Nowak, Zenon
"Wojna polsko-krzyżacka 1414 r.,
tzw. ’wojna głodowa’", Jerzy
Goździelewski, "Studia i Materiały do
Historii Wojskowości" T. 16, 1971, cz.
2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 465-468
a u to r. B o g aty m a te r ia ł ź ró d ło w y d la te g o o k r e s u p o z w a la n a d o ić p re c y z y jn e u s t a le n ie s to s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h w e w s ia c h b a d a n e g o te r e n u . A u to r p r z e d s ta w ia ta k ż e s z y b k i p ro c e s lo k a c ji g r u n tó w o p u szc z o n y ch , w w y n ik u k tó re g o w 1604 r. p o z o sta ło je d y n ie 4,9°/o ła n ó w p u s ty c h . P e w n ą ro lę w z a g o s p o d a ro w a n iu p u s te k o d e g ra li k o lo n iś c i h o le n d e rsc y , a ta k ż e lu d n o ś ć p o ls k a (s. 101). P o n a d to a u t o r u k a z u j e dość s zy b k i w z ro s t lic z b y fo lw a rk ó w , k tó ry c h w 1539 r. b y ło n a b a d a n y m te r y to r iu m 13, a w 1577/79 r.. ju ż 34 (s. 113). R o z d z ia ł 5, p o ś w ię c o n y o k re s o w i w o je n sz w e d z k ic h (1626— 1629 i 1655— 1660), z a w ie ra c z w a rty p r z e k ró j, k tó r y u k a z u j e o b ra z k o le jn y c h z n isz c z e ń : w 1630 r. — p o z a k o ń c z e n iu p ie rw s z e j w o jn y s z w e d z k ie j 51,6% o b s z a ru w s i c zy n sz o w y ch b y ło p u sty ch . D ru g a w o jn a s p o w o d o w a ła d a lsz e d e w a s ta c je . R o z d z ia ł te n j e s t d o ść k ró tk i i a u to r je d y n ie p o w ie rz c h o w n ie p r z e d s ta w ia t u p r z e m ia n y z a c h o d z ą c e w ty m c za sie w b a d a n y c h w sia c h .
P o te j z a s a d n ic z e j c zęści p r a c y z am iesz cz o n o w s p o m n ia n y w y ż e j s ło w n ik g e o g ra ficzn y , ta b e le s ta ty s ty c z n e o ra z d o łą c zo n o m a p y . O d c z u w a się b r a k u w a g s u m u ją c y c h w y n ik i p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń . R o z p r a w a z a w ie r a p ra c o w ic ie z e s ta w io n y m a te r ia ł źró d ło w y , a le c z y te ln ik m u s i z a d a ć s o b ie w ie le t r u d u , b y u c h w y c ić se n s lic z n y c h ta b e l i o b liczeń . D u ż o z a s trz e ż e ń b u d z i k o n s tr u k c ja p ra c y , a je j n ie d o sk o n a ło ś ć d o d a tk o w o p o g a rs z a w a d liw a r e d a k c j a c ało śc i i b a rd z o z ła ja k o ś ć te c h n ic z n a p u b lik a c ji. A u to r n ie z n a ż a d n e j p o ls k ie j p ra c y p o ś w ię c o n e j p ro b le m o m o s a d n ic tw a , a s z k o d a — bo n a p rz y k ła d o p u b lik o w a n y p rz e z M a r ia n a B is k u p a A t la s P r u s K r ó le w s k ic h w d r u
g ie j p o ło w ie X V I w . m ó g łb y p o słu ż y ć m u ja k o z n a k o m ity w z ó r do o p ra c o w a n ia m a p .
