5 5 4 R e c e n zje
D zia łaln ość s l a w i s t y c z n a W. N e h r in g a na tle e p o k i (Opole, 1980). N iestety, w sw ych k o n sta ta cja ch je st n ie k o n sek w e n tn a. N a s. 18 m ów i o za ginionej k o resp o n d en cji w y m ie n ian e j m iędzy N eh rin g iem a G eb au erem , Bilym , P a strn e k ie m i Jire ć k ie m , poczem n a s. 168 stw ie rd z a: „Z upełnym zaskoczeniem je st b ra k jak ich k o lw iek poszlak k o resp o n d e n cji (W. N eh rin g a) z J. G eb a u erem .” A za te m ja k to o sta te cz nie było z ty m i k o n ta k ta m i obu uczonych? Może w przyszłości naszym sąsiadom u d a się znaleźć n a to p y ta n ie w ierz y teln ą odpow iedź.
R y s z a r d E r g e t o w s k i (W rocław)
L o n g in R o s i k o ń : O d le w n ia Ż e li w a C ią g liw e g o i W y t w ó r n i a Ł ą c z n ik ó w w Z a w i e r c i u (1886—1986). Z aw iercie 1986, s. 230, ryc. ta b l.
Z okazji rocznicy 100 la t działalności O dlew ni Ż eliw a C iągliw ego i W ytw órni Ł ączników w Z aw ie rc iu d y re k c ja za k ła d u p o d ję ła decyzję o p u b lik o w a n ia m ono g ra fii te j czołow ej po lsk iej odlew ni.
W w y d an e j w łaśn ie książce, p o k ró tk im w stęp ie d y re k c ji O dlew ni i p rze d m ow ie A u to ra, p ra c o w n ik a Ś ląskiego In s ty tu tu N aukow ego w K atow icach p rz e d sta w io n y został n a początku za ry s h isto rii Z aw ie rc ia (rozdz. I Od k u ź n i k ó w do g i s e r ó w) od p ie rw sz ej wizm ianki o te j osadzie w p rz y w ile ju z 1431 r. do w y b u ch u I W ojny Ś w iatow ej. D o k ład n iej om ów iono ta m początki O dlew ni, a m ianow icie założenie w 1886 ro k u ku źn i przez N iem ca przybyłego z Sosnow ca, E rn e sta E rbego. W iele m ie jsc a A u to r pośw ięcił ru ch o w i robotniczem u, ja k i w ty m okresie roz w ija ł się w Z aw ierciu.
Rozdz. II (P o d p r u s k ą p ik ielh au bą) o b ejm u je okres I W ojny Ś w iatow ej (1914— 1918), z a w ie ra ty lk o k ró tk i opis życia m ia sta w ciągu ty c h c z te re c h lat. Nie udało się n ato m ia st zebrać w iadom ości o zakładzie E. E rbego, ja k o że p raw dopodobnie za p rzestał on działalności.
Rozdz. I II (G o rzk a niepodległość) pośw ięcony -został dw udziestoleciu m iędzy w ojennem u. T u A u to r już w iele m ie jsc a pośw ięcił O dlew ni, k tó ra p ro d u k o w a ła odlew y od 1920 r. S zeroko opisany został ta k ż e ru c h zaw odow y i robotniczy z p o d k re śle n ie m u d z ia łu w ty m ru c h u praco w n ik ó w za k ła d u E. E rbego (od 15 m a ja 1929 r. F a b ry k a Ł ączników i W yrobów L a n o -K u ty c h E rn e s t E rb e w Z aw ierciu).
W podobny ; sposób o p raco w an y został Rozdz. IV W cieniu h it le r o w s k ie j s w a s t y k i , gdzie szczegółowo opisano w a ru n k i życia i e k ste rm in a c ję ludności polskiej w przyłączonym do Rzeszy Z aw ie rc iu (W arthenau), a ta k ż e ro z w ija ją c y się w m ie ś cie ru c h oporu. O d lew n ia p o d ję ła w ted y p ro d u k c ję n a p o trze b y arm ii niem ieck iej i została p o d d an a pod n ad z ó r w ojskow y (w łaściciel, A. E rb e i jego ro d zin a pod p isali n iem ieck ą V olks-listę).
