Polscy uczestnicy æwiczeñ mineralogicznych Aleksandra Brongniarta (1770–1847)
— nieznane informacje z rêkopiœmiennych zbiorów
Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u
Piotr Daszkiewicz
1, Rados³aw Tarkowski
2W trakcie poszuki-wañ zwi¹zków polskich przyrodników z francus-kimi instytucjami nauko-wymi pierwszej po³owy XIX wieku autorzy zba-dali zawartoœæ dokumen-tów stanowi¹cych spuœ-ciznê Aleksandra Brong-niarta, przechowywanych w zbiorach rêkopisów Mu-séum national d’Histoire naturelle (MNHN) — Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Artyku³ przedsta-wia nowe, interesuj¹ce dla historii polskiej geologii, dane na temat udzia³u Polaków w nauczaniu prowadzonym przez Brongniarta.
Aleksander Brongniart
— uczony i organizator badañ naukowych Aleksander Brongniart — syn wybitnego architekta, uczeñ L.A. Lavoisiera (1743–1794), wywodz¹cy siê z rodu o wielowiekowej tradycji aptekarskiej, nale¿a³ do rodziny szczególnie zas³u¿onej dla francuskiej nauki. By³ on kuzynem wybitnego chemika Antoine’a-François Four-croya (1755–1809), ojcem botanika Adolfa Teodora (1801–1876), powszechnie uznawanego za jednego z naj-wa¿niejszych twórców paleobotaniki i teœciem chemika Jeana-Baptiste’a Dumasa (1800–1884). W XVIII i XIX wieku wielu cz³onków tej rodziny by³o zwi¹zanych naj-pierw z królewskim Jardin de Plantes, a nastêpnie z Muséum national d’Histoire naturelle. Warto przypom-nieæ, i¿ rodzina Brongniartów przez kilka pokoleñ by³a zwi¹zana z Polsk¹. Nazwisko Adolfa Brongniarta figuruje na przyk³ad na przechowywanej w Bibliotece Polskiej w Pary¿u liœcie cz³onków protektorów utworzonego 15 mar-ca 1835 r. Towarzystwa Politechnicznego, którym kiero-wa³ genera³ Bem.
Po ukoñczeniu w 1794 roku Ecole de Mines, gdzie studio-wa³ m.in. pod kierunkiem L.J.-M. Daubentona (1716–1800), Aleksander Brongniart rozpocz¹³ badania mineralogiczne i geologiczne. Wspó³pracowa³ m.in. z D. Dolomieu (1750–1801) i z R.J. Haüy (1743–1822). Wszechstronnie wykszta³cony i politycznie aktywny Aleksander Brongniart w okresie rewolucji zosta³ zmobilizowany do armii. Pe³ni³ w niej funkcjê naczelnego farmaceuty armii pirenejskiej. Ten wojskowy epizod z ¿ycia uczonego nieomal nie
zakoñ-czy³ siê tragicznie. Aleksander Brongniart zosta³ bowiem uwiêziony za u³atwienie ucieczki jednemu z politycznie podejrzanych — botanikowi Pierre’owi Broussonetowi (1761–1807). Uwolniony dziêki interwencji A.-F. Four-croya, móg³ bez przeszkód kontynuowaæ naukow¹ karierê, a wkrótce mianowano go naczelnym in¿ynierem korpusu górniczego. Pocz¹wszy od roku 1807 by³ cz³onkiem Académie des Sciences (Francuskiej Akademii Nauk). W 1822 r., po œmierci R.J. Haüy’ego, obj¹³ katedrê mineralogii w Naro-dowym Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u.