P o n a d to d o w ie d z ia łb y się, j a k w ie le p ro b le m ó w m o ż n a z b a d a ć w o p a rc iu o b o g a ty m a te r ia ł ź ró d ło w y , k tó re g o w o g óle n ie d o strz eg ł. P r a c a P . G e rm e rs h a u s e n a p o s ia d a n ie w ą t p liw ie p o w a ż n ą w a rto ś ć d la d a lsz y c h b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m P r u s — p r z e d e w s z y s tk im d z ię k i z a w a r te m u w n ie j b o g a te m u m a te r ia ło w i ź ró d ło w e m u . J e d n a k ja k o r o z p ra w a o ro z w o ju o s a d n ic tw a j e s t d a le k a od d o sk o n ało śc i. A n t o n i C z a c h a r o w s k i J e r z y G o ź d z i e l e w s k i , W o jn a p o ls k o - k r z y ż a c k a 1414 r., tz w . „w o jn a g ło d o w a ”, S tu d ia i M a te ria ły d o H is to r ii W o jsk o w o śc i, t. 16, cz. 2, W a r s z a w a 1971, ss. 19— 61. Z m a g a n ia o rę ż n e m ię d z y P o ls k ą i Z a k o n e m k rz y ż a c k im w o k re s ie p o g ru n w a ld z - k im aż d o p o k o ju b rz e sk ie g o w 1435 r . . n ie z o sta ły d o ty c h c z a s w cało śc i g r u n to w n ie p rz e d s ta w io n e w l i te r a tu r z e . W o s ta tn ic h la ta c h o so b n y c h s tu d ió w d o c z e k a ły s ię j e d y n ie t a k z w a n a w o jn a g o lu b s k a w 1422 r., o p r a c o w a n a p rz e z h is to ry k a szw e d z k ieg o S v e n a E k d a h la (1965 r .) 1 o ra z n a ja z d k rz y ż a c k i n a P o ls k ę i b itw a p o d D ą b k a m i (pow . w y rz y sk i) w 1431 r., p rz e a n a liz o w a n y p rz e z M a r ia n a B is k u p a (1967 r . ) 2. W y b ó r t e m a tu p rz e z J e rz e g o G o ź d z ie le w sk ie g o n a le ż y w ię c u z n a ć z a słu sz n y , g d y ż s tr o n a m i l i t a r n a w o jn y p o ls k o -k rz y ż a c k ie j w 1414 r., p o z a u w a g a m i n a m a rg in e s ie o g ó ln ie js z y c h p ra c , n ie z o sta ła d o tą d szczeg ó ło w o z b a d a n a a n i w p o ls k ie j, a n i w n ie m ie c k ie j h is to rio g r a fii3. A u to r n in ie js z e g o a r t y k u ł u — j a k s tw ie r d z a w s w o im w s tę p ie — „ p o s ta w ił s o b ie za z a d a n ie z a n a liz o w a n ie z w o js k o w e g o p u n k tu w id z e n ia p rz e b ie g u k a m p a n ii 1414 r., a p o n a d to w y ja ś n ie n ie , d la c ze g o w s to su n k o w o k r ó tk i m c za sie po w o jn ie 1409— 1411 d o szło do p o n o w n e g o k o n f lik tu z b ro jn e g o i u k a z a n ie , ja k ie n a s tę p s tw a w sfe rz e s to s u n k ó w p o ls k o -k rz y ż a c k ic h p rz y n io s ła » w o jn a g ło d o w a « ” . D a le j p o d a je ,
1 S. E k d a h l , D er K r ie g z w iś c h e n d e m D e u ts c h e n O rd e n u n d P o le n - L ita u e n
i m J a h r e 1422, Z e its c h rift f ü r O s tfo rs c h u n g , B d. 13, 1964, ss. 614— 651; p o r. m o ją r e
c e n z ję te g o a r ty k u łu : K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1965, n r 3, ss. 485— 486. 2 M. B i s k u p , N a ja z d n a P o lsk ę i b itw a p o d D ą b k a m i, w : S tu d ia h is to ry c z n e p o ś w ię c o n e S ta n is ła w o w i H e r b s to w i n a s ze śćd z ie sięc io le c ie u ro d z in , Z e s z y ty N a u k o w e W A P , ser. h ist., n r 15 (48), W a r s z a w a 1967, ss. 15— 28.
3 P o r. W . N o b e l , M ic h a e l K iic h m e is te r , H o c h m e is te r d e s D e u ts c h e n O rd e n s
1414— 1422, B a d G o d e sb e rg 1969, Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te d e s D e u ts c h e n
O rd e n s, B d. 5.
