Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i światowej jako narzędzie przekazywania wiedzy

Pełen tekst

(1)ROLA I ZNACZENIE UMÓW FRANCZYZOWYCH W GOSPODARCE POLSKIEJ I WIATOWEJ JAKO NARZ DZIE PRZEKAZYWANIA WIEDZY MIESZKO BOJAR Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy. Streszczenie W pracy nad rol i znaczeniem umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej przedstawiono charakterystyk tego typu umów, ich główne elementy składowe oraz ramy prawne właciwe dla obu stron stosunku franczyzowego. Dodatkowo dokonano analizy struktury powiza franczyzowych pod wzgldem iloci biznesowych jednostek franczyzowych w krajach Ameryki Północnej, Południowej oraz w Europie. W analizie zastosowano kryterium obrotu systemów franczyzowych w poszczególnych krajach. Zaobserwowane fakty wskazuj jednoznacznie, e umowy franczyzowe s powszechnie stosowan form prowadzenia działalnoci gospodarczej we wszystkich krajach rozwinitych i rozwijajcych si, generujc szerokie korzyci zarówno po stronie franczyzodawców, jak i franczyzobiorców. W artykule uwzgldniono zagadnienia z zakresu kontroli systemu franczyzowego przeprowadzanego przez jego dawc. Z dokonanej analizy wynika, e franczyza jest metod transferu wiedzy z zakresu zarzdzania rónego typu działalnociami. Słowa kluczowe: umowa, franczyza, franczyzodawca, franczyzobiorca, transfer wiedzy 1. Wstp Za kraj macierzysty systemów franczyzowych uznaje si w literaturze Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W historii rozwoju tego sposobu prowadzenia działalnoci gospodarczej mona jednak wyodrbni trzy główne etapy rozwoju. Pierwszy etap jest tosamy z okresem feudalizmu, systemu społeczno-gospodarczego w Europie, kiedy to pojawiły si pierwsze przejawy działalnoci gospodarczej o charakterze zblionym do franczyzy. Drugi etap, trwajcy od II połowy XIX w. do pocztków lat 50 XX w., charakteryzował si systematycznym wzrostem powiza franczyzowych pomidzy uczestnikami wiatowego rynku. Natomiast ostatni etap miał swój pocztek w latach 50. XX w. i trwa do dzisiaj, stanowic niezwykle prnie rozwijajc si form współpracy pomidzy przedsibiorcami. Naley podkreli , e na ten włanie okres przypada rozwój systemów franczyzowych w Polsce, który ukształtował si w cigu ostatnich 20 lat. W redniowieczu licencje na prowadzenie okrelonej działalnoci udzielali przedstawiciele władzy wieckiej, jak równie zwierzchnicy kocioła katolickiego. Przyjmuje si, e franczyza pierwszy raz została zastosowana w sposób formalny w XII w., jako tzw.,,charters de franchise”, co oznacza prawo do korzystania z terenów lenych, którego ekwiwalent stanowiła okrelona suma pienidzy albo wiadczenie usług. W póniejszym okresie podobne przywileje uzyskiwały miasta lub cechy rzemielnicze, które w zamian za ograniczenie władzy feudałów płaciły biece wynagrodzenie lub wiadczyły okrelone usługi1.. 1. M. J. Ziółkowska, Franczyza Nowoczesny Model Rozwoju Biznesu, CeDeWu.pl, Warszawa 2010: s. 12–13..

