1764-1783 les rev e n u s p rin cip au x couvent v en a ie n t des biens fonciers (57,3%) et des pourcentages des legs (22,1%). L a v en te des p ro d u its de cu ltu re e t du cheptel assu ra it 3,4% de revenus. Il est in té re ssa n t de spécifier que le tro n c de l ’église n ’a p p o rta it que 7,9% de revenus, les 9,3% r e s ta n t v en a n t de sources diverses.
C ette révision des rev en u s p erm e t de co n stater une évolution sensible en ce qui concerne l’e n tre tio n d u couvent; celuici v iv a it encore au XV -e siècle pre-
çqu’e n tiè re m e n t des quêtes, fondations et in ten tio n s de messe.
Du côté des dépenses, v ie n n en t en p rem ier lieu des fra is de cuisine (57,6%) ; l’e x p lo ita tio n de la ferm e em p o rta it 22,4%, les 10,1% a ssu ra ie n t l'e n tre tio n de l’église e t les fra is indiv id u els des religieux. Le reste, 9,9% é ta it destine aux m enues dépenses.
Il convient de re m a rq u e r que le couvent prévoyait seulem ent 1,0% de dépenses pour l ’a c h a t des livres et du p ap ier e t 1,1% pour des études de ses m em bres à l ’é tra n ger. P a r conséquent, 80% de dépenses cou v raien t les fra is du fonctionnem ent de cuisine e t de la form e, d ’a u tre s dépenses résu ltaie n t des besoins de l’heure.