Rozdz. V (G d y p r z y s z ł a w o ln o ś ć ) z a w iera opis tru d n y c h la t życia m ia sta i od lew n i 1945— 1946 (w ty m liczne szczegóły dotyczące p rz e ję c ia zak ład u E rbego p rze z państw o), w iele m ie jsc a pośw ięcono rozw ojow i sy tu a c ji politycznej oraz udziałow i w te j działalności praco w n ik ó w O dlew ni Ż eliw a Ciągłego i W ytw órni Ł ączników (bo ta k ą nazw ę p rz y ję ła u p a ń stw o w io n a fa b ry k a Erbego). Rozdział k o ń czy się opisem ro zw o ju p ro d u k c ji O dlew ni w o k resie 3 -letn ieg o P la n u O dbudow y G ospodarczej K ra ju .
Dość zw ięźle n ato m ia st p o tra k to w a n o dalszy rozw ój O dlew ni w la ta c h 1950— 1985 (Rozdz. VI O d le w n i w c z o r a j i dziś), a m ianow icie ro zbudow ę i w zro st p ro d u k c ji (i ek sp o rtu ) zakładu. A u to r w y m ien ił tu ta k ż e rac jo n aliza to ró w , zasłużonych p racow ników , a ta k ż e działaczy społecznych i politycznych.
R e c e n zje 5 5 5
N a k o ń cu k sią żk i dołączone zostały anek sy , z a w ie ra ją c e sk ła d osobow y w ład z p olityczno-społecznych p rz e d się b io rstw a w dn. 1986.01.01 (K o m itet Z akładow y P Z P R , Z a rz ą d Z ak ład o w y N iezależnego S am o rząd n eg o Zw. Zaw . O dlew ni Ż eliw a i W y tw ó rn i Ł ączników , R a d a P ra co w n ic za i Z arzą d Z ak ład o w y ZSM P) oraz B ib lio g rafia, k tó r ą podzielono n a A rch iw alia, M a te ria ły Ź ródłow e O p ublikow ane, P ra s a i O rg an y P ro m u lg ac y jn e, O p ra co w a n ia i A rty k u ły oraz W spom nienia i R elacje.
T rz e b a t u podk reślić, że w iele z w y k o rz y sta n y ch arc h iw alió w pochodzi ze zbio rów , ja k ie zgrom adził sam A utor, pochodzący z Z aw ie rc ia i św iad ek w ielu w y d arzeń.
J a k w y n ik a z p rze g ląd u treśc i, m o n o g rafia n ie o g ran ic za ła się tylk o do opisu sam ej O dlew ni, o bjęła rów n ież zw iązane z fa b ry k ą m iasto. D ziałalność O dlew ni, b ęd ącej je d n y m z n a jw ięk sz y ch zak ład ó w przem ysłow ych, b y ła ta k połączona z ży ciem Z aw iercia, że podział b yłby tru d n y , a k sią żk a n a p ew n o b ard z o by n a ty m s tra c iła .
O grom ny zbiór w iadom ości o O dlew ni, je j p ra c o w n ik a c h i p ro d u k c ji n a w e t z la t odległych, o h isto rii miasfta, gdzie p o w sta ł i ro z w ija ł się te n duży z a k ła d przem ysłow y, z życiem społecznym i p olitycznym śro d o w isk a to n apew no n a jw a ż n iejsza z a le ta rec en zo w a n ej książki.
Do p rac y ta k bogatej w treść , n a w e t dalek o p rz e k ra c z a ją c e j z a k re s n arz u co n y te m a te m , tru d n o byłoby coś dorzucić. Je d y n ie z u w ag i n a znaczenie p o em atu h u t niczego W alentego R ozdzieńskiego „O fficin a f e r r a r i a ” z 1612 r. w p olskiej k u ltu rze w a rto było w spom nieć, że w u tw o rze ty m je s t w zm ian k a o Z aw ie rc iu i o trze ch zn a jd u ją c y c h się w pobliżu kuźnicach: N icow skiej, czyli N iczow ej (o k tó re j zre sztą A u to r w spom niał), M arciszew skiej i Z aw adce:
„Od go ry pod Z aw ierciem N icow ska je st p ie rw sz a Z ty c h trze ch kuźnic, ta k ja k o u d ają, n astarsz a, P od n ią je st M arcisow ska, trze cia od te j w m ili
B yła, k tó rą Z aw a d k ą pospolicie zw ali”
P oza ty m szczegółow y opis r u c h u oporu (s. 128— 133) m ożna byłoby u zupełnić w zm ian k ą, że ju ż n a p rzełom ie 1939/1940 r. p o w sta ła w Z aw ie rc iu w o jsk o w a s ia t k a w yw iadow cza, a pism o „P ło m ień ” k o rzy sta ło z w iadom ości rad io w y c h z n a słu ch u a p a ra tu , u k ry teg o w m a te ra c u n a s try c h u dom u p rzy ul. F ab ry c z n e j (dziś: ZMP).