(2) 62. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. W XV w. we Włoszech w zwizku z działalnoci florenckich spółek handlowych wykształciły si formy nawizujce do współczesnej franczyzy. W tym okresie zdecentralizowały one swoje rynki zbytu, w wyniku czego podmioty zewntrzne uzyskały prawo prowadzenia handlu w ramach spółek handlowych, efektem czego było powstanie sieci stowarzyszonych kupców2. Obecnie franczyza jest upowszechnion i szybko rozwijajc si metod transferu wiedzy z zakresu zarzdzania rónego typu biznesami poprzez odpowiednie regulacje prawne. Dlatego posiada tak wane znaczenie w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Zatem analiza procesów z tym zwizanych wydaje si by interesujca. 2. Wpływ umów franczyzowych na gospodark Pierwsz firm, która zastosowała ju w 1898 roku franczyzowy sposób dystrybucji samochodów był Olds Motor Vehicle Company, najstarszy oddział powstałej w 1908 roku General Motors Corporation. Podmiotami tego porozumienia byli z jednej strony producenci samochodów, z drugiej strony za detaliczni dystrybutorzy. Istotnym elementem zawieranej umowy franczyzowej była klauzula wyłcznoci terytorialnej, która gwarantowała dealerom ochron przed konkurencj ze strony innych sprzedawców tej samej marki oraz stałe, stabilne i wysokie zyski. Z drugiej strony dealerzy zobligowani byli m. in. do rozpowszechniania tylko jednej marki pojazdów oraz do ponoszenia kosztów inwestycji we własne siedziby, gromadzenia zapasów pojazdów oraz do zapewniania wysokich standardów obsługi ustalonych przez producenta. Obecnie szacuje si, e na wiecie a 95% sprzeday nowych samochodów osobowych odbywa si za porednictwem jednostek franczyzowych3. Ogromn rol w rozwoju franczyzy odegrali równie wiatowi potentaci z brany napojów chłodzcych. W 1899 roku John S. Pemberton, twórca nowego napoju, przystpił do udzielania rozlewniom licencji na jego rozprowadzanie, korzystanie z jednolitych opakowa, uywanie nazwy dostawcy i nabywanie koncentratu do produkcji napojów. Jeszcze w tym samym roku powstał nowatorski w tej brany, franczyzowy łacuch dystrybucji o nazwie Coca-Cola. W 1905 roku ladem swojego odwiecznego konkurenta poszła firma Pepsi Co, kopiujc niemale wprowadzon przez niego sze lat wczeniej ciek dystrybucji. Rozwizanie to okazało si bezkonkurencyjne, o czym wiadczy fakt, e dwaj najwiksi obecnie wiatowi producenci prowadz dystrybucj swoich produktów w niezmieniony sposób do dnia dzisiejszego. Jednak najbardziej spektakularny wiatowy sukces gospodarczy, przy zastosowaniu systemu franczyzowego, odniosła firma McDonald’s. Nie doszłoby jednak do tego, gdyby nie Ray Kroc, potomek czeskich imigrantów, sprzedawca wieloczynnociowych robotów kuchennych. Kiedy na pocztku lat pi dziesitych ubiegłego wieku doszło do gwałtownego załamania sprzeday oferowanych przez niego multimixerów, zaczł on analizowa pod wzgldem liczby zamówie list swoich odbiorców. Zwrócił uwag na fakt, e firma braci McDonald, pomimo trudnych warunków makroekonomicznych, regularnie składa kolejne zamówienia na oferowane przez niego sprzty. Udał si wic do Kalifornii, gdzie osobicie odwiedził bary z hamburgerami braci McDonald. Sukces włacicieli tkwił w wysokich standardach obsługi klientów, takich jak szybko , wydajno i czysto . Ray Kroc zdecydował w rezultacie, włczy si w rozbudow tego systemu. Co prawda, właciciele restauracji wczenie starali si rozwin firm przy zastosowaniu zasad franczyzy. Sprzedawali prawo do uywania ich nazwy, menu i sposobu organizacji osobom, które 2 3. M. J. Ziółkowska, Franczyza Nowoczesny Model Rozwoju Biznesu, CeDeWu.pl, Warszawa 2010: s. 13–14. M. J. Ziółkowska, Franczyza Nowoczesny Model Rozwoju Biznesu, CeDeWu.pl, Warszawa 2010: s. 14–17..

(3) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 63. zdecydowały si prowadzi takie same bary szybkiej obsługi. Jednake po dokonaniu sprzeday praw, właciciele przestawali interesowa si sposobem funkcjonowania i organizacji franczyzobiorców, którzy permanentnie zmieniali profil swojego menu oraz obniali standardy obsługi4. Ray Kroc, który został agentem braci McDonald, uwiadomił sobie, e ich podejcie do franczyzy, które było zreszt charakterystyczne w tym okresie dla całej brany Fast Food, jest z załoenia błdne. Był on przekonany, e sukces tej działalnoci zaley nie tylko od macierzystych barów, ale te od kadego franczyzobiorcy z osobna oraz na zapewnieniu jednakowo wysokiego standardu we wszystkich barach. Załoył przy tym, e nie powinni oni by. pozostawiani samym sobie, ale wspierani na kadym kroku ich funkcjonowania przez central poprzez szkolenia, promocj, reklam i zaopatrzenie. Opierajc si na wyej wymienionych załoeniach, Ray Kroc zaprojektował od podstaw now sie Fast Food, która otrzymała nazw McDonald’s System. Inauguracja sieci odbyła si w 1955 roku w stanie Illinois, gdzie otwarty został pierwszy wzorcowy bar McDonald’s. Nowatorskie podejcie do problematyki franczyzy spowodowało gwałtown ekspansj tego systemu. W 1957 roku działało 37 barów, w 1969 – 1000, w 1972 – 2000, a w 1980 – 5000. Na dzie dzisiejszy szacuje si, e sie obejmuje ok. 30 000 placówek na całym wiecie. W 1992 roku otwarto pierwsze trzy placówki w naszym kraju, a obecnie w kilkudziesiciu miastach Polski działa 238 barów McDonald’s. Rekordzist pod wzgldem iloci jest Warszawa z 36 lokalami5. W Polsce instytucja franczyzy zagociła na krajowym rynku po roku 1989 wraz ze zmianami polityczno-gospodarczymi. Otworzenie si naszego rynku na nowe inwestycje z kraju i zza granicy pozwoliło przełama monopol pastwa na prowadzenie działalnoci gospodarczej. Niebagatelny w tym udział miał włanie rozwój systemów franczyzowych. Prekursorami w dziedzinie sieci franczyzowych byli zagraniczni operatorzy. W 1990 roku francuskie przedsibiorstwo Yves Rocher otworzyło na ulicy Chmielnej w Warszawie własn drogeri, która z powodzeniem funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Rok póniej powstały jednostki franczyzowe nalece do grupy midzynarodowych systemów – Adidas i McDonald’s. Inwestycje tego typu, pomimo stale zmieniajcych si przepisów podatkowych oraz duej biurokracji, szybko zaczły przynosi zyski swoim włacicielom. Minimalna konkurencja i nienasycenie krajowego rynku w tamtym okresie spowodowały powstanie polskich systemów franczyzowych, takich jak Poegnanie z Afryk i A. Blikle. Od 2000 roku rynek franczyzy w Polsce zaczł si stabilizowa . W 2007 roku franczyzobiorcy zainwestowali ponad 1,1 mld złotych we własne firmy na licencji franczyzowej. W 2008 roku liczba sieci franczyzowych w naszym kraju przekroczyła 500, a polskie firmy rozpoczły swoj ekspansj na zasadzie franczyzy take poza granicami kraju. Polskie systemy franczyzowe inwestuj głównie w krajach ssiadujcych, a a 25% marek franczyzowych rozpoczyna swoj zagraniczn ekspansj od Czech. Liderami w tej dziedzinie s przedsibiorcy z brany odzieowej (Reserved, Cropp Town, House)6.. 4 G. Kolarski, Franchising, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Departament Promocji Przedsibiorczoci, Warszawa 1992: s. 5-7. 5 mcdonalds.pl 03. 04. 2010. 14.00 6 franchising.pl 03. 04. 2010. 15.00.

