Małłek, Janusz
Nowe spojrzenie na politykę Prus
Książęcych wobec Polski za czasów
księcia Albrechta (1525-1568)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 425-437
1975
Ja n u sz M ałłek
NOWE SPOJRZENIE NA POLITYKĘ PRUS KSIĄŻĘCYCH
WOBEC POLSKI
ZA CZASÓW KSIĘCIA ALBRECHTA
(1525— 1568)
Z a in te re s o w a n ie d z ie ja m i P r u s K sią ż ę c y c h u h is to ry k ó w w ią ż e s ię z a z w y c z a j z o c en ą t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o 1525 ro k u , w ię c czy b y ł o n k o rz y s tn y , czy n ie k o rz y s tn y d la P o ls k i i czy is tn ia ły s z a n s e c a łk o w ite j lik w id a c ji p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o n a d B a łty k ie m , co z p e w n o ś c ią z a p o b ie g ło b y p o w s ta n iu p a ń s tw a p ru s k ie g o , je d n e g o z p a ń s tw ro z b io rc z y c h P o ls k i. P o n a d to in te re s o w a n o się ty m k r a j e m z u w a g i n a ro lę K s ię s tw a w p ro c e sie fo rm o w a n ia s ię p o tę g i P r u s w X V I I I i X I X w ie k u . P r u s y K siąż ę ce b o w ie m , c h o ć fo r m a ln ie o d c ię ły się od s w o je j z a k o n n e j p rz e sz ło ści, b y ły je d n a k je j s p a d k o b ie rc a m i. P o łą c z e n ie P r u s K sią ż ę c y c h z B r a n d e n b u r g ią a p o te m z rz u c e n ie z ależ n o ści le n n e j od P o ls k i w r o k u 1657 d o p ro w a d z iło w r o k u 1701 do p o w s ta n ia K ró le s tw a P r u sk ie g o . M a łe t e r y to r iu m K s ię s tw a d a ło p o c z ą te k je d n e j z w ie lk ic h p o tę g e u ro p e js k ic h w X V II I—X I X w ie k u .
C zy j e d n a k d z ie je m u s ia ły s ię p o to c z y ć w ty m k ie r u n k u ?
I czy b a d a j ą c h is to rię K s ię s tw a P r u s k ie g o w X V I w ie k u n a le ż y s u g e ro w a ć s ię p ó ź n ie jsz y m i d z ie ja m i P r u s ?
N a jb a r d z i e j z a a k c e n to w a ł t a k ie u ję c ie W a l th e r H u b a ts c h , k t ó r y o k re ś lił ro lę P r u s w d z ie ja c h ja k o „ p o d p o rę E u r o p y ” , t y tu łu ją c t a k s w ó j a p o lo g e ty c z n y e se j k s ią ż k o w y p o św ię c o n y P r u s o m *.
I
P o ś w ię ć m y n ieco u w a g i h is to rio g r a f ii c za só w k s ię c ia A lb re c h ta H o h e n z o lle r n a . M o żn a j ą u m o w n ie p o d z ie lić n a d w a o k re s y to je s t d o r o k u 1945 i p o w o je n n ą . W ty m p ie rw s z y m o k re s ie p ro b le m a ty k ą P r u s K sią ż ę c y c h z a jm o w a li s ię b a d ac z e p o lscy i n ie m ie cc y . B a d a n ia n ie m ie c k ie p rz y n io s ły z a s a d n ic z e o sią g n ię c ia w z a k r e s ie b io g ra fis ty k i (K a rl L o h m e y e r ) 2, h is to r ii K o śc io ła e w a n g e lic k ie g o d o r o k u 1551 (P a u l T s c h a c k e rt) *, o ra z h is to r ii s ta n ó w (M ax T o e p p e n ) 4. Z k o le i b a d a n i a p o ls k ie (A d o lf 1 W . H u b a ts c h , E c k p fe ile r E u ro p a s, H e id e lb e r g 1953. 2 К . L o h m e y e r, H e rzo g A l b r e c h t v o n PretLSsen, G o th a 1907. a U r k u n d e n b u c h z u r R e fo r m a tio n s g e s c h ic h te d e s H e r z o g tu m s P r e u ss e n , h e ra u s g . v o n P . T s c h a c k e rt, B d. 1— 3, L e ip z ig 1890 (t. 1 z a w ie ra o p ra c o w a n ie d z ie jó w K o śc io ła e w a n g e lic k ie g o do r. 1551, a t. 2 i 3 d o k u m e n ty ). 4 M. T o e p p e n , Z u r G e sc h ic h te d e r s tä n d is c h e n V e r h ä ltn is s e in P r e u ss e n (1525— 1567), H is to ris c h e s T a s c h e n b u c h , 2 F o lg e, 8, 1847, ss. 301—492; te n ż e , D ie p r e u s s is c h e n