466 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
że t a k z a k r e ś lo n ą p ro b le m a ty k ę p rz e d s ta w i p rz e d e w s z y s tk im n a p rz e k a z a c h ź ró d ło w y c h . W y m ie n ia tu H is to rię D łu g o sza i K r o n ik ę k o n ty n u a to r a J a n a P o silg eg o , p rz y czy m d o d a je je sz c z e w e w s p o m n ia n y m w s tę p ie , że p ra c ę J o h a n n e s a V o ig ta , G e sc h ic h te
P r e u ss e n s (ta b . V II) t r a k t u j e ja k o w y d a w n ic tw o ź ró d ło w e , bo j a k m ó w i s a m a u to r,
„ z a w ie ra b a rd z o d u ż o w ia d o m o śc i p rz e d ru k o w a n y c h ze s ta r y c h k ro n ik k rz y ż a c k ic h , k tó r e d o c h w ili o b e c n e j n ie z a c h o w a ły się, a lb o te ż w y k o rz y s ta n ie ic h w P o ls c e je s t u tru d n io n e , p o n ie w a ż o b e c n ie z n a j d u ją się w ra z ze z b io ra m i d a w n e g o a rc h iw u m k ró le w ie c k ie g o w G e ty n d z e ”. C elo w o z a c y to w a łe m s ło w a a u to ra , g d y ż p o z w a la ją o n e g łę b ie j w n ik a ć w je g o w a r s z ta t n a u k o w y . O tó ż J . V o ig t d o o m ó w ie n ia w o jn y 1414 r. w y k o rz y s ta ł w ła ś n ie K r o n ik ę k o n ty n u a to r a J a n a P o silg eg o , k tó r a w y s t ę p u je u n ieg o p o d n a z w ą L indenblatt-K In n y c h p rz e k a z ó w h is to rio g ra f ic z n y c h n ie w y z y s k iw a ł do in te re s u ją c e g o n a s z a g a d n ie n ia , z re s z tą c ały m a te r ia ł h is to rio g r a f ic z n y d o d z ie jó w p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o z o sta ł o p u b lik o w a n y w w y d a w n ic tw ie S c rip to re s r e r u m P r u s si-
c a r u m ju ż w u b ie g ły m stu le c iu . W a rto ść z aś a rc h iw u m p o k rz y ż a c k ie g o w G e ty n d z e
n ie p o le g a o c zy w iśc ie n a ty m , że p rz e c h o w u je „ s ta re k ro n ik i k rz y ż a c k ie ” , j a k c h c ia łb y a u to r, a le że z a w ie ra o g ro m n ą k o r e s p o n d e n c ję , k tó re j z n a c z e n ie d la o p ra c o w a n ia d z ie jó w Z a k o n u i je g o s to s u n k ó w z p a ń s tw a m i o ś c ie n n y m i j e s t b e z c e n n e , o czy m a u to r a m o g ły b y p rz e k o n a ć re g e s ta W a lte r a H u b a ts c h a i E r ic h a J o a c h im a 5, czy p r o to k o ły p r o k u r a to r ó w g e n e r a ln y c h Z a k o n u p rz y d w o rz e p a p ie sk im , g d y b y do n ic h s ię g n ą ł6. P o z a ty m J. G o ź d z ie le w sk i c z e rp a ł ta k ż e m a te r ia ł z k o d e k só w d y p lo m a ty c z n y c h , a le n ie d o ta r ł do w s z y s tk ic h , n a p rz y k ła d do k o d e k s u d y p lo m a ty c z n e g o L itw y , w y d a n e g o p rz e z E d w a rd a R ac z y ń sk ieg o (1845 r.), k o d e k s u d y p lo m a ty c z n e g o In f la n t, E sto n ii, i K u r la n d ii7, w y d a w n ic tw a o p u b lik o w a n e g o p rz e z E r ic h a W eiseg o w to m ie p ie rw s z y m (1939 r.), z a w ie ra ją c e g o t r a k t a t y p a ń s tw o w e Z a k o n u za 1. 