(4) 64. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. 10000. 1533,00 1000. 100,00 100 44,60 25,50. 18,70. 20,00. 26,00. 19,50. 12,00 10. 16,20. 6,00. 4,50 2,00 1 Argentyna. Austria. Brazylia. Chile. Finlandia Holandia. Kanada. Niemcy. Meksyk. Polska. Rosja. Szwecja. Wielka Brytania. USA. Argentyna Austria Brazylia Chile Finlandia Holandia Kanada Niemcy Meksyk Polska Rosja Szwecja Wielka Brytania USA. 0,22 0,1. Rysunek 1. Analiza porównawcza obrotu systemów franczyzowych w wybranych krajach w roku 2007 (mld USA) ródło: Opracowanie własne na podstawie Franchising.com, dfv-franchise.de, ródła rozproszone. 03. 04. 2010. 12.05.. 767000,00. 1000000. 100000. 25100,00. 18500,00 6900,00. 10000. Argentyna Austria Brazylia Chile Finlandia Holandia Kanada Niemcy Meksyk Polska Rosja Szwecja Wielka Brytania USA. 80000,00 55000,00 51100,00. 63000,00. 33500,00. 22300,00. 15000,00. 6068,00 3000,00 1000,00. 1000. 100. 10. 1 Argentyna. Austria. Brazylia. Chile. Finlandia Holandia. Kanada. Niemcy. Meksyk. Polska. Rosja. Szwecja. Wielka Brytania. USA. Rysunek 2. Analiza porównawcza liczby jednostek franczyzowych (franczyzodawców i franczyzobiorców) w wybranych krajach w roku 2007 ródło: Opracowanie własne na podstawie Franchising.com, dfv-franchise.de, ródła rozproszone 03. 04. 2010. 11.52..

(5) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 65. Z danych zawartych na powyszych wykresach (rys. 1, 2) jednoznacznie wynika, e najwicej powiza franczyzowych wystpuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, które generuj 1533 mld USD rocznie, dajc przy tym zatrudnienie prawie 18 mln pracownikom, którzy stanowi około 14% wszystkich pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym. Na kolejnym miejscu znajduje si Kanada, gdzie funkcjonuje 80 tys. jednostek franczyzowych. Dua liczba sieci prowadzi działalno na terenie Brazylii. W tym kraju 63 tys. jednostek franczyzowych daje zatrudnienie 530 tys. pracownikom. Take na starym kontynencie odnotowuje si stały wzrost liczby franczyzodawców, jak i franczyzobiorców. Szacuje si, e łcznie w krajach europejskich funkcjonowało łcznie w 2006 roku 8850 systemów i 350 tys. jednostek franczyzowych, które razem odnotowały ponad 400 mld Euro obrotu. Liderem w tym zakresie nadal pozostaj Niemcy.. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.. restauracje szybkiej obsługi usługi dla biznesu handel usługi dla klientów indywidualnych gastronomia pozostała auto-moto poĞrednictwo nieruchomoĞci budownictwo edukacja 5%. 2%. 5%. 20%. 6%. 8%. 19% 16%. 19%. Rys. 3. Struktura systemów franczyzowych w USA według sektorów (w %) ródło: Franchising.com, dfv-franchise.de, Profit System Sp. z o.o, ródła rozproszone. W USA najwikszy udział w systemach franczyzowych maj restauracje szybkiej obsługi, usługi dla biznesu oraz handel (rys. 3). 3. Pojcie franczyzy W przeciwiestwie do rónego rodzaju umów handlowych, dobrowolnych wizi handlowych, czy spółek, współpraca w ramach systemu franczyzowego dotyczy sfery marketingu i łczy si z takimi dziedzinami, jak finansowanie, organizacja, doradztwo, nadzór, rachunkowo i zarzdzanie. Franczyza w literaturze okrelana jest jako ,,system marketingu kooperacyjnego” lub jako.