D alsze dw ie u w agi dotyczą dan y ch osobow ych. Inż. A n astaz y D agnan, w y m ieniony n a s. 136 ja k o d y re k to r i p ro k u re n t Z ak ład u w o k resie o k u p acji (1942 r.), a b so lw en t A k ad em ii G órniczej w K ra k o w ie b y ł z a tru d n io n y — p oczątkow o ja k o ro b o tn ik — w Z akładzie, ju ż p rzed w ybuchem II W ojny Ś w iato w ej. N ap isał on je d en z dw óch a rty k u łó w n a te m a t żeliw a ciągliw ego, ja k ie u k a z a ły się w polskich czasopism ach techn iczn y ch w ok resie m iędzyw ojennym („P ostęp m e ta lu rg ii żeliw a ciągliw ego”, „ H u tn ik ” 1938, s. 496). A rty k u ł te n n a pew no był w y n ik iem d o św ia d czenia fachow ego, w y n ik ając eg o z p rac y w o dlew ni E. Erbego. P oza ty m , n a s. 146 z a m ia st „Józef B iln ik ” w in n o być ch y b a „Jerzy B iln ik ”.
W książce o h isto rii za k ła d u przem ysłow ego k aż d y te c h n ik chciałby znaleźć ja k n ajw ięc ej w iadom ości o stosow anych w ty m zakład zie procesach te ch n o lo gicznych i o używ an y ch ta m m aszynach i u rząd zen iach . J e d n a k h isto ry k o w i tr u d no spełnić ta k ie życzenia, za ró w n o ze w zględu n a b r a k odpow iedniego p rzy g o to w an ia, ja k i fa k t, że w m a te ria ła c h a rc h iw aln y c h m ożna znaleźć ty lk o o gólniko w e w zm ian k i o u rząd zen iach , n a to m ia st p ra w ie nigdy nie m a w iadom ości o p ro cesach technologicznych (poza tym , co m ożna w nosić n a p o d sta w ie w sp o m n ian y ch urządzeń).
A rty k u ł piszącego tę re c e n z ję o p a rty n a sp raw o zd a n ia ch z p ra k ty k i w a k a c y jn e j w O dlew ni w 1945 ro k u i z a w ie ra ją c y opis u rzą d zeń i p ro cesu te ch n o lo
556
R e c e n zjegicznego w O dlew ni n a p isa n y został i opublik o w an y (w „P rzeg ląd zie O dlew nic tw a ”, n r 3 z 1986 roku) zbyt późno, aby A u to r m ógł w y k o rz y sta ć go w sw ej książce.
O gólnie b iorąc, A u to r w yszedł o b ronną rę k ą z ty c h tru d n o ści, pisząc w k ilk u m iejscach o u rzą d zen iac h istn iejący c h lu b za in stalo w an y c h w O dlew ni (ss. 26—27.
73
—74
, n o , 137, 175, 191—192) nie p o pełnił żad n y ch pom yłek, co n a pew no za słu g u je n a uznanie. T ru d n ie j je d n a k było ich u n ik n ą ć p rzy b a rd z ie j szczegółow ych opisach.T ak w ięc n a pew no słu szn a je st ogólna definicja, że żeliw o ciągliw e z a w iera „pow yżej 2°/o w ę g la ” (s. 25), w szakże w tego ro d z a ju o p raco w an iach lep iej było podać b ard z iej p ra k ty c z n e i k o n k re tn e o k reśle n ie (żeliw o ciągliw e, po o d laniu, z a w ie ra od ok. 2,5 do ok. 3«/» w ęgla). A le ju ż p om yłką je st podział żeliw a ciągli- w ego „n a b ia łe i ciąg liw e” podczas gdy pow in n o być: b ia łe (tzw. eu ro p ejsk ie) i cz arn e (tzw. am ery k ań sk ie) i oba te ro d za je o trz y m u je się „poprzez odpow iednią o b róbkę c iep ln ą” z tym , że pierw sze w y ża rz a się w atm o sferze u tle n ia ją c e j, w m ie szance ru d y św ieżej i u ży w a n ej w ok reślo n ej p ro p o rc ji (lub w odpow iedniej atm o sferze gazow ej w p iecach B irleca, w prow adzonych do Z a k ła d u w 1962 r.), d ru g ie n a to m ia st — w atm o sferze n e u tra ln e j, w piasku.