426 Ja n u sz M a lle k
P a w i ń s k i G, A d a m V e t u l a n i ö, S ta n d sła w B o d n i a k 7) w n io sły z a s a d n ic z y w k ła d do h is to rii p o lity c z n e j P r u s K siąż ę cy c h , a z w łasz cz a do s to s u n k ó w p a ń s tw a p o lsk ie g o z le n n e m p ru s k im . W o k re s ie po d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j n a s tą p iła z n ac z n a in te n s y f ik a c ja b a d a ń zw łasz cz a w R F N . N a s e m in a r iu m d o k to rs k im p ro f. W a lth e ra H u b a ts c h a n a p is a n o s z e re g w a rto ś c io w y c h , ź ró d ło w y c h m o n o g ra fii. B a d a n ia n ie m ie c k ie b y ły b o g a te te m a ty c z n ie , o b ję ły :
1 — b io g ra fisty k ę , a w ię c b io g ra fię k s ię c ia A lb r e c h ta (W a lth e r H u b a t s c h ) 8, b io g ra fię p ie rw s z e j żony ks. A lb re c h ta D o ro ty d u ń s k ie j (Ise lin G u n d e rm a n n)0 o ra z d ru g ie j żo n y k się ż n y A n n y M a rii b ru n ś w ic k ie j a ta k ż e in n y c h k s ię ż n ic z e k n a d w o rz e k ró le w ie c k im (R ita S c h e l l e r ) 10;
2 — h is to rię p a r la m e n ta r y z m u (H e lm u t F r e iw a ld) 11 do ro k u 1528 (N o rb e rt O m m le r- O m ie c z y ń s k i)J2, w la ta c h 1543— 1561 (E v e rh a rd K. В. K le in e rtz ) — la ta 1562— 1568 13;
3 — h is to rię d y p lo m a c ji ( E rn s t T. T h iele ) M;
4 —. h is to rię K o śc io ła (W a lth e r H u b a t s c h ) 15, I. G u n d e r m a n n ιβ, J ö r g R. F lig g e I7, M a r tin S t u p p e r i c h18 i A n d re a s Z ie g e r 10;
5 — h is to rię k u ltu r y (P e te r G. T h ie le n) 20 i h is to rio g r a f ię (U do A r n o ld ) 21;
L a n d ta g e z u n ä c h s t v o r u n d n a c h d e m T o d e d e r H erzo g s A lb r e c h t (1567— 1569), w : P r o g r a m m G y m n a s iu m H o h e n ste in , H o h e n ste in 1855, ss. 1— 31.
5 A. P a w iń s k i, D e r e b u s ас s ta tu d u c a tu s P ru ssia e te m p o r e A l b e r ti sen io ris
m a rc h io n is B r a n d e n b u r g e n s is illo v e r o m o r tu o A l b e r ti J u n io ris d u c is P ru ssia e , a. 1566— 1568, W a rsz a w a 1879. 6 A. V e tu la n i, L e n n o p r u s k ie . O d t r a k t a t u k r a k o w s k ie g o do ś m ie r c i k s. A lb r e c h ta S tu d iu m h is to r y c z n o -p ra w n e , K ra k ó w 1930. 7 S. B o d n ia k , P o lsk a a P r u s y K sią żę c e n a s c h y łk u r zą d ó w A lb r e c h ta , R o cz n ik G d a ń sk i, 1937, t. 9— 10, ss. 237—248. 8 W. H u b a tsc h , A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , D e u ts c h o r d e n s -H o c h m e is te r u n d H erzo g i n P r e u ss e n 1490— 1568, H e id e lb e r g 1960. 0 I. G u n d e rm a n n , H e rz o g in D o ro th ea v o n P r e u ss e n 1504— 1547, K ö ln -B e rlin 1965.