(6) 66. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. ,,forma marketingowej kooperacji pionowej”. Jego cech charakterystyczn jest sprzeda kompletnego systemu marketingowego7. Franczyza wie si z udostpnieniem przez jedn ze stron – franczyzodawc, drugiej – franczyzobiorcy praw do swojego znaku towarowego lub usługowego oraz nazwy handlowej. Franczyza oznacza zatem cały zakres stosunków ekonomicznych, w ramach których właciciel produktu, procesu lub nazwy zezwala innemu podmiotowi na prowadzenie okrelonej działalnoci w zamian za pewn przewanie z góry okrelon opłat. Mona zatem wyróni dwa zasadnicze elementy konstytuujce instytucj franczyzy: pakiet praw własnoci przemysłowej lub intelektualnej zwizany ze znakami towarowymi, nazwami handlowymi, szyldami sklepowymi, wzorami uytkowymi i zdobniczymi, prawami autorskimi, wiedz techniczn, know-how i patentami, czynno prawn jak jest udostpnienie tego pakietu do korzystania w celu odsprzeday dóbr i wiadczenia usług kocowym uytkownikom8. Europejski Kodeks Etyki Franczyzy stworzony przez utworzon w 1972 r. Europejsk Federacj Franczyzy (EFF) definiuje to pojcie w sposób obszerny i zarazem zawierajcy pewne elementy wspólne dla wszystkich rodzajów franczyzy. Zgodnie z t definicj franczyza to system sprzeday towarów, usług lub technologii, który jest oparty na cisłej i cigłej współpracy pomidzy prawnie i finansowo odrbnymi i niezalenymi przedsibiorcami, franczyzodawc i jego indywidualnymi franczyzobiorcami. Meritum tego systemu polega na tym, e franczyzodawca nadaje swoim poszczególnym franczyzobiorcom prawo oraz nakłada na nich obowizek prowadzenia działalnoci zgodnie ze swoj koncepcj9. Szczegółowa i precyzyjna definicja franczyzy została sformułowana równie w Kodeksie Honorowym członków Niemieckiego Zwizku Franchisingowego (DFV): ,,Franczyza jest zorganizowanym systemem kooperacyjnych powiza pionowych pomidzy samodzielnymi w sensie prawnym przedsibiorcami na bazie umowy o charakterze cigłym. System ten wystpuje na rynku w sposób jednolity i charakteryzuje si opartym na podziale pracy programem wiadcze, w którym uczestnicz partnerzy działajcy w tym systemie oraz systemem wytycznych i działa kontrolnych, które maj na celu zapewnienie działa zgodnych z załoeniami systemu. Program wiadcze franczyzodawcy stanowi pakiet franczyzowy, który składa si z koncepcji zakupów, sprzeday, organizacji i zarzdzania, wykorzystania praw własnoci przemysłowej i intelektualnej, kształcenia franczyzobiorcy oraz obowizku franczyzodawcy do aktywnego i realizowanego na bieco wspierania franczyzobiorcy, a take stałego rozwijania tej koncepcji. Biorca działa we własnym imieniu i na własny rachunek. Ma on prawo i obowizek odpłatnego korzystania z pakietu franczyzowego. Jego wkład stanowi praca, kapitał oraz informacja”10. Uzupełnienie tej definicji stanowi katalog właciwoci sformułowany przez (DFV): system sprzeday – zdecentralizowana sprzeda, samodzielne pod wzgldem prawnym jednostki dystrybucji,. 7. por. J. Famielec, Układy kooperacyjne w gospodarce rynkowej. Dowiadczenia, Strategie, Kraków 1992:s. 67–69. A. Tokaj-Krzewska, Franchising: strategia rozwoju małych firm w Polsce, Difin, Warszawa 1999: s. 15–20. 9 eff-franchise.com. 10 Franchising, Der aktuelle Begriff nr 14/93, Wissenschaftliche Dienste des Deutchen Bundestages, tłumaczenie Ewa wikała, BSE Kancelaria Sejmu RP. 8.