Aleksander Brongniart by³ jednym z najwybitniejszych mineralogów i geologów dziewiêtnastowiecznej Francji. Zainteresowany praktycznym wdra¿aniem uzyskanych rezultatów naukowych, przez 47 lat pe³ni³ funkcjê dyrekto-ra s³ynnej fabryki porcelany w Sevres. Odznaczy³ siê tak¿e jako zoolog, tworz¹c now¹, oryginaln¹ systematykê gadów i p³azów, a zaproponowane przez niego grupy systema-tyczne, jak Ophidia, Sauria czy Chelonia, przetrwa³y pró-bê czasu i nadal s¹ uznawane. Wspólnie z A. Desmarestem napisa³ fundamentaln¹ pracê z zakresu biologii skorupia-ków (Histoire naturelle des crustacées fossiles), w której w bardzo nowatorski sposób ³¹czy³ rezultaty badañ geologicz-nych i zoologiczgeologicz-nych. Wspólnie z Georges’em Cuvierem (1769–1832) og³osi³ w 1808 r., a nastêpnie opublikowa³ w 1811 r. Essai sur la géographie minéralogique des environs
de Paris. Odkrycie przez Aleksandra Brongniarta wraz z
G. Cuvierem, i¿ poszczególne warstwy geologiczne odró¿-niaj¹ siê zawartymi w nich skamienia³oœciami, jest uzna-wane za prze³omowe dla historii paleontologii. Da³o ono pocz¹tek upowszechnieniu metody datowania geologicz-nego na podstawie skamienia³oœci. W 1822 r. Aleksander Brongniart wykaza³ (Cuvier & Brongniart, 1822), ¿e osady kredowe z Polski i z Francji zawieraj¹ takie same skamie-nia³oœci, s¹ wiêc tego samego wieku, choæ uprzednio by³y klasyfikowane jako pochodz¹ce z ró¿nych epok — wykaza³ tym samym znaczenie badania kopalnej fauny i flory dla datowania geologicznego. Rezultaty te, jak i informacje uzyskane dziêki okazom przes³anym przez Ignacego Horo-deckiego, zosta³y wczeœniej przedstawione w raporcie prze-czytanym na posiedzeniu Akademii Nauk, w dniu 2 sierpnia 1819 r.
Polonika w korespondencji Brongniarta W przechowywanej w MNHN korespondencji Alek-sandra Brongniarta znajduj¹ siê liczne œlady zwi¹zków tego uczonego z Polsk¹. Najwa¿niejsze z punktu widzenia historii nauki s¹ niew¹tpliwie listy Ignacego Horodeckiego (1776–1824). Informacje i okazy przes³ane z Wilna przez Horodeckiego stanowi³y podstawê uzyskania prze³omowych dla historii paleontologii i geologii rezultatów, a zw³aszcza zastosowania kopalnej fauny i flory do datowania warstw geologicznych (Brongniart [W:] Cuvier & Brongniart, 1822). Tak¿e meteoryty i ich opisy, przys³ane Brongniartowi przez wileñskiego przyrodnika, odegra³y kluczow¹ dla europej-122
Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 2, 2009
1
Muséum national d’Histoire naturelle, USM 308, Service du Patrimoine Naturel, 61, rue Buffon, 75005 Paris, Francja; piotrdas @mnhn.fr
2
Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krako-wie, ul. Podchor¹¿ych 2, 30-084 Kraków; tarkowski@min-pan. krakow.pl
skiej nauki w XIX wieku rolê. Odnaleziona w zbiorach MNHN korespondencja tych uczonych zosta³a w ostatnich latach opracowana i opublikowana wraz z komentarzem i przypomnieniem ich sylwetek (Daszkiewicz & Tarkow-ski, 2006a). Zbadany i przypomniany zosta³ tak¿e wk³ad Polaków w rozwój koncepcji przedstawionych w
Descrip-tion géologique des environs de Paris (Daszkiewicz &
Tar-kowski, 2006b). W archiwum Brongniarta znajduje siê tak¿e list Ludwika Zejsznera (1805–1871), towarzysz¹cy nades³anej kolekcji skamienia³oœci, zawieraj¹cej g³ównie okazy ze stanowisk w Korytnicy (Daszkiewicz & Tarkow-ski, 2008). Brongniart utrzymywa³ tak¿e kontakty ze Sta-nis³awem Janem Duninem Borkowskim (1782–1850). To w³aœnie Brongniart na posiedzeniu Akademii Nauk w grud-niu 1816 r. przedstawi³ uznawan¹ za szczególnie wa¿n¹ rozprawê Borkowskiego Mémoire sur la sodalite de Vésuve. Polonika w archiwum Aleksandra Brongniarta nie ograni-czaj¹ siê jednak¿e wy³¹cznie do listów, które otrzyma³ on od polskich przyrodników.