P o m y łk a w y stę p u je n a d to przy opisie w y ża rz an ia odlew ów w piecach kom o- ro w y c h (s. 27). Nie „każdy k rą g odlew ów p rzedzielano r u d ą ”, lecz: każdy odlew z n a jd u ją c y się w k rę g a c h (raczej w „ g a rn k a c h ” bo te stosow ano w Z akładzie, w k ręg a ch u k ła d a n o odlew y — praw d o p o d o b n ie — w o dlew ni żeliw a ciągliw ego F e r ru m w Z aw ierciu) p rzedzielano r u d ą ”.
M ożna tu dorzucić jeszcze, że niższa jakość odlew ów (zob. s. 175) p ro d u k o w an y c h w o dlew ni F e rru m (po 1948 r. — Z ak ład N r 2) b y ła spow odow ana tym , że żeliw o w y ta p ia n e ta m było w żeliw iaku, a w Z akładzie N r 1 — w piecu mair- tenow skim .
T e d ro b n e uw agi m a ją znaczenie zu pełnie m a rg in a ln e i w żadnym sto p n iu nie ob n iżają w a rto śc i te j w y ją tk o w o cennej i w y cz erp u jąc ej pracy. Jed y n ie blisk ie pow iązan ie piszącego tę rec en zję z te m a te m m onografii, z Z akładem , gdzie roz poczynał sw o ją działalność zaw odow ą, je st p rzyczyną d o rzu c en ia ty c h k ilk u uw ag. W ra cając do za le t książki, trz e b a podkreślić, że należy do nich także b ard z o liczny zestaw ciekaw ych ilu s tra c ji (62 ryciny), p rz e d staw ia ją cy ch dok u m en ty w a ż ne d la h isto rii O dlew ni, fo to g ra fie p rac o w n ik ó w i obiektów technicznych, a ta k ż e sceny z życia m ia sta ; w śró d ty c h o sta tn ic h — ta k że pochodzące z o k resu o k u p ac ji h itlero w sk iej.
P ro sty , ale w y ro b io n y sty l A u to ra, sposób pisania, p olegający n a w trą c a n iu ciek aw y ch epizodów sp raw ia , że h isto rię O dlew ni i m ia s ta czyta się z z a in te re so w aniem . P rzez sposób p isa n ia p rz e b ija w y ra ź n ie zaangażow anie A uto ra, w k tó ry m tru d n o nie w idzieć w p ły w u m ia sta , z k tó re g o pochodzi, zw anego w o k resie m ię dzy w o jen n y m „C zerw onym Z aw ierciem ”.
W ysoki poiziom r e p re z e n tu je n ad to s z a ta g raficz n a książki, je st to zasłu g a D ru k a rn i N aro d o w ej w K rak o w ie, gdzie b y ła d ru k o w a n a. E stety czn a je st ta k ż e obw o lu ta książki, k tó r ą z a p ro jek to w a ł Ire n e u sz Botor.
D zięki w y m ien io n y m zaletom k sią żk a m oże być w zorem d la w szystkich, k tó rzy będ ą p odejm ow ać tr u d p isa n ia h isto rii polskich za k ła d ó w przem ysłow ych, i zechcą podobnym o p rac o w a n iem u św ietnić jubileu sz w ielo letn iej działalności.
S zkoda wdęc, że zasięg k siążk i je st ograniczony, niew ielk i n a k ła d (1000 egzem p larzy) ro zp ro w a d za ty lk o d y re k c ja O dlew ni.
J. P ia sk o w sk i (K raków )