(7) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 67. program wiadcze dawcy systemu (pakiet franczyzowy) – korzystanie z praw własnoci intelektualnej i przemysłowej, koncepcja zakupów, sprzeday i organizacji, rozbudowa przedsibiorstwa, stałe rozwijanie systemu, biece i aktywne wsparcie biorcy. W literaturze przez pakiet franczyzowy rozumie si równie propozycj sprzeday prawa do produktu lub usługi, a take ofert dotyczc: zaopatrzenia w surowce i materiały, moliwoci zdobycia wyposaenia, maszyn i urzdze, zaopatrzenia w opakowania, szkolenia potencjalnego franczyzobiorcy i jego załogi, usług doradztwa w rónym zakresie, prowadzenia promocji i marketingu, itp. Zawieranie umów przez franczyzodawc z dostawcami surowców i materiałów dla swoich franczyzobiorców ma t zalet, e ze wzgldu na skal składanego zamówienia, podlega ono duym negocjacjom ceny. Model ten obejmuje take opakowania, reklamówki, ulotki, konserwacj sprztu, itp.11. Systemy franczyzowe charakteryzuj si take: kooperacyjnymi powizaniami pionowymi – obejmujcymi prn organizacj, intensywn współprac, pionowy podział pracy, system kontroli i wytycznych, jednolitym wystpowaniem – marki, nazwy, znaku, wygldu, wspólnej strategii, zachowania zgodnego z normami systemu, samodzielnoci prawn – obejmujc inicjatyw przedsibiorcy we własnym imieniu i na własny rachunek, zobowizaniem o charakterze cigłym – obejmujcym długotrwał współprac, prawa i obowizki dawcy systemu, prawa i obowizki biorcy systemu i regulacje dotyczce płatnoci. Powizanie franczyzowe opiera si na przesłance, i franczyzodawca przekazuje pełn informacj, know-how i dowiadczenie na temat prowadzenia jednostki franczyzowej oraz realizowania strategii systemu (wiedz), po to, aby nawet przedsibiorca nie majcy dowiadczenia, zarówno w zarzdzaniu przedsibiorstwem, jak i w działalnoci w danej brany był w stanie prowadzi jednostk franczyzow i generowa zyski. W konsekwencji franczyzodawca udostpnia franczyzobiorcy swoje know-how w postaci asortymentu towarów i wiedz na temat najbardziej efektywnych technik ich sprzeday. W przypadku franczyzy usługowej franczyzodawca przekazuje swoje know-how w formie receptur i procedur wykonywania usługi. Franczyzobiorca oznacza prowadzony przez siebie punkt usługowy znakiem towarowym franczyzodawcy oraz w wikszoci przypadków korzysta ze wsparcia w postaci wizualizacji punktu usługowego, przeszkolenia personelu, promocji itp. Przekazanie know-how w przypadku franczyzy produkcyjnej polega na udostpnieniu franczyzobiorcy wiedzy z zakresu technologii produkcji oraz dowiadczenia technicznego. Biorca uzyskuje moliwo , w prowadzonym przez siebie zakładzie produkcyjnym, wytwarzania wyrobów o identycznej jakoci i takich samych parametrach, jakimi charakteryzuj si wyroby powstajce w zakładzie franczyzodawcy. Dodatkowo biorca na podstawie umowy ma prawo posługiwa si znakiem towarowym dawcy oraz oznacza nimi swoje wyroby. W wyniku tych powiza powstaje swego rodzaju kopia powielajca pewne elementy macierzystego przedsibiorstwa.. 11. E. Banachowicz, J. Nowak, M. T. Starkowski, Franchising, czyli klucz do przyszłoci, Business Press Sp. z. o.o., Warszawa 1999: s. 29–30..

(8) 68. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. 4. Elementy składowe umowy franczyzy Minimalny zakres warunków umowy franczyzy okrela Kodeks Etyki Franczyzy, którego postanowienia akceptowane s przez Polsk Organizacj Franczyzodawców. Zgodnie z regulacjami Kodeksu umowa franczyzowa powinna by zgodna z prawem krajowym, prawem wspólnotowym, odzwierciedla wspólny interes członków sieci franczyzowych, działa w ochronie praw własnoci przemysłowej i intelektualnej franczyzodawcy oraz pomaga w utrzymaniu jednolitego wizerunku i reputacji systemu. Wszelkie porozumienia i kontrakty powinny by zawierane w jzyku urzdowym kraju miejsca siedziby indywidualnego franczyzobiorcy. Konieczne warunki umowy obejmuj: uprawnienia przyznane franczyzodawcy i franczyzobiorcy, okrelenie towarów lub usług, które maj by dostarczane franczyzobiorcom, sprecyzowane obowizki franczyzodawcy i franczyzobiorcy, warunki wnoszenia opłat franczyzowych, okres obowizywania i warunki przedłuania umowy, warunki zbycia jednostki franczyzowej przez biorc oraz ewentualne prawo pierwokupu przez dawc, postanowienia dotyczce korzystania przez franczyzobiorc ze znaków towarowych, nazwy handlowej, znaku usługowego, oznaczenia jednostki, logo lub innych oznacze, prawo franczyzodawcy do adoptowania systemu franczyzowego do nowych lub zmienionych metod prowadzenia działalnoci, zakres i warunki wyłcznoci terytorialnej, postanowienia dotyczce rozwizania umowy, postanowienia regulujce kwestie zwrotu rodków trwałych oraz wartoci niematerialnych i prawnych nalecych do franczyzodawcy12. Z samej treci definicji franczyzy wynika, e zwizek pomidzy franczyzodawc a franczyzobiorc musi opiera si na kontroli. Franczyzobiorca jest, co prawda, włacicielem własnej firmy, ale przyznana licencja zobowizuje go do kierowania firm zgodnie z warunkami okrelonymi w umowie. Musi on mie wiadomo , e w zamian za korzyci płynce ze zwizania si z franczyzodawc, musi zaakceptowa kontrol jakoci i standardów. Kady niedotrzymujcy postanowie umownych franczyzobiorca działa niekorzystnie nie tylko na własny rachunek, ale take porednio na cał sie franczyzow, a przez to na innych franczyzobiorców. Dlatego te, na mocy umowy, niezbdna jest kontrola wykorzystania przedmiotu franczyzy. Kontrola funkcjonowania placówek franczyzowych polega przede wszystkim na nadzorze bezporednim: 1. wygldu placówek (czystoci i porzdku w pomieszczeniach, w sklepie i na zapleczu, w tym w magazynie, zgodnoci organizacji punktu z projektem, prawidłowoci ekspozycji materiałów reklamowych, jakoci dekoracji okolicznociowych), 2. wygldu ekspozycji towarowej (prawidłowoci wystawienia towarów, oznakowania cenami, zgodnoci cen z rekomendowanym przez franczyzodawc cennikiem, dostpnoci rozesłanych przez franczyzodawc informacji o produktach, prawidłowoci uycia materiałów reklamowych), 3. wygldu personelu placówki (zgodnoci z ustalonymi kryteriami), 12. Franczyza.org.pl/ Polska Organizacja Franczyzodawców 03. 04. 2010. 11.52..