10 R. S c h e lle r, D ie F ra u a m p r e u s sisc h e n H e rz o g sh o f 1550— 1625, K ö ln -B e rlin 1966.
11 H. F re iw a ld , M a r k g r a f A lb r e c h t v o n A n s b a c h -K u lm b a c h u n d se in e la n d
stä n d isc h e P o l itik a ls D e u tsc h o r d e n s -H o c h m e is te r u n d H e rzo g i n P r e u ss e n w ä h r e n d d e r E n tsc h e id u n g s ja h r e 1521— 1528, K u lm b a c h 1961. 12 N. O m m le r-O m ie c z y ń sk i, D ie L a n d s tä n d e im H e r z o g tu m P r e u ss e n 1543— 1561, B o n n 1967. 13 E. K . B. K le in e rtz , D ie P o l itik d e r L a n d s tä n d e i m H e r z o g tu m P r e u ss e n 1562— 1568, B o n n 1972. 14 E. T. T h ie le , D as G e s a n d s c h a ftw e s e n in PreiLSSen im 16. J a h r h u n d e r t, G ö ttin g e n 1955.
15 W. H u b a tsc h , G e sc h ic h te d e r E v a n g e lis c h e n K irc h e O stp re u ss e n s, G ö ttin g e n 1968, B d. 1— 3.
16 I. G u n d e rm a n n , U n te r s u c h u n g e n z u m G e b e tb ü c h le in d e r H e rz o g in D o ro th ea
v o n P r e u ss e n , K ö ln 1966.
17 J. R. F lig g e, H e rzo g A l b r e c h t v o n P r e u s s e n u n d d e r O sia n d ris m u s, B o n n 1972.
18 M. S tu p p e ric h , O sia n d e r in P r e u ss e n 1549— 1552, B e r lin — N ew Y o rk 1973.
19 A. Z ie g e r, Das relig iö se u n d k ir c h lic h e L e b e n in P r e u ss e n u n d K u rla n d , K ö ln -G ra z 1967.
20 P . G. T h ie le n , D ie K u ltu r a m H o fe H e rzo g A lb r e c h ts v o n P r e u ss e n 1525— 1568, G ö ttin g e n 1953.,
21 U. A rn o ld , S tu d ie n z u r p r e u s sisc h e n H isto rio g ra p h ie d es 16. J a h r h u n d e r ts , B o n n 1967.
N o w e sp o jrze n ie n a politykę Prus K s ią ż ę cy c h 427
6 — h tistorię g o s p o d a rk i (H a n s H . W ä c h t e r22 i H o rs t K e m p a s) 28 ; 7 — h is to rię p o lity k i z a g ra n ic z n e j, o k t ó r e j p o w ie m y za c h w ilę .
H is to r io g ra fia p o ls k a (A d a m V e t u l a n i 24, K a z im ie rz P i w a r s k i 25, J a n u s z M a ł ł e k 26, W ła d y sła w C h o jn a c k i27, H e n r y k Z i n s 28) o g ra n ic z a ła s ię n a d a l d o h is to rii p o lity c z n ej, h is to r ii s ta n ó w i K o śc io ła o ra z s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z e j.
S p o śró d b a d a c z y in n y c h n a ro d o w o śc i A m e ry k a n in E r n s t E k m a n29 n a p is a ł d y s e r ta c ję n a t e m a t s to s u n k u k s ię c ia A lb r e c h ta do p a ń s tw s k a n d y n a w s k ic h .
