Adam Smith pomylił się. To nie egoistyczne jednostki, lecz silne wspólnoty powodują szybszy rozwój ekonomiczny

Adam Smith pomyli

ҝ si҄. To nie egoistyczne jednostki, lecz silne

wspÓlnoty powod

ujѱ szybszy rozwÓj ekonomiczny

Mariusz Maziarz, mariusz.mm@gmail.com Uniwersytet Ekonomiczny we WrocÙawiu

Komandorska 118/120 WrocÙaw

Streszczenie

Zgodnie z dwiema najpopularniejszymi teoriami Þ lozoÞ cznymi poznanie relacji przyczynowej moČna sprowadzi° do (1) zbadania mechanizmów zachodz­cych pomi¿dzy zmiennymi (jak mówi­ zwolennicy realizmu przyczynowego) lub (2) analizy korelacji zachodz­cej pomi¿dzy zmiennymi (za czym opowiadaj­ si¿ Þ lozofowie kontynuuj­cy tradycj¿ Hume’a). W badaniach zastosowano obie metody w celu odpowiedzi na pytanie, czy istnieje relacja przyczyna – skutek pomi¿dzy wymiarem kultury indywidualizm-wspólnotowoï° oraz tempem rozwoju ekonomicznego. Przeprowadzona analiza wykazaÙa, Če zorientowanie spoÙeczeÚstwa na wspólnoty powoduje szybszy wzrost gospodarczy.

SÙowa kluczowe: wspólnotowoï°, przyczynowoï° w ekonomii, determinanty wzrostu,

indywidualizm/wspólnoto-woï°

Adam Smith Was Wrong. Not SelÞ sh Individuals But Strong Communities Are a Cause of Economic Development

Abstract

According to the two most popular philosophical theories of causality, there are two ways of recognizing such re-lations: (1) by understanding mechanisms and processes between variables (in pursuance of causal realism) or (2) by correlation analysis (because, as Hume wrote, it is impossible to cognize the causal relationship itself). I applied these two methods to answer the question if there is cause-eě ect relationship between one of the cultural dimensions, namely individualism-collectivism and the rate of economic growth. The study carried out on a group of EU countries shows that more collectivistic countries develop faster.

Key words: collectivism, causality in economics, determinants of growth, individualism/collectivism.

Pocz­tków wspóÙczesnej ekonomii upatruje si¿ w przeÙomowym dziele szkockiego Þ lozofa O bogactwie narodów. Adam Smith1 szukaÙ przyczyn dobrobytu ogóÙu, czyli tytuÙowego bogactwa narodów, w dziaÙaniach jednostek

kierowa-nych wyÙ­cznie egoistycznym interesem. Zgodnie z pogl­dem, który stanowiÙ twardy rdzeÚ ekonomii przez dwa stulecia, maksymalizacja zysku przez przedsi¿biorc¿, dzi¿ki dziaÙaniu niewidzialnej r¿ki rynku, prowadzi do optymalnych decyzji okreïlaj­cych: ile, czego i jak produkowa°.

Paradygmat racjonalnoïci i efektywnoïci rynków utrzymaÙ si¿ w ekonomii gÙównego nurtu pomimo wyst¿puj­cych w literaturze przedmiotu gÙosów o wpÙywie na tempo wzrostu gospodarczego czynników kulturowych (np. gÙos Maxa Webera2) oraz problemów z koordynacj­, czego przykÙadem moČe by° sformuÙowany przez Merilla Flooda i Axela

Dre-shera w poÙowie XX wieku tzw. dylemat wi¿Ċnia. Pomimo wyników badaÚ wskazuj­cych na istot¿ czynników kulturo-wych, ludzkich oraz wyst¿powanie nieefektywnoïci rynkowych w rzeczywistej gospodarce, Robert Solow3 sformuÙowaÙ

neoklasyczny model wzrostu, w którym wielkoï° produkcji gospodarki zaleČaÙa wyÙ­cznie od poziomu kapitaÙu (K), technologii i jakoïci oraz liczby pracowników (L):

Q = f (K, L)

1 Smith A., 2007, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of nations, Soares S. M. (red.), MetaLibri, hĴ p://metalibri.wikidot.com/ title:an-inquiry-into-the-nature-and-causes-of-the-wealth-of; 11.04.2014.

2 M. Weber, The objectivity of the Sociological and Social-Political Knowledge, [w:] 2004, The Essential Weber: A Reader, Psychology Press, 1904. 3 R. Solow, A contribution to the Theory of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, 1956, tom 70, nr 1; s. 65-94.

Wpҝyw spoҝeczeҞstwa na gospodark҄

WpÙyw mi¿kkich czynników na rozwój ekonomiczny zacz­Ù by° dostrzegany dopiero kilkadziesi­t lat temu. Jednak-Če, pomimo publikacji Culture’s consequences Geerta Hofstede4, wci­Č pokutowaÙ pogl­d, iČ istnieje zwi­zek pomi¿dzy

szybkim tempem wzrostu gospodarczego i indywidualistycznymi zachowaniami jednostek, które kieruj­ si¿ wyÙ­cznie maksymalizacj­ zysku. Richard Peterson5 uznaÙ, Če nasilenie wartoïci przeciwnych do indywidualizmu, tj.

wspólnoto-woïci, negatywnie wpÙynie na rozwój ekonomiczny. David McClelland6 _{i G. Hofstede}7 uzasadniali powyČszy wniosek

odwróceniem ludzi od orientacji na osi­gni¿cia zwi­zanej z potrzeb­ przynaleČnoïci.

WpÙyw poziomu indywidualizmu/wspólnotowoïci spoÙeczeÚstwa na gospodark¿ zacz¿to ocenia° pozytywnie do-piero w latach dziewi¿°dziesi­tych ubiegÙego wieku. Dla przykÙadu, Kellner8 pisaÙ w „Sunday Time”s, Če niskie tempo

wzrostu brytyjskiej gospodarki moČe by° spowodowane przez wysoki poziom indywidualizmu pracowników – przywo-ÙaÙ przy tym korelacj¿ tempa wzrostu PKB w 18 najbardziej uprzemysÙowionych krajach ïwiata i poziomu indywiduali-zmu (r=-0,67) mierzonego zgodnie z miar­ opracowan­ przez Hofstede (1980) na podstawie analizy danych ankietowych z Value Survey Module. W analizowanym wymiarze kultury przeciwieÚstwem indywidualizmu jest wspólnotowoï° (ang.: individualism/collectivism), rozumiana jako przeïwiadczenie, iČ „wspólne i solidarne dziaÙania przynosz­ nie gorsze re-zultaty niČ nieograniczona konkurencja na rynku odizolowanych od kontekstu spoÙecznego i racjonalnych jednostek”9_.

W ostatnich latach opublikowano szereg badaÚ wskazuj­cych na moČliwe istnienie zwi­zku pomi¿dzy orientacj­ spoÙeczeÚstw na wspólnoty a tempem rozwoju ekonomicznego. Robert Putnam10 wskazaÙ na wi¿ksz­ efektywnoï°

insty-tucji w spoÙeczeÚstwach zorientowanych wspólnotowo. Nina Rosenbusch, J. Brickmann, i A. Bausch11 _{oraz Mark Taylor}

i Sean Wilson12 zaobserwowali zwi­zek analizowanego w pracy wymiaru kultury z poziomem innowacyjnoïci. Louise

Parkes i inni13 zaobserwowali zaï zwi¿kszone zaangaČowanie pracowników w kulturach zorientowanych wspólnotowo.