Dokumenty pedagogiczne z archiwum Brongniarta Aleksander Brongniart by³ tak¿e bardzo zas³u¿onym peda-gogiem nauk geologicznych, profesorem, autorem cenionych podrêczników mineralogii dla liceów (1807) i pionierskich podrêczników ceramiki (1844), wyk³adowc¹ Muséum natio-nal d’Histoire naturelle, Ecoles des Mines, Ecole Centrale i Faculté des Sciences (Wydzia³u Nauk Œcis³ych) Sorbony.
W przeciwieñstwie do wyk³adów Lamarcka i Haüy’ego (Daszkiewicz & Tarkowski, 2006c), pomimo poszukiwañ przeprowadzonych w zbiorach rêkopisów MNHN, nie uda³o siê odnaleŸæ list s³uchaczy wyk³adów Brongniarta. Zwa¿ywszy na wp³yw tego uczonego na rozwój nauk przy-rodniczych na ziemiach Polski, tym cenniejsze s¹ bardzo fragmentarycznie zachowane dokumenty dotycz¹ce jego dzia³alnoœci pedagogicznej.
W zbiorach rêkopisów MNHN znajduje siê kilka doku-mentów zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ pedagogiczn¹ Bron-gniarta (teczka Ms 2195). Pochodz¹ one g³ównie z koñca drugiego i pocz¹tku trzeciego dziesiêciolecia XIX wieku. W okresie tym Brongniart prowadzi³ wyk³ady i egzaminy z mineralogii tak¿e w Ecole Centrale i na Wydziale Nauk Œcis³ych Sorbony. Zachowane dokumenty to korespondencja z uniwersyteck¹ administracj¹, kopie niektórych zaœwiadczeñ wydawanych studentom, pytania egzaminacyjne, a tak¿e programy i listy uczestników terenowych wycieczek.
Dokumenty, choæ zachowane szcz¹tkowo, s¹ intere-suj¹cym œwiadectwem historii nauczania nauk przyrodni-czych. Znamy dziêki nim np. pytania egzaminacyjne z mineralogii, zadawane przez Brongniarta w Ecole Centrale w 1822 roku. Studenci odpowiadali pisemnie na zestaw nastêpuj¹cych pytañ: Jakie s¹ podstawowe cechy
rozró¿-niaj¹ce minera³y kwarcu i fosforanów, zarówno krystalicz-nego, jak i zbitego? Jakie s¹ podstawowe odmiany tych dwóch rodzajów? Jakie s¹ cechy pozwalaj¹ce rozró¿niæ ska³y [w tekœcie oryginalnym minera³y] reprezentuj¹ce: wapieñ, gips, margiel i ³upek? Jakie s¹ g³ówne, to znaczy najczêœciej wystêpuj¹ce, minera³y ¿elaza i o³owiu i jakie s¹ g³ówne cechy je wyró¿niaj¹ce? W jaki racjonalny sposób mo¿na okreœliæ podstawowe cechy pozwalaj¹ce oznaczyæ minera³y? Które minera³y tworz¹ ska³y zwane granitem, porfirem, diabazem? Którym z minera³ów nadaje siê nazwê rubinu i topazu i jakie s¹ ich g³ówne rodzaje [w tekœcie
ory-ginalnym gatunki]?
123 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 2, 2009
Ryc. 2. Lista osób, które uczêszcza³y na wyk³ady Brongniarta w
1818 r. i które by³y obecne na wyk³adzie garncarstwa w manufak-turze w Sevres 23 kwietnia 1819 r. Arch. MNHN w Pary¿u
Ryc. 1. Portret Aleksandra Brongniarta (1770–1847).
Arch. Magasin Pitoressque — http://gallica.bnf.fr/ark: /12148/bpt6k314316
Zachowane dokumenty umo¿liwiaj¹ tak¿e odtwo-rzenie przebiegu niektórych wyjœæ terenowych studen-tów. W archiwum Brongniarta zachowa³o siê np. nastê-puj¹ce og³oszenie (Ms 2195– 737):
Pan Brongniart ma zaszczyt zawiadomienia Pañstwa, ¿e najbli¿szej niedzieli, 1 czerwca [brak roku] odbêdzie siê wycieczka mineralogiczna. Celem wycieczki jest zaznajo-mienie siê z pe³nym profilem warstw [okolic] Pary¿a, pocz¹wszy od kredy [chodzi tutaj o ska³y wieku
kredowe-go] do meulieres superieure [wydzielenie litologiczne w profilu warstw geologicznych basenu paryskiego].