1398— 1435. W re sz c ie in n a w a ż n a rz e c z w y m a g a ją c a p o d k re ś le n i a to f a k t, że a u to r p o za w s p o m n ia n y m J . V o ig te m n ie w y k o rz y s t a ł ż a d n e j in n e j p ra c y n ie m ie c k ie j d o ty c z ą c e j p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o , o g ra n ic z a ją c s ię w y łą c z n ie do l i t e r a t u r y p o lsk ie j. O p ró c z o m ó w io n e g o w s tę p u , a r t y k u ł z a w ie ra trz y części. P ie r w s z a część, z a t y t u ło w a n a P o lsk a i L it w a a Z a k o n k r z y ż a c k i w la ta c h 1411— 1414 o m a w ia b a rd z o o g ó l n ie w y d a rz e n ia p o p rz e d z a ją c e w o jn ę 1414 r. p rz e d e w s z y s tk im n a p o d s ta w ie p ra c A n to n ie g o P ro c h a s k i, L u d w ik a K o la n k o w sk ie g o i O s k a ra H a lec k ie g o . W części te j r a ż ą c z y te ln ik a u p ro s z c z e n ia w u ję c iu n ie k tó ry c h k w e stii, j a k n a p rz y k ła d s to s u n e k Z y g m u n ta L u k s e m b u rs k ie g o do Z a k o n u i P o ls k i, z w ła s z c z a s ą d p o lu b o w n y w la ta c h 1412— 1414, k tó re g o n ie m o ż n a b y ło j e d n a k in a c z e j p rz e d s ta w ić n a p o d s ta w ie w y z y s k a n e j s ta r s z e j l i te r a tu r y . Z teg o s a m e g o p o w o d u u k a z u je s to s u n e k P o ls k i do Z a k o n u w sp o só b d o ść id e a listy c z n y . N ie z n a ją c s p o ru p o ls k o -k rz y ż a c k ie g o ze s tro n y ź ró d eł, a je d y n ie n a p o d s ta w ie s ta rs z e j l i t e r a t u r y a k c e n ty p ro p a g a n d o w e d y p lo m a c ji p o lsk ie j b ie r z e z b y t p o w a ż n ie . Z a sła b o u w y p u k lo n o g rę d y p lo m a ty c z n ą P o ls k i i K rz y ż a k ó w n a f o r u m m ię d z y n a ro d o w y m , m im o że s p r a w ę tę w li t e r a t u r z e o p ra c o w a n o o b s z e r n ie , w ty m m ie js c u w y s ta r c z y w y m ie n ić p r a c ę A n d r z e ja G r a b s k i e g o 8, k tó r a d o p ro w a d z iła b y a u to r a do in n y c h o p ra c o w a ń . W te j części a r t y k u ł u n ie b r a k ró w n ie ż b łę d ó w rz e cz o w y c h i n ie f o rt u n n y c h s fo rm u ło w a ń . B łę d e m je s t n a tu r a ln ie s tw ie rd z e n ie , że p r o k u r a to r k rz y ż a c k i p rz e b y w a ł w W a ty k a n ie , p rz e c ie ż to a n a c h ro n iz m (s. 28). In n y p r z y k ła d n a s tro n ie 27: o Ś w ię ty m C e s a rs tw ie R z y m sk im N a ro d u N ie m ie c k ie g o m o ż em y m ó w ić d o p ie ro od k o ń c a X V w ie k u . W y d a je się, że te g o r o d z a ju b łę d y w y n ik a ją z b r a k u o g ó ln ie js z e j w ie d zy .
D ru g a część a r ty k u łu J. G o źd zie le w sk ieg o , p t. D zia ła n ia w o je n n e 1414 r., p rz e d s ta w ia ją c a c h ro n o lo g ic z n ie p rz e b ie g d z ia ła ń w o je n n y c h p o ls k o -k rz y ż a c k ic h o d lip c a aż do p o c z ą tk u p a ź d z ie rn ik a , b u d z i ta k ż e w ie le z a s trz e ż e ń . O d r a z u w y p a d a p o w ie
4 Por. J a h r b ü c h e r J o h a n n e s L in d e n b la tt o d e r C h r o n ik J o h a n n e s v o n P u silie ,
h e ra u s g . vo n J . V o i g t , K ö n ig s b e rg 1823.
5 R e g e sta h is to ric o -d ip lo m a tic a O rd in is S . M a ria e T h e u to n ic o r u m 1198— 1525, P a r s 1, R e g e s te n z u m O r d e n s b r ie fa r c h iv ., v o l 1., G ö ttin g e n 1948. G D ie B e r ic h te d e r G e n e r a lp r o k u r a to r e n d es D e u tsc h e n O rd e n s a n d e r K u rie , B d. 2 P e te r v o n W o r m d itt (1403— 1419), b e a rb . v o n H. K o e p p e n, G ö ttin g e n 1960. 7 L iv -, E s t- u n d K u r lä n d is c h e s U r k u n d e n b u c h , h e ra u s g . v o n F. G. B u n g e , Bd. 4— 5, R e v e l-R ig a 1859— 1867. 8 A. F. G r a b s k i , P o g r u n w a ld z k ie p o le m ik i, Z e szy ty N a u k o w e U n iw e rs y te tu Ł ó d z k ie g o , N a u k i H u m a n isty c z n o -S p o łe c z n e , ser. I, z. 45, 1960.