W zwi­zku z istniej­cym w literaturze przedmiotu zróČnicowaniem opinii w dalszej cz¿ïci pracy podejmuje si¿ prób¿ odpowiedzi na pytanie, czy pomi¿dzy poziomem orientacji na wspólnoty a tempem rozwoju ekonomicznego istnieje zaleČnoï° przyczynowa. We wspóÙczesnym dyskursie Þ lozoÞ cznym istniej­ dwie waČne teorie przyczynowoïci, które mog­ mie° zastosowanie w prowadzonych w artykule rozwaČaniach.

Mianem realizmu przyczynowego nazywa si¿ pogl­d, zgodnie z którym relacja przyczyna – skutek rzeczywiïcie istnieje w ïwiecie, poza podmiotem poznaj­cym. Taki sposób istnienia jest dobrze rozumiany przez jednego z bohate-rów bajki napisanej przez Alana Milne’a14: na pytanie Kubusia Puchatka o biegun póÙnocny Krzyï odpowiada: To jest

coï, co si¿ odkrywa15. Realiïci (przyczynowi) twierdz­, Če relacja przyczynowa pomi¿dzy X i Y istnieje wtedy i tylko wte-dy, gdy istniej­ mechanizmy przyczynowe Ù­cz­ce wspomniane X i Y. W jaki sposób naleČy rozumie° poj¿cie mecha-nizmu przyczynowego w naukach spoÙecznych? Daniel LiĴ le deÞ niuje to poj¿cie jako „sekwencja zdarzeÚ, warunków i procesów prowadz­cych z przyczyny do skutku”16_{. Realizm przyczynowy postuluje, by empiryczne dowody}

istnie-nia zaleČnoïci przyczynowej rozszerzone byÙy o analiz¿ mechanizmu postulowanego zwi­zku pomi¿dzy przyczyn­ i skutkiem17_.

4 G. Hofstede, Culture’s consequences, Beverly Hills, 1980.

5 R. Peterson, Entrepreneurship and organization, [w:] Nystorm P. i Starbuck W., (red.) Handbook of Organizational Design, tom 1, 1980, s. 69-70. 6 D. McClelland, The Achieving Society, New York, 1976.

7 G. Hofstede, Empirical models of cultural diě erences, [w:] Bleichrodt N., Drenth P. (red.), Contemporary issues in cross-cultural psychology, Lisse, 1991, s. 76.

8 P. Kellner, 1994, Sunday Times, 20. lutego, sekcja 4, s. 4.

9 T. DoÙ¿gowski, Rozwój gospodarczy a wartoïci wspólnotowe. Mi¿dzy konkurencyjnoïci­ a solidarnoïci­ [w:] T. DoÙ¿gowski i in., Rozwój

gospodar-czy a wartoïci wspólnotowe, Warszawa 2012, s. 12.

10 R. Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton, 1993.

11 N. Rosenbusch, J. Brickmann, A. Bausch, Is innovation always beneÞ cial? A meta –analysis of the relationship between innovation and SMEs, „Journal of Business Venturing”,2011 tom 26, str. 441-457.

12 M. Taylor, S. Wilson, Does culture still maĴ er?: The eě ects of individualism on national innovation rates, „Journal of Business Venturing”, 2012, tom 27, s. 234-247.

13 L. Parkes i in., Person-organization Þ t across cultures: an empirical investigation of individualism and collectivism, „Applied Psychology: And International Review”,2001, tom 50, nr 1, s. 81-108.

14 M. Maziarz, Spór o obiektywne istnienie obiektów teorii ekonomicznych. Argument na rzecz esencjalizmu, “Przegl­d Prawniczy, Ekonomiczny i SpoÙeczny”, 2013, nr 4.

15 A. Milne, Kubuï Puchatek, Nasza Ksi¿garnia, 1988, s. 111.

16 D. LiĴ le, Varieties Of Social Explanation: An Introduction To The Philosophy Of Social Science, 1991, s. 15. 17 M. Lewis-Beck (red.), The SAGE Encyclopedia of Social Science Research Methods, 2003, s. 100.

Drugim z opozycyjnych sposobów rozumienia relacji przyczyna – skutek jest utoČsamienie relacji przyczynowej z regularnoïci­. Zwolennicy pogl­dów Davida Hume’a, stoj­c w opozycji do pogl­du opisanego powyČej, uwaČaj­, Če rzeczywistoï° nie ma charakteru przyczynowego. gwiat zewn¿trzny po prostu „jest”18. W zwi­zku z tym relacje

przyczynowe s­ przez nich utoČsamiane z regularnoïciami empirycznymi, czyli korelacj­, modelem lub grafem przy-czynowym.

W dalszej cz¿ïci artykuÙu wykorzystano omówione powyČej rozumienia relacji przyczynowej do przeprowadzenia analizy zwi­zku pomi¿dzy poziomem wspólnotowoïci w spoÙeczeÚstwie a tempem rozwoju gospodarczego. Cz¿ï° 2 zawiera analiz¿ rozumienia poj¿° wspólnotowoïci i indywidualizmu oraz opis ich przejawów ekonomicznych i sposo-bów mierzenia. Cz¿ï° 3 obejmuje analiz¿ mechanizmów, za pomoc­ których wyČszy poziom orientacji spoÙeczeÚstwa na wspólnoty wpÙywa na tempo rozwoju gospodarczego. RozdziaÙ 4 zawiera analiz¿ ekonometryczn­ badanej relacji. W ostatniej cz¿ïci przedstawiono wnioski z przeprowadzonego badania, moČliwoï° ich zastosowania w polityce gospo-darczej oraz omówiono kierunki dalszych badaÚ.

WspÓlnotowoҲѴ a indywidualizm

Przed przyst­pieniem do analizy badanego zwi­zku przyczynowego naleČy wÙaïciwie zdeÞ niowa° poj¿cia indywi-dualizmu i wspólnotowoïci, odpowiedzie° na pytanie, w jaki sposób moČna mierzy° ten wymiar kultury oraz zbada° przejawy zorientowania spoÙeczeÚstwa na wspólnoty oraz na indywiduum w Čyciu gospodarczym.

Tabela 1. Cechy spoÙeczeÚstw zorientowanych na wspólnoty

Autorzy badania Wskazywane cechy spoÙeczeÚstw zorientowanych na wspólnoty Stephen Knack i Philip Keefer19 _a) gwiadomoï° wspólnotowa;

b) identyÞ kacja z grup­;

c) zaleČnoï° emocjonalna od innych; d) solidarnoï° grupowa;

e) dzielenie si¿ obowi­zkami i przywilejami; f) potrzeba stabilnoïci;

g) relacje przyjaĊni, których nie wybieraj­ jednostki (ang.:

predetermined)

h) grupowe podejmowanie decyzji; i) partykularyzm.

Fang Chen i Stephen West20 x Jednoï° z innymi ludĊmi;

x poczucie fundamentalnego poÙ­czenia z innymi;

x orientacja na relacje;

x zorientowanie interpersonalne.

James Tiessen21 [1] Wymóg braku konß iktu wewn­trz grup;

[2] harmonħ na wspóÙpraca w grupie;

[3] oczekiwanie na pojawienie si¿ konß iktu w kontakcie z osobami naleČ­cymi do innej grupy.