Spotka-nie wyznaczone jest na godzinê 1045przy wejœciu do nowe-go portu Sevres (nowe-godzina przyjazdu nowe-gondoli). Kolejno zbadane zostan¹ gleby [w oryginale sol de transport] rów-niny w okolicach Boulogne i i³y plastyczne w Meudon, wapieñ gruboziarnisty [w oryginale calcaire grossier, w
zna-czeniu ska³a lub wydzielenie litologiczne] i piasek, które na
niej dominuj¹ oraz warstwy ze skrzemionkowanymi muszla-mi z wapienia gruboziarnistego w Chaville. Powrót na kolacjê albo w Chaville, albo w Sevres oko³o godziny 5, w za-le¿noœci od pogody.
Polacy — uczestnicy nauczania Brongniarta Garbowska (1993) zwróci³a uwagê na znaczenie parys-kich studiów przyrodników z Wilna i Krzemieñca. Odno-towa³a tak¿e fakty œwiadcz¹ce o osobistej znajomoœci Feliksa Drzewiñskiego (1788 do ok. 1850) z Aleksandrem Bron-gniartem i o tym, ¿e udzia³ w wyk³adach Brongniarta stano-wi³ istotn¹ czêœæ zagranicznych podró¿y Drzewiñskiego. Tak¿e Józef Jundzi³³ uczêszcza³ na wyk³ady Brongniarta w Ecole Centrale w trakcie studiów zagranicznych w latach 1818–1821 (Garbowska, 1993). Dziêki badaniom Garbow-skiej wiadomo tak¿e, ¿e Drzewiñski prezentowa³ na swoich wyk³adach i w swoim pierwszym polskim akademickim podrêczniku mineralogii (Drzewiñski, 1816) prace i nauko-we pogl¹dy Brongniarta. System klasyfikacyjny Brongniar-ta zosBrongniar-ta³ wybrany Brongniar-tak¿e przez Horodeckiego do uporz¹d-kowania kolekcji mineralogicznej Uniwersytetu Wileñskie-go (Garbowska, 1993).
W dokumentach pedagogicznych Brongniarta zacho-wa³o siê kilka œladów obecnoœci polskich przyrodników na prowadzonych przez niego zajêciach. Na liœcie nazwisk i adresów uczestników wyk³adów mineralogii na Faculté des Sciences (Wydziale Nauk Œcis³ych) Sorbony, które zapisa³y siê na wycieczkê 3 kwietnia 1817 roku do Sevres — Ms 2195–726: Noms et adresses des personnes qui
ayant suivi les cours de minéralogie dela faculté des Scien-ces desirant venir à Sevres le jeudi 3 avril 1817 (à 10h précise — figuruje Dr de Jarocki, zamieszka³y w hotelu
pod numerem 2 na ulicy Cour de Commerce. Na liœcie osób z 1818 roku, które zapisa³y siê na wyk³ad garncarstwa, pro-wadzony przez Brongniarta w s³ynnej manufakturze w Sevres — Ms 2195–727: Noms des personnes ayant suivi
mon cour de minéralogie de 1818 et qui se présentent pour la leçon de potterie du 23 avril 1819 — figuruj¹ nazwiska
Marka Antoniego Paw³owicza (1789–1830), geologa i chemika, profesora Uniwersytetu Warszawskiego (jako
Pavloviz zamieszka³y w hotelu Bel-Air na ulicy St. Jacques
pod numerem 224) i Feliksa Drzewiñskiego, wówczas ju¿ profesora mineralogii i fizyki Uniwersytetu Wileñskiego, autora cenionych podrêczników mineralogii, geografii i fizyki doœwiadczalnej. Przy nazwisku Drzewiñskiego odnotowano jego narodowoœæ: Polonois, oraz zaznaczono
krzy¿ykiem, i¿ nale¿y go osobiœcie powiadomiæ o wyk³adzie.