(9) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 69. 4. jakoci obsługi klienta (aktywnoci, skutecznoci, wiedzy o towarach lub usługach), oraz na nadzorze porednim – na podstawie danych liczbowych z raportów franczyzobiorcy: 1. wyników sprzeday i finansowych placówek i porównanie z planami miesicznymi, analizy struktury asortymentowej sprzeday i mary), 2. monitorowaniu terminowoci wpłat biecych opłat licencyjnych, 3. poziomu zatowarowania/zaopatrzenia (zapasów, ich poziomu, struktury i rotacji), 4. organizowania kontroli jakoci pracy placówki przez firmy zewntrzne,: 5. wprowadzeniu mechanizmu ,,tajemniczego klienta”, (celem tego badania jest kontrola i systematyczny monitoring standardów w systemach sieciowych, ocena jakoci obsługi, poznanie rozwiza konkurencji w rónych zakresach funkcjonowania działalnoci handlowo-usługowej, stworzenie rankingu placówek sieciowych, ledzenie wprowadzanych zmian lub zarzdzanie zmian. Wyniki badania mog by wykorzystane m. in. w procesie tworzenia narzdzi motywacyjnych w firmach, jako podstawa do organizacji programów szkoleniowych dla personelu, a przede wszystkim w działaniach marketingowych zmierzajcych do zwikszenia satysfakcji i budowania lojalnoci konsumenta), 6. satysfakcji klientów, 7. zarzdzania mas towarow (bilansem masy, kontrol wskanika rotacji towarów) i organizowaniu wymiany towaru midzy placówkami) 13. Midzy innymi włanie dziki zastosowaniu przez franczyzodawc szczegółowej kontroli biorców jego systemu, moliwe jest zminimalizowanie ryzyka bankructwa nowo otwartych jednostek franczyzowych. Szacuje si, e wcigu pierwszych piciu lat po załoeniu upada około 80% firm. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi na Zachodzie, odsetek bankructw we franczyzie nie przekracza 20%14. W sytuacji, w której na podstawie przeprowadzonego nadzoru dojdzie ju do wykrycia nieprawidłowoci w kwestii przestrzegania przez franczyzobiorc standardów i jakoci oferowanych produktów lub usług, franczyzodawca ma prawo domaga si kary umownej. Obligatoryjnym warunkiem dochodzenia roszcze z tego tytułu jest umieszczenie w umowie franczyzowej zapisów o karach umownych. Zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego franczyzodawca lub franczyzobiorca moe domaga si od swego partnera zapłaty kary finansowej za wyrzdzenie szkody wynikłej z naruszenia umowy. Kar umown mona nałoy tylko za konkretnie wyliczone w umowie sytuacje niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowizania. Mona w umowie zastrzec obowizek zapłaty kary umownej, np. za nieprawidłowe wykorzystanie znaków towarowych albo uniemoliwienie przeprowadzenia kontroli punktu, bd nieprzeprowadzenie szkolenia podstawowego przez franczyzodawc, zanianie poziomu oferowanych usług, itp. Istnienie zapisu o karze umownej powoduje, e sam fakt naruszenia umowy upowania drug stron do dochodzenia kary bez koniecznoci udowodnienia poniesienia szkody. Kara umowna naley si we wskazanej wysokoci równie bez wzgldu na wysoko poniesionej szkody.. 13 Informacje zebrane na podstawie wywiadów przeprowadzonych wród franczyzobiorców w roku 2010, – w sieciach: McDonald’s, TelePizza, Da Grasso, abka Polska S.A. 14 A. Słodkowski, Franczyza nie zawsze złoty interes, ale zawsze ryzykowny. Własny Biznes, Franchising, nr 3(61) 2010: s. 119..