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Psychologowie kultury deÞ niuj­ wspólnotowoï°, przywoÙuj­c istot¿ przynaleČnoïci jednostki do grupy oraz stawianie celów grupowych ponad wÙasnymi ambicjami: „(...) wspólnotowoï° uwaČa grup¿ (np. rodzin¿, klan lub paÚstwo) jako pierwszorz¿dn­ jednostk¿ rzeczywistoïci i wymaga, by jednostki poïwi¿ciÙy si¿ dla dobra interesów wspólnoty”22_.

Wspólnotowoï° w badaniach prowadzonych przez ekonomistów jest najcz¿ïciej stawiana w opozycji do indywiduali-zmu. Taka orientacja spoÙeczeÚstwa wi­Če si¿ ze stawianiem przez jednostki na pierwszym miejscu relacji

interpersonal-18 J. Williamson, 2009, Probabilistic Theories, The Oxford Handbook of Causation, Beebee H. i in. (red.), Oxford University Press.

19 S. Knack, Ph. Keefer, Does Social Capital Have an Economic Payoě ?, „The Quarterly Journal of Economics”, 1997, tom 112, nr 4, s. 1251-1288. 20 F. Chen, S. West, Measuring individualism and collectivism: The importance of considering diě erential components, reference groups, and

measure-ment invariance, „Journal of Research in Personality”, 2008, tom 42, s. 259-294.

21 J. Tiessen, Individualism, Collectivism and Enterpreneurship: a Framework for International Comparative Research, „Journal of Business Ventu-ring”,1997, tom 12, s. 367-384.

nych oraz z poczuciem jednoïci z innymi ludĊmi, co powoduje, Če cele wspólnoty s­ uwaČane za priorytetowe. Taki stan rzeczy oznacza, Če w spoÙeczeÚstwach wspólnotowych duČ­ wartoï° przywi­zuje si¿ do solidarnoïci z innymi, zarówno w zakresie obowi­zków, jak równieČ przywilejów, por. Tabela 1.

Ponadto, w spoÙeczeÚstwach komunitarystycznych obserwuje si¿ wyČszy poziom zaufania23 i silniejsze wi¿zi

spoÙeczne24, które cz¿sto wypeÙniaj­ rol¿ redystrybucyjn­, jak­ w gospodarkach wysokorozwini¿tych zwykÙo

przy-pisywa° si¿ paÚstwu25. PowyČsze zjawisko pozwala na zmniejszenie roli paÚstwa w zapewnieniu opieki socjalnej26_.

Wspólnoty zapewniaj­ takČe efektywn­ opiek¿ nad osobami starszymi, o czym ïwiadczy dodatnia zaleČnoï° pomi¿-dzy wskaĊnikiem IC, mierz­cym poziom wspólnotowoïci, a wielkoïci­ wydatków na opiek¿ nad osobami starszymi, por. Rysunek 1.

Rysunek 1. Dodatnia korelacja poziomu wspólnotowoïci i wydatków na opiek¿ osób starszych

0 0,5 1 1,5 2 2,5 4 5 6 7 8 9 Age _care IC

Age_care wzglêdem IC (z regresj± liniow±) Y = -0,501 + 0,162X

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Indywidualizm jest zwykle traktowany jako przeciwieÚstwo scharakteryzowanej powyČej orientacji na wspólnoty. Taka orientacja spoÙeczeÚstwa wi­Če si¿ z siln­ potrzeb­ konkurowania i wyróČnienia si¿ jednostki, por. Tabela 2. Cechy istotne dla indywidualizmu zostaÙy dobrze podsumowane przez autorów Individualism-Collectivism. A Study of Cross-Cul-tural Researchers. Jest to: „uczucie lub zachowanie, w którym przewodni­ zasad­ jest korzyï° jednostki”27_.

Aby trafnie oceni° istnienie relacji przyczynowej pomi¿dzy orientacj­ na wspólnoty a tempem wzrostu gospodarczego, naleČy wybra° odpowiedni sposób mierzenia analizowanego wymiaru kultury. Od powstania pierwszej pracy na temat indy-widualizmu/wspólnotowoïci podj¿to ponad 60 prób opracowania miary okreïlaj­cej orientacj¿ spoÙeczeÚstwa. Niestety, jedynie dwie z nich mog­ zosta° uČyte do przeprowadzonej w czwartej cz¿ïci analizy ekonometrycznej, poniewaČ tylko wskaĊnik IND/ COL opracowany przez G. Hofstede28 _{oraz IC}29 obejmuje wszystkie lub wi¿kszoï° paÚstw naleČ­cych do Unii Europejskiej.

23 S. Ketkar i in., The impact… dz. cyt.

24 Power i in., The cultural characteristic of individualism/collectivism: A comparative study implications for investment in operations between emerging

Asian and industrialized Western cuntries, „Journal of Operations Management,2010, nr 28, s. 206-222.

25 R. Ball, Individualism, Collectivism, and Economic Development „The Annals of the American Academy of Political and Social Science”, 2001, tom 573, s. 57-84.

26 J. Siewierski, Autonomia jednostki a wspólnota. Analiza Porównawcza rozwoju gospodarczego na Zachodzie i w Azji Wschodniej [w:] T. DoÙ¿gowski i in., Wartoïci wspólnotowe a rozwój gospodarczy, Warszawa 2012.

27 H. Triandis, C. Hui, Individualism-Collectivism. A Study of Cross-Cultural Researchers, „Journal of Cross-Cultural Psychology”,1986, tom 17, nr 2, s. 225-248.

28 G. Hofstede, Culture’s… dz. cyt.

29 E. Diener i in., Similarity of the relations between marital status and subjective well-being across cultures, „Journal of Cross Cultural Psychology”, 2000, tom 31, s. 419-436.

Tabela 2. Cechy spoÙeczeÚstw indywidualistycznych

Autorzy badania Wskazywane cechy Fang Chen i Stephen West30 Ɣ NiezaleČnoï°;

Ɣ konkurencyjnoï°; Ɣ unikatowoï° jednostek. Eva Green i in.31 Ɣ NiezaleČnoï°;

Ɣ samodzielnoï°; Ɣ unikatowoï°;

Ɣ przywi­zanie do osi­gni¿°; Ɣ konkurowanie;

Ɣ odpowiedzialnoï° za swoje zachowania. James Tiessen32 Ɣ Potrzeba osi­gni¿°;

Ɣ ukierunkowanie na siebie; Ɣ siÙa przebicia;

Ɣ stymulacja. ƒródÙo: Opracowanie wÙasne.

Rysunek 2. Wykres rozrzutu pomi¿dzy miarami wspólnotowoïci/indywidualizmu: IC i IND/COL

4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5 9 30 40 50 60 70 80 90 IC idv

IC wzglêdem idv (z regresj± liniow±) Y = 3,79 + 0,0390X

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Obie miary maj­ za zadanie mierzy° ten sam konstrukt, jednakČe wartoïci wspomnianych wskaĊników dla poszczegól-nych krajów europejskich znacznie si¿ róČni­ (r=0,485, p=0,026), por. Rysunek 2. ZróČnicowanie podkreïla istotnoï° wÙaïciwe-go wyboru. Ze wzgl¿du na obecn­ w literaturze przedmiotu krytyk¿ miary indywidualizmu opracowanej przez G. Hofstede zdecydowano si¿ na wykorzystanie wskaĊnika IC. Indeks IND/COL jest krytykowany m. in. za ujemn­ korelacj¿ z poziomem zaangaČowania spoÙecznego33, powi­zanie raczej z celami pracy niČ wymiarem kultury, który ma za zadanie mierzy°34_.