Polscy przyrodnicy cieszyli siê, byæ mo¿e ze wzglêdu na swój wiek lub pozycjê naukow¹ w swojej ojczyŸnie, spe-cjalnymi wzglêdami. Jean-Victor Audouin (1797–1841), lekarz i zoolog, profesor entomologii MNHN, w trakcie studiów by³ s³uchaczem wyk³adów mineralogicznych Brongniarta i wspó³pracownikiem francuskiego uczonego. W swoim dzienniku (Audouin, 1959) odnotowa³ pod dat¹ 23 kwietnia 1818 r. (czwartek): Pan Brongniart zaprosi³
mnie do pozostania do jutrzejszego ranka. Przyj¹³em zaproszenie. Zaprosi³ on na kolacjê dwóch polskich mine-ralogów, z których jeden jest autorem dzie³a, które przed-stawi³ w Instytucie [Institut de France], a którego Pan Coquebert zosta³ wyznaczony sprawozdawc¹. Po obiedzie odprowadziliœmy ich w stronê Meudon, gdzie ich pozosta-wiliœmy. Zapewne to Paw³owicz i Drzewiñski s¹ owymi
Polakami, wspomnianymi w dzienniku Audouina. Zakoñczenie
Dotychczas wiadomo by³o o uczestnictwie Drzewiñ-skiego i Paw³owicza w wyk³adach Haüy’ego w MNHN i Paw³owicza w wyk³adach Lamarcka. Z tekstu prac zoolo-gicznych Feliksa Jarockiego (1790–1865) wynika jedno-znacznie, ¿e w MNHN uczestniczy³ on w wyk³adach z zoologii i anatomii porównawczej. Informacja o udziale tych polskich uczonych w zajêciach prowadzonych przez Aleksandra Brongniarta w Sevres by³a dotychczas niezna-na. Stanowi ona interesuj¹cy przyczynek do historii skich nauk geologicznych i zwi¹zków naukowych pol-sko-francuskich pierwszej po³owy XIX wieku oraz biografii tych trzech wybitnych przyrodników.
Literatura
AUDOUIN J.-V. 1959 — Journal d’un étudiant en médecine et en sciences à Paris sous la Restauration (1817–1818): texte inédit — Introduction et notes par Jean Théodoridès. Extraits de la revue mensu-elle “Histoire de la médecine”, nov. 1958–janv. 1959: 125.
BRONGNIART A. 1807 — Traité élémentaire de minéralogie: avec des applications aux arts; ouvrage destiné à l’enseignement dans les lycées nationaux. Paris — Deterville; 2 vol.
BBRONGNIART A. 1844 — Traité des arts céramiques: ou des pote-ries, considérées dans leur histoire, leur pratique et leur théorie. Paris — Béchet jeune. 3 vol.
CUVIER G. & BBRONGNIART A. 1822 — Description géologique des environs de Paris, par MM. G. Cuvier et Alex Brongniart. Nouvelle édition dans laquelle on a inséré la description d’un grand nombre de lieux de l’Allemagne, de la Suisse, de l’Italie, etc., qui présentent des terrains analogues à ceux du bassin de Paris, par M. Alex. Brongniart. Paris, G. Dufour et E. d’Ocagne.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006a — Korespondencja Ignacego Horodeckiego z Aleksandrem Brongniartem w zbiorach rêko-pisów Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Kwart. Hist. Nauki, 51: 145–171.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006b — Implication polonaises dans “Description géologique des environs de Paris” de Georges Cuvier (1769–1832) et Alexandre Brongniart (1770–1847). Organon, 35: 115–128. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006c — Polacy — s³uchacze wyk³adów R.J. Haüy w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u w latach 1802–1821. Prz. Geol., 54: 215–218.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2008 — List Ludwika Zejsz-nera (1805–1871) do Aleksandra Brongniarta (1805–1871) w zbiorach Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Pary¿u. Kwart. Hist. Nauki, 53: 91–95.
DRZEWIÑSKI F. 1816 — Pocz¹tki mineralogii pod³ug Wernera u³o¿one dla s³uchaczów akademickich. Wilno.
GARBOWSKA J. 1993 — Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krzemieñca 1781–1840. Pr. Muz. Ziemi, 42: 6–112.
Praca wp³ynê³a do redakcji 22.09.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 13.11.2008 r.
124