d zieć, że z n a c z n a ic h część j e s t n a s tę p s tw e m n ie w y k o r z y s ta n ia w sp o só b w y c z e rp u ją c y i k ry ty c z n y d o stę p n e g o m a te r ia łu ź ró d ło w e g o o ra z l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . N a d z ia ła n ia w o je n n e w 1414 r. a u to r p a tr z y p rz e d e w s z y s tk im z p u n k t u w id z e n ia s tro n y p o ls k ie j, d la te g o te ż w ie le w a ż n y c h m o m e n tó w z te j k a m p a n ii u c h o d z i je g o u w a d z e , alb o p o p r o s tu n ie u ś w ia d a m ia s o b ie p o trz e b y ic h o m ó w ie n ia . N ie p r ó b u je z a te m u s t a lić lic z b y w o js k k rz y ż a c k ic h b io rą c y c h u d z ia ł w d z ia ła n ia c h w o je n n y c h . Z b y w a tę s p r a w ę s tw ie rd z e n ie m , że: „ T ru d n o j e s t c o k o lw ie k p o w ie d z ie ć o lic z b ie w o js k a ja k ą d y s p o n o w a ł Z a k o n , p o n ie w a ż ż a d n e ź ró d ło je j n ie p o d a je ”. O czy w iśc ie b r a k te g o ro d z a ju w z m ia n k i w ź ró d ła c h k rz y ż a c k ic h , n ie zn ac z y to je d n a k , że n ie m o ż n a lic z b y w o js k a u s ta lić p rz e z o b lic z e n ia p o ró w n a w c z e , w o p a rc iu o d o ty c h c z a s o w ą a n a liz ę F r ie d r ic h a B e n n in g h o v e n n a 9, S v e n a E k d a h la i M a r ia n a B isk u p a . N a p rz y k ła d w p o ło w ie X V w ie k u og ó ł s ił w o js k o w y c h s ta n ó w p r u s k ic h w y n o sił 8 ty s ię c y lu d z i, do czego d o c h o d z iły je sz c z e p o c z ty r y c e rs k ie . O g ó łe m o k o ło 20 ty s ię c y lu d z i. A u to r d y s p o n o w a ł ta k ż e m a te r ia łe m ź ró d ło w y m , k tó r y d a w a ł m u m o ż liw o ść u k a z a n ia s iły z a - c ię ż n y c h k rz y ż a c k ic h , j a k i k ło p o ty Z a k o n u z p o w o ła n ie m r y c e rs tw a z ie m i c h e ł m iń s k ie j d o o b ro n y k r a ju . N ie p re c y z y jn ie z o sta ła p rz e d s ta w io n a m a r s z r u ta w o js k a p o l sk ieg o i lite w s k ie g o . O z a ję c iu n ie k tó r y c h z a m k ó w p rz e z P o la k ó w w a r ty k u le n ie w sp o m n ia n o , c h o ć p isze o ty m P o silg e . P r z y te j o k a z ji w a r to o m ó w ić z a łą c z o n ą m a p k ę o b ra z u ją c ą d z ia ła n ia w o je n n e 1414 r. (k ie r u n k i d z ia ła n ia o b y d w u s tr o n o ra z m ia s ta i z a m k i z d o b y te i o b lę ż o n e p rz e z w o js k o p o ls k o -lite w s k ie ) . D o m a p k i te j z a k r a d ło się s p o ro b łę d ó w i p o m y łe k . P o d a je się ta m m y ln ie , że B a łg a b y ła m ia s te m , a p rz y P a s łę k u b r a k o z n a c z e n ia , że p rz y ty m m ie śc ie is tn ia ł te ż z am ek . K ie r u n k i d z ia ła ń w o js k k rz y ż a c k ic h z o sta ły p rz e d s ta w io n e w sp o só b u p ro sz c z o n y , n ie z a z n a c z o n o m ie js c o w o ś c i z d o b y ty c h p rz e z K rz y ż a k ó w n a te r e n ie P o lsk i. W y d a je się, że a u to r m ó g ł z a z n a c zy ć n a m a p c e ta k ż e z ag o n y p o ls k ie d o c ie ra ją c e n a te r e n z ie m i c h e łm iń s k ie j a ż po d T o r u ń , o k tó ry c h w s p o m in a w te k śc ie , je ś li u k a z a ł p o d o b n e z ag o n y k r z y ż a c k ie n a z ie m i d o b rz y ń s k ie j. W te j c zęści a r ty k u łu p o ja w ia s ię d u żo b łę d ó w , s p o śró d k tó ry c h p o d a m ty lk o n a jw a ż n ie js z e . M a n if e s t J a g ie łły d o s ta n ó w p ru s k ic h z o sta ł s k ie r o w a n y d n ia 30 c z e rw c a , a n ie 13 lip c a , j a k p o d a je a u to r. P o s ilg e n ie m ó w