Do zmierzenia poziomu orientacji na wspólnoty moČna równieČ uČy° niektórych zmiennych makroekonomicznych. WyČszy poziom wspólnotowoïci oznacza, Če jednostki mog­ liczy° na solidarnoï° spoÙeczn­ i pomoc w trudnych sytu-acjach35, wi¿c moČna przypuszcza°, Če w takich spoÙeczeÚstwach paÚstwowe wydatki socjalne b¿d­ niČsze, por. Rysunek 3.

30 F. Chen, S. West, Measuring… dz. cyt.

31 E. Green i in., Variation of Individualism and Collectivism within and between 20 Countries: A Typological Analysis, „Journal of Cross-Cultural Psychology”,2005, tom 36, nr. 3, s. 321-339.

32 J. Tiessen , Individualism… dz. cyt.

33 J. Johnson, T. Lenartowicz, Culture, Freedom and Economic Growth: Do Cultural Values Explain Economic Growth?, „Journal of World Busi-ness”, 1998, tom 34, nr 4, 1998,s. 332-356.

34 F. Chen, S. West, Measuring… dz. cyt. 35 R. Ball, Individualism, Collectivism… dz. cyt.

Rysunek 3. Wykres rozrzutu wskaĊnika IC i wielkoïci wydatków na cele spoÙeczne per capita 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5 9 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 IC expanditure_on

IC wzglêdem expanditure_on (z regresj± liniow±) Y = 4,04 + 0,000346X

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Mechanizmy ҝѱczѱce orientacj҄ na indywiduum lub wspÓlnoty z tempem rozwoju ekonomicznego

Celem niniejszego rozdziaÙu b¿dzie przedstawienie grupy mechanizmów (procesów), poprzez które analizowany w pracy kulturowy wymiar spoÙeczeÚstwa wpÙywa na wielkoï° dóbr produkowanych w krajowej gospodarce. Na pod-stawie przeprowadzonego badania literatury przedmiotu z zakresu socjologii, nauk o zarz­dzaniu i psychologii na temat moČliwych dróg oddziaÙywania, moČna wyróČni° cztery mechanizmy wpÙywu orientacji spoÙeczeÚstwa na wspólnoty na tempo rozwoju ekonomicznego:

1. Bardziej efektywne relacje pomi¿dzy podmiotami gospodarczymi. 2. Rzadsze Ùamanie reguÙ gry ekonomicznej.

3. Wi¿ksze bezpieczeÚstwo jednostek. 4. Pozytywny wpÙyw na innowacyjnoï°.

Bardziej efektywne relacje pomi¿dzy podmiotami gospodarczymi. Orientacja spoÙeczeÚstwa na wspólnoty wyraČa si¿ m. in. w poczuciu jednoïci z innymi ludĊmi,36 co powoduje, Če jednostki utoČsamiaj­ si¿ z celami grupy i wkÙadaj­

w ich realizacj¿ tyle samo wysiÙku, ile wÙoČyÙyby w wykonanie wÙasnych, indywidualnych zadaÚ. Do takiego wniosku dochodz­ Nagarajan Ramamoorthy i in.37, którzy zbadali efektywnoï° i poziom motywacji pracowników z Irlandii i Indii.

Zatrudnieni w drugim z nich, tj. kraju uwaČanym za bardziej wspólnotowy, wykazywali wi¿ksze zaangaČowanie. Na-ukowcy podsumowali swoje badanie, wskazuj­c, Če wyČszy poziom wspólnotowoïci w spoÙeczeÚstwie koreluje z wi¿k-szym zaangaČowaniem i wysiÙkami pracowników, poniewaČ wymiana mi¿dzy zatrudnionym a przedsi¿biorstwem nie jest ograniczona do roli czysto transakcyjnej, co przyczynia si¿ do wyČszego poziomu produktywnoïci.

JednakČe zakres analizowanego tu mechanizmu nie ogranicza si¿ wyÙ­cznie do stosunku pracy. Knack i Keefer38 wskazuj­,

Če wyČszy poziom lojalnoïci w stosunku do innych czÙonków grupy, pozytywnie skorelowany z poziomem wspólnotowo-ïci, przyczynia si¿ do rzadszego wyst¿powania zachowaÚ kontrproduktywnych wymierzonych w kooperanta. W spoÙeczeÚ-stwach wspólnotowych umowy s­ dotrzymywane cz¿ïciej, co pozwala zmniejszy° poziom sformalizowania i biurokracji go-spodarki. W gospodarkach tworzonych przez spoÙeczeÚstwa wspólnotowe moČna, jak twierdzi R. Putnam39, zaobserwowa°

aktywnoï° banku usÙug (ang. favour bank), który przypomina ten opisany w powieïci The BonÞ re of the Vanities.

36 F. Chen, S. West, Measuring… dz. cyt.

37 N. Ramamoorthy i in., Individualism-collectivism orientation and employee aĴ itudes: A comparison of employees from the high-technology sector in

India and Ireland, „Journal of International Management”, 2007, tom 13, s. 187-203. 38 S. Knack, Ph. Keefer, Does Social Capital Have… dz. cyt.

39 Putnam R., The Prosperous Community: Social Capital and Public Life [w:] K. Blair, R. Murphy, J. Almjeld, (red.), Cross Currents: Cultures,

Pomimo gÙosu Johna Wagnera40, Če osoby zorientowane wspólnotowo wykazuj­ wyČszy poziom zaufania jedynie

w kontaktach z czÙonkami tej samej grupy, a jednoczeïnie charakteryzuj­ si¿ niČszym poziomem zaufania niČ indywidu-aliïci w stosunku do osób spoza grupy, moČna stwierdzi°, Če relacje handlowe w spoÙeczeÚstwach wspólnotowych cha-rakteryzuj­ si¿ pokÙadaniem wi¿kszej ufnoïci w relacji kupiec-sprzedawca, poniewaČ, zgodnie z wynikami uzyskanymi przez Soni¿ Ketkar i in.41, wi¿kszoï° ankietowanych uczestników wymiany uwaČa si¿ za czÙonków grupy tworzonej wraz

z partnerem handlowym. Dzi¿ki temu relacje biznesowe nie maj­ w takich kulturach charakteru wyÙ­cznie transakcyjne-go. Ponadto sposób przeprowadzania transakcji w spoÙeczeÚstwach wspólnotowych róČni si¿ cz¿stszym wykorzystaniem bezpoïredniej komunikacji (ang. face-to-face), co powoduje wi¿ksze zaangaČowanie stron i wypeÙnienie warunków trans-akcji oraz zaangaČowanie dostawców w proces produkcji. W zwi­zku z powyČszym, w gospodarkach paÚstw o kulturze wspólnotowej notuje si¿ dÙuČsze trwanie relacji biznesowych, co przyczynia si¿ do obniČenia kosztów transakcyjnych.

Kontestatorzy bronionej w artykule hipotezy mogliby zapyta°, czy efektywne relacje pomi¿dzy podmiotami eko-nomicznymi mog­ wpÙywa° na tempo rozwoju ekonomicznego. OdpowiedĊ, jakiej na podstawie przegl­du literatury udzieliÙ J. Tiessen42, jest pozytywna: efektywnoï° wykorzystania zasobów zaleČy od jakoïci relacji pomi¿dzy partnerami,

która jest wyČsza w spoÙeczeÚstwach zorientowanych wspólnotowo.