(10) 70. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. 5. Typologia franczyzy Franczyz mona podzieli na kilka typów, kierujc si dwoma podstawowymi kryteriami: po pierwsze zakresem działalnoci prowadzonej przez przedsibiorstwo w ramach umowy, po drugie form organizacji sieci. Biorc pod uwag pierwsze kryterium, wyrónia si dwa typy: franczyz dystrybucyjn (product distributionn franchising) zwan równie franczyz handlow – przedmiotem umowy staje si prawo do dystrybucji towarów na mocy licencji, franczyz usługow (business format franchising) uwaan za tzw. franczyz właciw, to znaczy w najlepszy sposób reprezentujc tutaj rozwinit koncepcj lec u podstaw tego rodzaju formy prowadzenia biznesu. W literaturze wyrónia si jeszcze dodatkowo dwa typy franczyzy na podstawie tego kryterium: franczyz produkcyjn lub przemysłow (production/industrial franchising), gdzie w ramach umowy biorca zobowizuje si wytwarza okrelone towary według standardów narzuconych przez dawc i sprzedawa je pod jego znakiem towarowym, franczyz mieszan, która powstaje w wyniku przemieszania elementów składowych wyej wymienionych typów, np. twórca okrelonej sieci franczyzowej jest producentem okrelonych wyrobów, który dostarcza je bezporednio do przedsibiorstw prowadzonych przez franczyzobiorców celem ich rozprowadzania (sprzeday) wród swoich klientów. Obok tej sprzeday przedsibiorstwa franczyzowe prowadz równoległ działalno usługow, odnoszc si do przedmiotów pochodzcych od franczyzodawców, np. franczyzobiorca prowadzi sprzeda urzdze lekarskodentystycznych, dysponujc jednoczenie specjalistycznym zakładem naprawy rónych przedmiotów z tej dziedziny, wytworzonych przez tego samego franczyzodawc15. Drugie kryterium stanowi forma organizacyjna, która determinuje nastpujcy podział: franczyza bezporednia – umowa zawierana jest bezporednio pomidzy dawc a biorc, franczyza porednia – umowa zawierana jest pomidzy dawc a przedsibiorc na terenie, który interesuje dawc jako przyszły rynek dla jego działalnoci, umow franczyzy poredniej jest take umowa subfranczyzy, na mocy, której przedsibiorca (master franchiso) rozwija samodzielnie lokaln sie na danym terenie pod znakiem firmowym dawcy (tak wic jest to take franczyza wielokrotna)16. franczyza indywidualna – umowa midzy dawc a jednym podmiotem, który chce rozpocz. działalno pod jego szyldem – na mocy takiej umowy biorca jest uprawniony do utworzenia tylko jednej jednostki (punktu sprzeday lub usług,), a jego działalno jest ograniczona do pewnego terytorium17. franczyza wielokrotna – na mocy umowy biorca otrzymuje prawo utworzenia na danym terytorium wielu jednostek organizacyjno-gospodarczych (punktów sprzeday lub usług), które bd prowadziły działalno gospodarcz sprecyzowan w tej umowie. Z prawnego punktu widzenia doniosłe znaczenie ma okoliczno , e franczyzobiorca taki tworzy okrelon liczb jednostek we własnym zakresie. Jest on równie wyłcznym włacicielem wszystkich utworzonych jednostek organizacyjno-gospodarczych. Dziki zastosowaniu tego rodzaju franczyzy franczyzodawca moe 15. L. Stecki, Franchising, Toru 1997:s. 108. E. Banachowicz, J. Nowak, M. T. Starkowski, Franchising czyli klucz do przyszłoci, Business Press Sp. z. o.o., Warszawa 1999:s. 69–72. 17 E. Banachowicz, J. Nowak, M. T. Starkowski, Franchising czyli klucz do przyszłoci, Business Press Sp. z. o.o., Warszawa 1999: s. 69–72. 16.