i w c a le , że o d d z ia ł k rz y ż a c k i o p u s z c z a ją c y N id z ic ę n ie m ó g ł u d a ć się d o D z ia łd o w a , p o n ie w a ż b y ło on o o b le g a n e p rz e z w o js k o p o lsk ie . T o d e d u k c ja a u to r a . W ia d o m o je d y n ie z lis tu w ie lk ie g o m is trz a do Z y g m u n ta L u k s e m b u rs k ie g o z d n ia 30 lip c a , że d w a d n i w c z e ś n ie j P o la c y p rz y s tą p ili do o b lę ż e n ia N id z ic y i D z ia łd o w a (por. C o d e x e p ist. V ito ld i, s. 245). N a s tr o n a c h 43 i 49 j e s t m o w a o k o m tu r z e b ra n ie w s k im . J e s t to o c z y w isty b łą d , g d y ż m ia s to B ra n ie w o le ż a ło n a te r e n ie W a r m ii, k tó r a b y ła w y łą c z o n a z a d m i n i s tr a c ji k rz y ż a c k ie j. N a to m ia s t w z m ia n k ę o .b is k u p s tw ie p o m o rs k im m o ż n a b y z a l i czyć n a k a r b p o m y łe k k o re k to r s k ic h , g d y ż a u to r o w i ch o d ziło n ie w ą t p liw ie (n a to w s k a z y w a łb y k o n te k s t) o b is k u p s tw o p o m e z a ń s k ie . Z y g m u n t L u k s e m b u rs k i n ie m ó g ł w y s ła ć lis tu d o w ie lk ie g o m is tr z a d n ia 4 w r z e ś n ia 1414 r. z K o n s ta n c ji, g d z ie m ia ł rz e k o m o p rz e b y w a ć w z w ią z k u z p rz y g o to w a n ia m i so b o ru . K ró l rz y m s k i w y s ł a ł te n lis t z K o b le n c ji, a do K o n s ta n c ji p rz y b y ł d o p ie ro d n ia 24 g r u d n ia te g o ro k u . A u to r m y ln ie p rz y jm u je p e łn o m o c n ic tw a d la p o s łó w p o ls k ic h i k rz y ż a c k ic h p o c h o d zą c e z p o c z ą tk u p a ź d z ie rn ik a za w ła ś c iw y t r a k t a t ro z e jm o w y z d n ia 7 p a ź d z ie rn ik a , k tó r y z a w a r ty z o s ta ł n a o k re s d w ó c h l a t w B ro d n ic y (s. 50). Z r e s z tą p o w y ż sz e p e łn o m o c n i c tw a p rz y ta c z a a u to r k o rz y s ta j ą c z re g e s tu (C o d e x e p ist. V ito ld i, s. 296), choć z o sta ły o n e w y d ru k o w a n e w cało śc i (K o d e k s d y p l. L i t w y , ss. 190— 193).
W ró ć m y je sz c z e ra z do s p r a w z asa d n ic z y c h , k tó r e rz u c a j ą się w o czy p rz y c z y ta n iu te j c zęści a rty k u łu . A u to r n ie w z ią ł p o d u w a g ę f a k tu p r z e b y w a n ia w ie lk ie g o m is trz a n a z a m k u m a lb o rs k im p rz e z c ały o k re s p o b y tu a rm ii p o ls k o -lite w s k ie j w P r u s a c h i w y p ły w a ją c y c h z te g o k o n s e k w e n c ji. W p r a c y o d c z u w a s ię b r a k z a p o z n a n ia c z y te ln ik a z te r e n e m „ te a tr u w o jn y ”, to j e s t w a r u n k a m i n a tu r a ln y m i i o b ro n n y m i. N a jw a ż n ie js z y z a rz u t, k tó r y tr z e b a 'S k ie r o w a ć p o d a d r e s e m a u to ra , to b r a k p r z e p ro w a d z e n ia k r y t y k i d w ó c h ź ró d e ł: D łu g o sz a i P o silg e g o , c h o d zi z w ła s z c z a o części d o ty c zące 1414 r. P o s ilg e (k o n ty n u a to r)) b y ł p rz e c ie ż w sp ó łc z e sn y w y d a rz e n io m , ty m b a rd z ie j że w ó w cz a s p r z e b y w a ł — j a k są d z i M a x T o e p p e n — n a z a m k u m a lb o rs k im . N ie w ą tp liw ie o rie n to w a ł się d o b rz e w p r z e b ie g u d z ia ła ń w o je n n y c h 1414 r., d la te g o w k o n fr o n ta c ji z D łu g o sze m w y c h o d z i z w y cię sk o , a c z k o lw ie k n a sz d z ie jo p is p o d a je
9 F. B e n n i n g h o v e n , D ie G o tla n d fe ld z ü g e d e s D e u tsc h e n O rd e n s, Z e it s c h r if t f ü r O stfo rs c h u n g , B d. 14, 1964, ss. 422— 477.