JednakČe wyČszy poziom zaufania ma pozytywny wpÙyw na tempo wzrostu gospodarczego nie tylko poprzez za-pewnienie bardziej efektywnych relacji biznesowych. Zgodnie z dedukcj­ przeprowadzon­ przez Paula Zaka i Stephena Knacka43 na podstawie zaÙoČeÚ teorii równowagi ogólnej, w gospodarkach tworzonych przez spoÙeczeÚstwa

wspólnoto-we przeznacza si¿ wi¿ksz­ cz¿ï° dochodu na inwspólnoto-westycje.

Rzadsze Ùamanie reguÙ gry ekonomicznej. Drug­ istotn­ dla tempa rozwoju ekonomicznego cech­ spoÙeczeÚstw wspól-notowych jest rzadsze wyst¿powanie zachowaÚ egoistycznych w takich wspólnotach, wynikaj­ce z poczucia wi¿zi z inny-mi ludĊinny-mi. MoČna domniemywa°, Če w krajach, w których przewaČa orientacja na wspólnoty, w zachowaniach aktorów ekonomicznych b¿dzie obserwowa° si¿ empati¿ oraz zgodnoï° z waČnymi dla tego spoÙeczeÚstwa normami etycznymi44_.

Ograniczenie zachowaÚ egoistycznych w kulturach wspólnotowych zostaÙo zaobserwowane przez wielu badaczy. Sidney Cobb45 _{oraz Raoul Naroll}46 wskazuj­ na istnienie zwi­zku pomi¿dzy indywidualizmem i przest¿pczoïci­: im

bar-dziej indywidualistyczne jest spoÙeczeÚstwo, tym wi¿cej przest¿pstw notuje si¿ w przeliczeniu na 1000 mieszkaÚców. Prawdopodobn­ przyczyn­ istnienia takiego zwi­zku jest wi¿ksze uznanie dla norm grupowych w spoÙeczeÚstwach wspólnotowych47. Dzi¿ki przestrzeganiu przez jednostki norm grupowych spoÙeczeÚstwa mog­ dokonywa° bardziej

efektywnych wyborów w sytuacjach, w których egoistyczne zachowania przyczyniaj­ si¿ do powstania problemu koor-dynacji, podobnie jak w dylemacie wi¿Ċnia.

Ponadto wi¿ksze prawdopodobieÚstwo, Če partner handlowy b¿dzie przestrzegaÙ ustaleÚ i prawa, wpÙywa, podob-nie jak wyČszy poziom zaufania, na obniČepodob-nie kosztów transakcyjnych. Lenard Huě i Lane Kelley, po przeprowadzeniu analizy wpÙywu wspólnotowoïci na konkurencyjnoï° na przykÙadzie szeïciu paÚstw azjatyckich i dwóch stanów USA, pisz­: „prawdopodobieÚstwo, Če osoba zorientowana wspólnotowo zaangaČuje si¿ w nieetyczne zachowanie jest niskie, poniewaČ ludzie (w spoÙeczeÚstwach wspólnotowych) s­ przywi­zani do grupowych wartoïci i wierzeÚ oraz d­Č­ do osi­gni¿cia interesu grupy” 48_.

Wi¿ksze bezpieczeÚstwo jednostek. SpoÙeczeÚstwa wspólnotowe nie tylko narzucaj­ obowi­zki zwi­zane z prze-strzeganiem norm grupowych, lecz równieČ zapewniaj­ poczucie bezpieczeÚstwa i pomoc, gdyČ solidarnoï° jest jedn­ z cech takich cywilizacji49. Jednym z przejawów powyČszych cech w Čyciu gospodarczym jest pomoc w znalezieniu

i utrzymaniu pracy. W spoÙeczeÚstwach o orientacji wspólnotowej notuje si¿ dÙuČszy ïredni czas pracy w jednym przedsi¿biorstwie50_.

40 J. Wagner, Studies of Individualism-Collectivism: Eě ects on Cooperation in Groups, “Academy of Management Journal”, tom 38, 1995, s. 152-172. 41 S. Ketkar i in., The impact of… dz. cyt.

42 J. Tiessen, Individualism, Collectivism… dz. cyt.

43 P. Zak, S. Knack, Trust and Growth, „The Economic Journal”, 2001, tom 111, nr 470, s. 295-321. 44 F. Chen, S. West, Measuring individualism dz. cyt.

45 S. Cobb, Social support as a moderator of life stress, „Psychomatic Medicine”, 1976, tom 38, s. 300-314. 46 R. Naroll, The moral order, Beverly Hills 1983.

47 J. Coleman, Social capital… dz. cyt.

48 L. Huě , L. Kelley, Is collectivism a liability? The impact of culture on organizational trust and customer orientation: a seven-nation study, „Journal of Business Research”,2005, tom 58, s. 96-102.

49 S. Knack, Ph. Keefer, Does Social Capital… dz. cyt.

Pomoc innym czÙonkom spoÙeczeÚstwa nie ogranicza si¿, oczywiïcie, wyÙ­cznie do miejsca pracy. Solidarnoï° prze-jawia si¿ równieČ w formie pomocy materialnej gorzej uposaČonym oraz znajduj­cym si¿ w trudnej sytuacji Čyciowej czÙonkom spoÙeczeÚstwa, co moČe pozytywnie wpÙywa° na tempo rozwoju ekonomicznego, poniewaČ koszt tak ïwiad-czonej pomocy jest niČszy od redystrybucyjnej dziaÙalnoïci paÚstwa51. W paÚstwach, które nie s­ indywidualistyczne,

cz¿ï° z funkcji paÚstwa (np. opiek¿ nad osobami starszymi, ubezpieczenia od chorób i zdarzeÚ losowych) przejmuj­ wspólnoty, co powoduje wzrost efektywnoïci.

Pozytywny wpÙyw na innowacyjnoï°. ZwykÙo uwaČa° si¿, Če to cechy zwi­zane z indywidualizmem, np.: ch¿° wyróČ-nienia si¿, wspieraj­ innowacyjnoï°. JednakČe istniej­ argumenty ïwiadcz­ce o prawdziwoïci odwrotnej zaleČnoïci, czyli to orientacja spoÙeczeÚstwa na wspólnoty zwi¿ksza poziom innowacyjnoïci52_{. Robert Hurley}53 doszukuje si¿ przyczyn

tego zwi­zku w owocniejszej wspóÙpracy i otrzymywanym przez innowatorów wsparciu innych ludzi.

Damien Power i in. 54, na podstawie analizy inwestycji w rozwħ aj­cych si¿ krajach Azji oraz gospodarkach

wysokouprze-mysÙowionych, stwierdzaj­, Če w gospodarkach, gdzie wspólnotowoï° jest silna, cz¿ïciej inwestuje si¿ w mi¿kkie czynniki produkcji, tj. kapitaÙ ludzki, zmiany organizacyjne itd. Z drugiej strony, w gospodarkach opartych na indywidualizmie pre-ferowane s­ inwestycje w aktywa trwaÙe. Jak moČna si¿ domyïla°, wyČsza jakoï° kapitaÙu ludzkiego sprzyja innowacyjnoïci. Inn­ róČnic­ w sposobie przeprowadzania innowacji jest preferowanie innowacji procesowych w krajach zorientowa-nych wspólnotowo55. Jak wiadomo, wi­Č­ si¿ one z mniejszym ryzykiem niepowodzenia zwi­zanego z brakiem popytu.