(11) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 71. osign w krótkim czasie znaczny wzrost zbytu swoich towarów. Odcia on go równie od licznych niedogodnoci organizacyjnych, jakie wi si z franczyz indywidualn. Z drugiej strony trzeba zauway , e w wyniku franczyzy wielokrotnej dochodzi do osłabienia bezporedniej wizi pomidzy franczyzodawc, a franczyzobiorcami. Ponadto, franczyzodawca ponosi wiksze ryzyko co do tego, czy franczyzobiorca wywie si z przyjtych na siebie obowizków w sposób naleyty18. 6. Podsumowanie Metoda współpracy gospodarczej oparta na franczyzie ogarnła z duym powodzeniem gospodark całego globu. Przyczynia si ona do rozwoju rynku wewntrznego danego kraju i do zdobywania na nim odpowiedniej pozycji przede wszystkim przez małych i rednich przedsibiorców. Zapewnia odpowiednie funkcjonowanie licznym krgom przedsibiorców (kupców i rzemielników) oraz umoliwia im rozwijanie własnej inicjatywy i pomysłowoci oraz nabywanie prnoci organizacyjno-gospodarczej. Łczy ona w sposób racjonalny funkcje działa centralnych i zdecentralizowanych. Ugruntowuje zdolnoci konkurencyjne przy równoczesnym zachowaniu ywotnoci redniej warstwy kupieckiej i rzemielniczej. Stosowanie franczyzy daje równie liczne walory ekonomiczne wystpujce zarówno po stronie podmiotów stosujcych t metod, jak i po stronie tych osób, które z niej korzystaj. Franczyza przynosi franczyzodawcy korzyci gospodarcze niemale na wszystkich frontach działalnoci jego przedsibiorstwa. Dziki stosowaniu tego systemu zapewnia on sobie drogi dystrybucji swoich produktów, bezporednie dotarcie do nowych rynków oraz równomierne nasycenie tyche rynków swoimi towarami. Konsekwencj tej metody kooperacji i współpracy jest szybki wzrost produkcyjnoci tego przedsibiorstwa oraz wzrost obrotów i zysków. Franczyzodawca zyskuje dodatkowo moliwo. kapitalizacji wartoci niematerialnych, jakie staj si przedmiotem udzielonej przez niego licencji zezwalajcej franczyzobiorcy na korzystanie m. in. z jego znaków firmowych i towarowych knowhow oraz innych przedmiotów jego własnoci przemysłowej i intelektualnej podlegajcej ochronie prawnej. Franczyza przynosi take due korzyci podmiotowi, który tworzy własne przedsibiorstwo w oparciu o umow franczyzy. Korzyci te szczególnie wartociowe s dla osób, które dopiero zaczynaj prowadzenie swojej działalnoci gospodarczej. Wchodzc w stosunek franczyzy, osoba taka uzyskuje moliwo szerokiego czerpania z dowiadcze organizacyjnych, zarzdczych, produkcyjnych, handlowych czy usługowych franczyzodawcy. Z drugiej strony działalno. franczyzobiorcy jest standaryzowana poprzez minimalne wymagania franczyzodawcy zawarte w umowie, co wymusza nawet na niedowiadczonych przedsibiorcach utrzymywanie wysokiej jakoci prowadzonej działalnoci. Osoby takie bd mogły zatem szybko generowa zyski dziki renomie podmiotu, z którym zawarła umow franczyzy. Jest to zatem metoda efektywnego transferu wiedzy w procesach społeczno-ekonomicznych.. 18. L. Stecki, Franchising, Toru 1997, s. 117–119..

(12) 72. Mieszko Bojar Rola i znaczenie umów franczyzowych w gospodarce polskiej i wiatowej jako narzdzie przekazywania wiedzy. Bibliografia [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18]. Banachowicz E., Nowak J., Starkowski M. T., Franchising czyli klucz do przyszłoci, Business Press Sp. z. o.o., Warszawa 1999. Famielec J., Układy korporacyjne w gospodarce rynkowej. Dowiadczenia, Strategie, Kraków, 1992. Franchising, Der aktuelle Begriff nr 14/93, Wissenschaftliche Dienste des Deutchen Bundestages, tłumaczenie Ewa wikała, BSE Kancelaria Sejmu RP. 1993. Kolarski G., Franchising, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Departament Promocji Przedsibiorczoci, Warszawa, 1992. Murray I., Przewodnik po franszyzie. Jak wybra najlepsz dla Twojego biznesu?, Helion, Gliwice, 2008. Pokorska B., Leksykon franczyzy, Difin, Warszawa, 2002. Słodkowski A., Franczyza nie zawsze złoty interes, ale zawsze ryzykowny. Własny Biznes, Franchising, nr 3(61) 2010. Stawicka M. K., Franczyza – droga do sukcesu, One Press, Gliwice, 2009. Stecki L., Franchising, Toru 1997. Tokaj-Krzewska, Franchising: strategia rozwoju małych firm w Polsce, Difin, Warszawa, 1999. Yip G. S., Strategia globalna.

(13) wiatowa przewaga konkurencyjna, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996. Ziółkowska M. J., Franczyza Nowoczesny Model Rozwoju Biznesu, CeDeWu.pl, Warszawa, 2010. http://franczyza.org.pl/. http://franchising.pl/. http://www.eff-franchise.com/. http://www.franchising.com/. http://www.franchiseverband.com/index.php/. http://www.mcdonalds.pl/..

(14) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 73. A ROLE AND MEANINGS OF FRANCHISING AGREEMENTS IN POLISH AND THE WORLD ECONOMY AS A TOOL OF KNOWLEDGE TRANSFER Summary In the work on a role and meanings of franchising agreements in Polish and in the world economies there was presented characteristics of those type of agreements, their main components and legal frames relevant for both sides of franchising relation. Additionally, there was made analysis of structures of franchising liaisons considering number of business franchising units in Northern and Southern American countries and also in Europe. In analysis there was applied criterion of franchising system turnovers in particular countries. Observed facts show clearly, that franchising agreements are commonly applied form of business activity making in all developed and developing countries which generates wide advantages both for side offering franchising and for side representing franchising receivers as well. In the paper issues concerning control of franchising system carried out by its givers were considered. From made analysis results that franchising is the method of knowledge transfer from the scope of managing with different types of business activities. Keyword: agreement, franchise, franchising giver, franchising receiver, knowledge transfer. Mieszko Bojar Wydział Zarzdzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy e-mail: bojar.utp@gmail.com.

(15)