468 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
fa k ty n ie w y s tę p u ją c e g d z ie in d z ie j i p rz e z to n ie m o ż liw e do s p ra w d z e n ia . W b re w z a p o w ie d z i w e w s tę p ie , o m ó w io n a część n ie z a w ie ra a n a liz y c a ło k s z ta łtu s y tu a c ji m ilit a r n e j o b u s tr o n w a lc z ą c y c h w 1414 r., lecz je d y n ie je j o p is w g łó w n y m z a ry sie , b ez k r y ty c z n e j o c en y in fo r m a c ji źró d ło w y c h .
T r z e c ia i o s ta t n ia część a r t y k u ł u o m a w ia n a s tę p s tw a p o ls k ie j w y p ra w y 1414 r., g łó w n ie w s fe rz e g o s p o d a rc z e j, d la s p o łe c z e ń stw a i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w o p a rc iu o l i te r a tu r ę , z w ła s z c z a p ra c e M a r ia n a M a ło w is ta i M a r ia n a B isk u p a . A u to r n ie się g n ą ł d o m a te r i a ł u ź ró d ło w e g o , d z ię k i k tó re m u m ó g łb y u k a z a ć d o k ła d n ie j o g ro m n e z n isz c z e n ia d o k o n a n e p rz e z w o js k a p o ls k ie n a d ro d z e s w e j m a rs z r u ty , n a p rz y k ła d n a o b s z a rz e W a rm ii. D a n e d o te j k w e s tii z n a j d u ją s ię w k o d e k sie d y p lo m a ty c z n y m W a r m ii, j a k ró w n ie ż w p ra c y C h r is tia n a K r o l l m a n n a 10. O g ó ln ie s tw ie r d z ić w y p a d a , że a u to r w te j c zęści n ie w y k ro c z y ł p o z a in fo r m a c je o c h a r a k t e r z e p o d rę c z n ik o w y m , p rz y c zy m n ie u n ik n ą ł szc z eg ó ło w y c h b łę d ó w (np. n a s. 55 je s t p a s s u s o z n isz c z e n ia c h w o k o lic y T o r u n ia „ n a te re n ie p a ń s tw a p o ls k ie g o ” p rz e z w o js k a k rz y ż a c k ie ).
R e a s u m u ją c u w a g i n a te m a t a r t y k u ł u J e rz e g o G o ź d zie le w sk ieg o , n a le ż y p o w ie dzieć, że d z ia ła n ia w o je n n e p o ls k o -k rz y ż a c k ie w 1414 r. c z e k a ją n a d a l n a s o lid n e o p r a c o w a n ie z u w z g lę d n ie n ie m c ałeg o d o s tę p n e g o m a te r ia łu ź ró d ło w e g o w ra z z jeg o a n a liz ą k ry ty c z n ą . Z e n o n N o w a k A c ta P ru ssic a . A b h a n d l u n g e n z u r G e sc h ic h te O st- u n d W e s tp r e u s s e n s . F r itz G a u se z u m 75. G e b u rts ta g . B e ih e fte z u m J a h r b u c h d e r A lb e r tu s - U n iv e r s itä t K ö n ig s b e rg /P r . B d. 39. W ü rz b u rg 1968, H o lz n e r-V e rla g , ss. 375, ilu s tr. W y d a n a p rz e d c z te r e m a la ty k s ię g a p a m ią tk o w a d la u c z c z e n ia 75 ro c z n ic y u r o d z in F r itz a G a u se g o , z n an e g o , a d ziś n ie ż y ją ce g o h is to r y k a z a c h o d n io n ie m ie c k ie g o , a u to r a w ie lu w a rto ś c io w y c h p ra c z d z ie jó w P r u s W sc h o d n ic h , m ię d z y in n y m i m o n u m e n ta ln e j h is to r ii K ró le w c a , m a p o w a ż n e z n a c z e n ie d la z ro z u m ie n ia n o w sz y c h k ie r u n k ó w w te j części h is to rio g r a f ii z a c h o d n io n ie m ie c k ie j, k tó r a z a j m u je s ię p r o b le m a ty k ą P r u s W sc h o d n ic h . K się g a d o s k o n a le o b ra z u je te ż o s ią g n ię c ia j a k i b r a k i h is to rio g ra f ii n ie m ie c k ie j w te j d z ie d zin ie .