Podsumowuj­c, spoÙeczeÚstwa indywidualistyczne tworz­ efektywne ïrodowisko dla fazy inwencji, natomiast wspólno-towoï° sprzyja komercjalizacji nowoïci.

Analiza ekonometryczna

W poprzedniej cz¿ïci pokazano, Če istniej­ mechanizmy przyczynowe, które Ù­cz­ orientacj¿ spoÙeczeÚstwa na wspól-noty z tempem rozwoju ekonomicznego. Przeprowadzona poniČej analiza ekonometryczna b¿dzie miaÙa za zadanie odpowiedzie° na pytanie, czy badany zwi­zek jest na tyle silny, by istotnie determinowa° róČnice w tempie wzrostu gospodarczego pomi¿dzy krajami.

W celu ograniczenia wpÙywu innych zmiennych (np. uwarunkowaÚ instytucjonalnych, innych wymiarów kultury itd.) zdecydowano si¿ przeprowadzi° analiz¿ na przykÙadzie krajów naleČ­cych do Unii Europejskiej. MogÙoby si¿ wy-dawa°, Če róČnice w poziomie orientacji na indywiduum lub wspólnoty w wybranej grupie krajów s­ na tyle nieistotne, Če nie pozwol­ na przeprowadzenie analizy. Rzeczywiïcie, zróČnicowanie kulturowe jest mniejsze niČ – dla przykÙadu – pomi¿dzy krajami europejskimi a azjatyckimi, lecz wystarczaj­ce, by umoČliwi° wyci­gni¿cie wniosków na temat badanej zaleČnoïci przyczynowej. ZróČnicowanie w wymiarze indywidualizm/wspólnotowoï° pomi¿dzy krajami Unii Europej-skiej wynika z kilku czynników, m. in. sukcesu reformacji.56

Do budowy modelu uČyto danych makroekonomicznych zaczerpni¿tych z baz Eurostatu57 _{oraz miary}

indywiduali-zmu/wspólnotowoïci opracowanej przez E. Dienera i in.58 na podstawie danych pochodz­cych z badania World Values

Survey (WVS II). Wszystkie zmienne zostaÙy uïrednione dla okresu 2002-2012.

Obliczone wspóÙczynniki korelacji pomi¿dzy poziomem wspólnotowoïci a wzrostem gospodarczym s­ istotne sta-tystycznie w obu analizowanych okresach i wskazuj­, Če orientacja na wspólnoty koreluje z szybszym rozwojem ekono-micznym: wspóÙczynnik korelacji dla lat 2002-2012 wyniósÙ -0,699 (p=0,0004), natomiast dla dwudziestolecia 1992-2012 -0,659 (p=0,001). Uzyskane wyniki potwierdzaj­ wyniki badania59Adama Czerniaka, który wykazaÙ, Če paÚstwa

zoriento-wane wspólnotowo s­ bardziej odporne na kryzysy.

51 R. Ball, Individualism, Collectivism… dz. cyt. 52 N. Rosenbusch i in., Is innovation… dz. cyt.

53 R. Hurley, Group culture and its eě ect on innovative productivity, „Journal of Engineering and Technology Management”, 1995, tom 12, s. 57-75. 54 D. Power, T. Schoenherr, D. Samson, The cultural characteristic of individualism/collectivism A comparative study of implications for investment in

operations between emerging Asian and industrialized Western countries, „Journal of Operations Management”, 2010, tom 28, nr 3, s. 206-222.

55 A. Vecchi, L. Brennan, A cultural perspective on innovation in international manufacturing, „Research in International Business and Finance”, 2009, tom 23, nr 2, s. 181-192.

56 A. Buss, The evolution of Western individualism, „Religion”, 2001, tom 573, s. 57-84.

57 Statistics Database, Eurostat, hĴ p://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database, 12.04.2014.

58 E. Diener i in., Similarity of the relations between marital status and subjective well-being across cultures, „Journal of Cross Cultural Psychology”, tom 31, 2000, str. 419-436. Tabela 1.

59 A. Czerniak, WpÙyw wartoïci wspólnotowych na stabilnoï° ïcieČki wzrostu gospodarczego [w:] T. DoÙ¿gowski (red.), Rozwój gospodarczy a

Rysunek 4. Wykresy rozrzutu dla miary indywidualizmu wspólnotowoïci (IC; im wyČsza wartoï°, tym silniejsza

orientacja na indywiduum) oraz wzrostem gospodarczym.

0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 7 8 9 PKB _g _02 _12 IC

PKB_g_02_12 wzglêdem IC (z regresj± liniow±) Y = 3,31 - 0,275X -5 0 5 10 15 20 25 30 4 5 6 7 8 9 PKB _g _92 _12 IC

PKB_g_92_12 wzglêdem IC (z regresj± liniow±) Y = 25,0 - 3,14X

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Aby potwierdzi° i uprawomocni° wnioski wyci­gni¿te na podstawie zaobserwowanych korelacji, przeprowadzono estymacj¿ dwóch modeli. Pierwszy z nich to popularny model wzrostu gospodarczego, stworzony przez Roberta Barro60_,

który uznaÙ za istotne dla wzrostu gospodarczego: poziom edukacji, ïredni­ oczekiwan­ dÙugoï° Čycia, pÙodnoï°, po-ziom konsumpcji rz­dowej, jakoï° prawa, inß acj¿, terms-of-trade. W zwi­zku z ograniczon­ w stosunku do oryginalnego modelu liczb­ instancji, tj. krajów branych pod uwag¿, jedynie trzy zmienne makroekonomiczne s­ istotne statystycznie w modelu estymowanym dla 21 krajów Unii Europejskiej. Zgodnie z Modelem 1, wzrost gospodarczy jest pozytywnie zaleČny od oczekiwanej dÙugoïci Čycia oraz negatywnie od odsetka osób koÚcz­cych szkoÙ¿ ïredni­ i procentowej wiel-koïci PKB wydawanej przez rz­d.

Model 1. Estymacja KMNK, wykorzystane obserwacje 1-27

Zmienna zaleČna: PKB_growth_02_12

WspóÙczynnik BÙ­d stand. t-Studenta wartoï° p

schooling -0,0220095 0,00824702 -2,6688 0,01343 ** gov_consumption -0,0555501 0,0203975 -2,7234 0,01185 ** life_expectancy 0,0626773 0,0133401 4,6984 0,00009 *** gredn. aryt. zm. zaleČnej 1,611276 Odch. stand. zm. zaleČnej 0,572907 Suma kwadratów reszt 6,826491 BÙ­d standardowy reszt 0,533326 Wsp. determ. R-kwadrat 0,913184 Skorygowany R-kwadrat 0,905949 F(3, 24) 84,14862 Wartoï° p dla testu F 7,08e-13 Logarytm wiarygodnoïci -19,74849 Kryt. inform. Akaike’a 45,49697 Kryt. bayes. Schwarza 49,38449 Kryt. Hannana-Quinna 46,65294

Do uzyskanego powyČej modelu dodano zmienn­ IC okreïlaj­c­ poziom orientacji na indywiduum/wspólnoty. Je-Čeli nowe równanie regresji b¿dzie lepiej okreïla° tempo rozwoju ekonomicznego a wspóÙczynnik przy nowo dodanej zmiennej niezaleČnej b¿dzie istotny statystycznie, moČna wyci­gn­° wniosek, Če pomi¿dzy analizowanymi w artykule zmiennymi zachodzi zaleČnoï° przyczynowa.