A u to r k ró tk ie g o w p ro w a d z e n ia , K u r t F o r s tr e u te r , o g ra n ic z y ł się słu sz n ie do p o d a n ia p o d s ta w o w y c h in f o r m a c ji b io g ra fic z n y c h o G a u se m re z y g n u ją c z h y m n ó w p o c h w a ln y c h n a cześć z asłu ż o n e g o d la n a u k i h is to ry c z n e j ju b ila ta . Z d o ro b k ie m n a u k o w y m G a u se g o z a p o z n a je z a m ie s z c z o n a p r z y k o ń c u k się g i k o m p le tn a b ib lio g r a f ia jeg o p r a c z e s ta w io n a p rz e z P a u la B u h la . W y k a z te n je s t im p o n u ją c y , w id a ć je d n a k , iż G a u se , c h o ć h is to r y k n ie w ą t p liw ie n ie p r z e c ię tn ie z d o ln y i o g ro m n ie p ra c o w ity , p o s ia d a ł z a i n te r e s o w a n ia n ie m a l w y łą c z n ie re g io n a ln e i te m a ty k ą sw o ic h p ra c b a rd z o rz a d k o w y k ra c z a ł p o z a g ra n ic e P r u s W sc h o d n ic h , a w s a m y c h P r u s a c h ze szc z eg ó l n y m u p o d o b a n ie m z a jm o w a ł się h is to rią ic h s to lic y — K ró le w c a 1. T o o g ra n ic z e n ie d o r o b k u n a u k o w e g o d o o k re ś lo n e g o re g io n u p o tra fi ł G a u s e z re k o m p e n so w a ć o g ro m n ą ro z p ię to ś c ią c h ro n o lo g ic z n ą (od ś re d n io w ie c z a aż do c za só w n a jn o w sz y c h ) i r ó ż n o ro d n o ś c ią z a in te r e s o w a ń h is to ry c z n y c h . G a u s e z a jm o w a ł się b o w ie m h is to r ią p o lity c z n ą , d z ie ja m i u s tr o ju (a z w ła sz c z a s ą d o w n ic tw a ), h is to r ią s z tu k i i a r c h ite k tu r y , d z ie ja m i k sią ż k i i b ib lio te k , a w re sz c ie b io g ra fis ty k ą re g io n a ln ą .
U k ła d k się g i p a m ią tk o w e j z o s ta ł te m a ty c z n ie d o b rz e d o p a so w a n y d o s y lw e tk i i d o ro b k u n a u k o w e g o ju b ila ta . S p o ty k a m y t u t a j p r a c e z w sz y s tk ic h o k re s ó w h is to rii P r u s W sc h o d n ic h — od c za só w p rz e d k rz y ż a c k ic h p o c z y n a ją c , a n a la ta c h d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j k o ń c zą c . S iln ie z a z n a c z o n o p r o b le m a ty k ę k ró le w ie c k ą . O p ró c z p ra c 10 C o d e x d ip lo m a tic u s W a r m ie n sis , h e ra u s g . v o n C. P . W o e l k y, B d. 3, B r a u n s b e rg -L e ip z ig 1874, n r. 495, ss. 503— 507; p o r. ta k ż e C. K r o l l m a n n , B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d e s O rd e n s la n d e s P r e u s s e n i n S c h a d e n b ü c h e r n (Î411— Î419), B e r lin - - G r u n e w a ld 1919.
1 W y n ik a ło to z p e w n o ś c ią z f a k tu , że F. G a u se u ro d z ił się i s tu d io w a ł w K ró le w c u o ra z p ra c o w a ł ta m p rz e z c a ły o k re s m ię d z y w o je n n y d o c h o d zą c w 1938 r. do s ta n o w is k a d y r e k to r a a rc h iw u m i m u z e u m m ie js k ie g o . W a r to z az n a c zy ć , że p r z o d k o w ie te g o h is to r y k a b y li P r u s a m i, k tó r z y u le g li n a s tę p n ie g e rm a n iz a c ji. R o d zin a F. G a u se g o b y ła w y m ie n ia n a w ź ró d ła c h h is to ry c z n y c h w 1340 r.