Takie dziaÙanie ma na celu stwierdzenie, czy nowo dodana zmienna wnosi do modelu dodatkow­ wartoï° informa-cyjn­, co jest wymogiem pozwalaj­cym stwierdzi° istnienie zaleČnoïci przyczynowej pomi¿dzy zmiennymi zgodnie z de-Þ nicj­ zaproponowan­ przez Norberta Wienera61. Now­ wersj¿ modelu estymowanego klasyczn­ metod­ najmniejszych

kwadratów przedstawia Model 2:

60 R. Barro, Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study, „NBER Working Paper”, 1996, nr 5698, s. 178-183. 61 M. Maziarz, A review of the Granger-causality fallacy, “The Journal of Philosophical Economics. Reß ections of Economic and Social Issues”, 2015, tom VIII nr 2, s. 86-105.

Model 2. Estymacja KMNK, wykorzystane obserwacje 1-27 (n = 21)

Liczba pomini¿tych niekompletnych obserwacji: 6 Zmienna zaleČna: PKB_growth_02_12

WspóÙczynnik BÙ­d stand. t-Studenta wartoï° p

IC -0,19767 0,0949761 -2,0813 0,05284 * gov_consumption -0,0391033 0,0221254 -1,7673 0,09511 * life_expectancy 0,0666898 0,0126215 5,2838 0,00006 *** schooling -0,0165835 0,00927101 -1,7888 0,09149 * gredn. aryt. zm. zaleČnej 1,619325 Odch. stand. zm. zaleČnej 0,583809 Suma kwadratów reszt 3,942063 BÙ­d standardowy reszt 0,481545 Wsp. determ. R-kwadrat 0,936298 Skorygowany R-kwadrat 0,925057 F(4, 17) 62,46718 Wartoï° p dla testu F 6,13e-10 Logarytm wiarygodnoïci -12,23312 Kryt. inform. Akaike’a 32,46623 Kryt. bayes. Schwarza 36,64432 Kryt. Hannana-Quinna 33,37299

SpecyÞ kacja uzyskanego powyČej modelu jest wÙaïciwa. Reszty modelu s­ homoskedastyczne (test White’a nie po-zwala odrzuci° H₀, p=0,103), co oznacza, Če nie wyst¿puje korelacja pomi¿dzy zmiennymi a resztami modelu. gwiadczy to o wÙaïciwej postaci funkcyjnej modelu. RozkÙad reszt jest normalny (test normalnoïci rozkÙadu nie pozwala odrzuci° H₀, p=0,32425). Porównanie dopasowania obu modeli do danych wskazuje, Če zmienne niezaleČne uČyte w Modelu 2 lepiej okreïlaj­ tempo rozwoju ekonomicznego:

WspóÙczynnik determinacji R2 ma wyČsz­ wartoï° (0,936 dla Modelu 2, 0,913 dla Modelu 1).

Wartoï° kryterium informacyjnego Akaike’a jest niČsza (32,37 dla Modelu 2; 49,5 dla Modelu 1).

Przeprowadzona analiza ïwiadczy o tym, Če wskaĊnik IC istotnie statystycznie determinuje tempo rozwoju ekono-micznego: wzrost poziomu indywidualizmu mierzonego wskaĊnikiem IC o jeden punkt powoduje spadek tempa rozwo-ju ekonomicznego o 1,82 punktu procentowego rocznie, czyli aČ o 20% w okresie dekady.

Nast¿pnie, w celu uprawdopodobnienia otrzymanych rezultatów, zast­piono w Modelu 2 zmienn­ IC danymi opi-suj­cymi wielkoï° wydatków rz­dowych na opiek¿ spoÙeczn­ per capita, por. Model 3. Zgodnie powyČszymi rozwaČa-niami, wielkoï° wydatków rz­dowych na opiek¿ spoÙeczn­ jest negatywnie skorelowana z poziomem wspólnotowoïci w spoÙeczeÚstwie.

Model 3. Estymacja KMNK, wykorzystane obserwacje 1-21

Zmienna zaleČna: PKB_growth_02_12

WspóÙczynnik BÙ­d stand. t-Studenta wartoï° p

schooling -0,0207941 0,00670699 -3,1004 0,00650 *** government_consumption -0,0570442 0,0176933 -3,2240 0,00498 *** life_expectancy 0,0679185 0,0118951 5,7098 0,00003 *** expenditure_on -6,41021e-05 3,11139e-05 -2,0602 0,05502 * gredn. aryt. zm. zaleČnej 1,555494 Odch. stand. zm. zaleČnej 0,492208 Suma kwadratów reszt 2,748714 BÙ­d standardowy reszt 0,402106 Wsp. determ. R-kwadrat 0,950613 Skorygowany R-kwadrat 0,941897 F(4, 17) 81,80433 Wartoï° p dla testu F 7,14e-11 Logarytm wiarygodnoïci -8,447123 Kryt. inform. Akaike’a 24,89425 Kryt. bayes. Schwarza 29,07234 Kryt. Hannana-Quinna 25,80100

PowyČszy model charakteryzuje si¿ istotnoïci­ statystyczn­ oszacowanych parametrów regresji. Ponadto, wartoïci wspóÙczynnika determinacji R2 _{(0,95 w porównaniu do 0,91) i kryterium informacyjnego Aikaike’a (24,9 w porównaniu do}

49,5) ïwiadcz­ o lepszym dopasowaniu do danych. Podobnie jak w przypadku Modelu 2, wynik testu White’a (p=,013) i normalnoïci rozkÙadu reszt (p=0,71) wskazuj­ na poprawn­ specyÞ kacj¿.

Przeprowadzona analiza ekonometryczna pozwala stwierdzi°, Če istnieje statystycznie istotna zaleČnoï° przyczyno-wa, zgodnie z któr­ wyČszy poziom wspólnotowoïci (bez wzgl¿du na sposób wyraČenia) sprzyja szybszemu rozwojowi ekonomicznemu.

ZakoҞczenie

Celem artykuÙu byÙo przedstawienie odpowiedzi na pytanie, czy orientacja spoÙeczeÚstwa na wspólnoty (a nie indy-widuum) jest przyczyn­ szybszego rozwoju ekonomicznego. Przedstawiona argumentacja moČe ïwiadczy° o istnieniu relacji przyczyna – skutek pomi¿dzy analizowanymi zmiennymi. WyČszy poziom wspólnotowoïci nie tylko jest pozy-tywnie skorelowany z wyČszym tempem wzrostu gospodarczego istniej­ takČe mechanizmy Ù­cz­ce ten wymiar kultury z ekonomi­.

Uzyskane wyniki maj­ nie tylko charakter poznawczy. Poziom wspólnotowoïci mierzony wskaĊnikiem IC jest wyČ-szy w krajach o wyČwyČ-szym poziomie PKB per capita, (por. Tabela 3), co przemawia za prawdziwoïci­ teorii modernizacji (ang.: modernisation theory), która gÙosi, iČ wraz ze wzrostem dobrobytu roïnie poziom indywidualizmu spoÙeczeÚstw62_.

JeČeli w toku dalszych badaÚ uda si¿ stwierdzi°, Če powyČsza zaleČnoï° ma charakter przyczynowy, opisane w niniej-szym artykule wyniki badaÚ b¿d­ mogÙy zosta° wykorzystane do kreowania takiego otoczenia kulturowego, które jest korzystniejsze z punktu widzenia gospodarki, tj. kultury zorientowanej wspólnotowo.

Bibliografia:

[1] Ball R., Individualism, Collectivism, and Economic Development, „The Annals of the American Academy of Political and Social Science”, 2001, tom 573

[2] Barro R., Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study, „NBER Working Paper”, 1996, nr 5698 [3] Buss A., The evolution of Western individualism, „Religion”, 2000, nr 30

[4] Case A., Katz L., The Company You Keep: The Eě ects of Family and Neighborhood on Disadvantaged Youths, „NBER Working Paper”, nr 3705 [5] Chen F., West S., Measuring individualism and collectivism: The importance of considering diě erential components, reference groups, and measurement

invariance „Journal of Research in Personality”, 2008, tom 42

[6] Cobb S., Social support as a moderator of life stress „Psychomatic Medicine”, 1976, tom 38

[7] Coleman J., Social Capital in the Creation of Human Capital [w:] Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge 1990, str.

95-120.

[8] Czerniak A., WpÙyw wartoïci wspólnotowych na stabilnoï° ïcieČki wzrostu gospodarczego [w:] T. DoÙ¿gowski i in., Rozwój gospodarczy a wartoïci

wspólnotowe, Warszawa 2012

[9] Diener E. i in., Similarity of the relations between marital status and subjective well-being across cultures, „Journal of Cross Cultural Psychology”, 2000, tom 31

[10] DoÙ¿gowski T., Rozwój gospodarczy a wartoïci wspólnotowe. Mi¿dzy konkurencyjnoïci­ a solidarnoïci­ [w:] DoÙ¿gowski T. i in., Rozwój gospodarczy

a wartoïci wspólnotowe, Warszawa 2012

[11] Gomez-Mejia L., Wellbourne T., Compensation strategies in a global context „Human Resource Planning”, 1991, tom 14

[12] Green E. i in., Variation of Individualism and Collectivism within and between 20 Countries: A Typological Analysis, „Journal of Cross-Cultural Psychology”, 2005, tom 36, nr 3

[13] Gwartney J. i in., Economic Freedom, Institutional Quality and Cross-Cuontry Diě erences in Income and Growth, „Gato Journal”, 2002, tom 24, nr 3 [14] Hamamura T., Cultures Becoming Individualistic?, „A Cross-Temporal Comparison of Individualism-Collectivism in the United States and

Japan”, 2012, tom 16, nr 1

[15] Hofstede G., Culture’s consequences, Beverly Hills, 1980

[16] Hofstede G., Empirical models of cultural diě erences, [w:] Bleichrodt N., Drenth P. (red), Contemporary issues in cross-cultural psychology, Lisse, 1991 [17] Huě L., Kelley L., Is collectivism a liability? The impact of culture on organizational trust and customer orientation: a seven-nation study, „Journal of

Business Research”, 2005, tom 58

[18] Hurley R. Group culture and its eě ect on innovative productivity, „Journal of Engineering and Technology Management”, 1995, tom 12 [19] Johnson J., Lenartowicz T., Culture, Freedom and Economic Growth: Do Cultural Values Explain Economic Growth?, „Journal of World Business”,

1998, tom 34, nr 4

[20] Ketkar S., Kock N., Parente R., Verville J., The impact of individualism on buyer-supplier relationship norms, trust and market performance: An analysis

of data from Brazil and the USA, „International Business Review”, 2012, tom 21

[21] Knack S., Keefer Ph., Does Social Capital Have an Economic Payoě ?, „The Quarterly Journal of Economics”, 1997, tom 112, nr 4 [22] Lewis-Beck M. (red.), The SAGE Encyclopedia of Social Science Research Methods, 2003

[23] LiĴ le D., Varieties Of Social Explanation: An Introduction To The Philosophy Of Social Scinece, Westview Press, 1991

[24] Maziarz M., A review of the Granger-causality fallacy, „The Journal of Philosophical Economics. Reß ections of Economic and Social Issues”, 2015, tom VIII, nr 2, 2015, s. 2-21

62 T. Hamamura, Cultures Becoming Individualistic?, „A Cross-Temporal Comparison of Individualism-Collectivism in the United States and Japan”, tom 16, nr 1, 2012, s. 3-24.

[25] Maziarz M., Spór o obiektywne istnienie obiektów teorii ekonomicznych. Argument na rzecz esencjalizmu, “Przegl­d Prawniczy, Ekonomiczny i Spo-Ùeczny”, 2013, nr 4

[26] McClelland D., The Achieving Society, New York, 1976 [27] Milne A., Kubuï Puchatek, 1988

[28] Naroll R., The moral order, Beverly Hills 1983

[29] Parkes L. i in., Person-organization Þ t across cultures: an empirical investigation of individualism and collectivism, „Applied Psychology: And Inter-national Review”, tom 50, nr 1, 2001

[30] Peterson R., Enterpreneurship and organization, [w:] Nystorm P. i Starbuck W., (red.) Handbook of Organizational Design, tom 1, Oxford, 1980 [31] Power i in., The cultural characteristic of individualism/collectivism: A comparative study implications for investment in operations between emerging

Asian and industrialized Western cuntries, „Journal of Operations Management”, 2010, nr 28 [32] Putnam R., Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton, 1993

[33] Putnam R., The Prosperous Community: Social Capital and Public Life [w:] Blair K., Murphy R., Almjeld J., (red.), Cross Currents: Culteres,

Com-munities, Technologies, Cengage Learning, 2013

[34] Ramamoorthy N. i in., Individualism-collectivism orientation and employee aĴ itudes: A comparison of employees from the high-technology sector in India

and Ireland, „Journal of International Management”, 2007, tom 13

[35] Rosenbusch N., Brickmann J., Bausch A., Is innovation always beneÞ cial? A meta –analysis of the relationship between innovation and SMEs, „Journal of Business Venturing”, tom 26, 2011

[36] Siewierski J., Autonomia jednostki a wspólnota. Analiza Porównawcza rozwoju gospodarczego na Zachodzie i w Azji Wschodniej, DoÙ¿gowski T. i in.,

Wartoïci wspólnotowe a rozwój gospodarczy, Warszawa, 2012

[37] Solow R., A contribution to the Theory of Economic Growth, „Quartelry Journal of Economics, 1956, tom 70, nr 1

[38] Taylor M., Wilson S., Does culture still maĴ er?: The eě ects of individualism on national innovation rates, „Journal of Business Venturing”, 2012, tom 27, 2012

[39] Tiessen J., Individualism, Collectivism and Enterpreneurship: a Framework for International Comparative Research, „Journal of Business

Ventu-ring,1997, tom 12

[40] Triandis H., Hui C., Individualism-Collectivism. A Study of Cross-Cultural Researchers, „Journal of Cross-Cultural Psychology”, 1986, tom 17, nr 2 [41] Vecchi A., Brennan L., A cultural perspective on innovation in international manufacturing, „Research in International Business and Finance”,

2009, tom 23, nr 2

[42] Wagner J., Studies of Individualism-Collectivism: Eě ects on Cooperation in Groups, „Academy of Management Journal, 1995, tom 38 [43] Weber M., The objectivity of the Sociological and Social-Political Knowledge, The Essential Weber: A Reader, Psychology Press, 1904 [44] Zak P., Knack S., Trust and Growth, „The Economic Journal”, tom 111, wydanie 470, 2001

Netografia:

[45] Smith A., An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of nations, Soares S. M. (red.), MetaLibri, 2007, hĴ p://metalibri.wikidot.com/title:an-inquiry-into-the-nature-and-causes-of-the-wealth-of; 11.04.2014