P rz e c h o d z ą c z k o le i do o m ó w ie n ia o p ra c o w a ń p o lity k i z a g r a n ic z n e j P r u s K s i ą ż ęcy ch w X V I s tu le c iu m u s im y s tw ie rd z ić , że b ra k , ja k d o tą d , u ję c ia s y n te ty c z n e g o te j p ro b le m a ty k i; je d y n ie p e w ie n je j z a r y s o d n a jd u je m y w b io g ra fii k s ię c ia A l b r e c h ta p ió ra w sp o m n ia n e g o ju ż k i lk a k r o tn ie W a l th e r a H u b a t s c h a 30. P o lity k ę k s ię c ia A lb r e c h ta w o b e c In f la n t , a le ty lk o d o ro k u 1540 o p ra c o w a ł H a n s Q u e d n a u 81, w o b e c z a k o n u k rz y ż a c k ie g o P a u l K a r g e 32, w o b e c p a ń s tw h a b s b u r s k ic h A n t je k a th r in G r a s s m a n n 33, w o b e c p a ń s tw s k a n d y n a w s k ic h n a jp e łn ie j w y m ie n io n y ju ż E r n s t E k m a n34 o ra z w o b e c P o ls k i — A d a m V e t u l a n i 33, S ta n is ła w B o d n ia k36 i S te p h a n D o le ž e l37. N a sw e g o b a d a c z a c ze k a je sz c z e p o lity k a P r u s K sią ż ę c y c h w o b e c B ra n d e n b u r g ii w c z a sa c h k s ię c ia A lb re c h ta , w re sz c ie p o lity k a k s ię c ia A lb re c h ta w s to s u n k u do P r u s K ró le w sk ic h . In f o r m a c j e o d n a le ź ć m o ż n a b y ło w p ra c a c h G o d frie d a L e n g n i c h a 38, R ic h a r d a F i s c h e r a 39, J o l a n t y E s s m a n o w
-22 H . H . W ä c h te r, O stp re u ss is c h e D o m ä n e n v o r w e r k e i m 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t, B e ih e fte z u m J a h r b u c h d es A lb e rtu s U n iv e r s itä t K ö n ig s b e rg , B d. 19, 1958.
23 H . K e m p a s , S e e v e r k e h r u n d P f u n d z o ll im H e r z o g tu m P re u sse n . B o n n 1964.
24 W ła d z tw o P o ls k i w P r u s ie c h Z a k o n n y c h i K sią ż ę c y c h (1454— 1657). W y b ó r
ź ró d e ł. O p ra c o w a ł i w stę p e m p o p rz e d z ił A. V e tu la n i, W ro c ła w 1953.
25 A . P iw a rs k i, D zie je P r u s W s c h o d n ic h w cza sa ch n o w o ż y tn y c h , G d a ń s k — B y d goszcz 1946.
26 J . M ałłek , U sta w a o r z ą d z ie (R e g im e n ts n o tte l) P r u s K sią ż ę c y c h z r o k u 1542, T o r u ń 1967. 27 W. C h o jn a c k i, Z b o r y p o ls k o - e w a n g e lic k ie w b. P r u s a c h W s c h o d n ic h w X V I — X X w ., R e f o rm a c ja w P o lsc e, t. 12, 1953— 1955, n r 45— 50, ss. 303— 450. 28 H Z in s, P o w s ta n ie c h ło p s k ie w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h w r. 1525, W a rsz a w a 1953. 29 E. E c k m a n , A l b r e c h t o f P r u s sia a n d th e N o r th e r n P o w e rs 1516— 1536, D iss. L o s A n g e le s /C a lifo rn ia 1954. 30 W . H u b a tsc h , A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , D e u ts c h o r d e n s -H o c h m e i- s te r u n d H e rzo g is P r e u ss e n 1490— 1568, H e id e lb e rg 1960, ro zd z. V I.
31 H . Q u e d n a u , L iv la n d im p o litis c h e n W o lle n H e rzo g A l b r e c h t v o n P re u sse n .
E in B e itr a g z u r G e sc h ic h te d e s H e r z o g tu m s P r e u ss e n u n d d e s p r e u s s is c h -liv lä n li- s c h e n V e r h ä ltn is s e s 1525— 1540, L e ip z ig 1939. 32 P. K a rg e , H e rzo g A l b r e c h t u n d d e r D e u tsc h e O rd e n , A ltp re u s s is c h e M o n a ts s c h r ift, B d. 39, 1902, ss. 373— 485. 33 A . G ra ssm a n n , P r e u ss e n u n d H a b sb u r g im 16. J a h r h u n d e r t, K ö ln u n d B e rlin 1968. 84 E. E c k m a n , op. cit. 35 A. V e tu la n i, L e n n o p rtisk ie . 36 S. B o d n ia k , op. e i t , ss. 237— 248. 37 S. D oležel, D as p r e u s s is c h -p o ln is c h e L e h n v e r h ä ltn is s u n t e r H e rzo g A lb r e c h t v o n P r e u ss e n , K ö ln u n d B e r lin 1967. 38 G. L e n g n ic h , G e sc h ic h te d e r p r e u s s is c h e n L a n d e , K ö n ig lic h -P o ln isc h e n A n - th e ils , B d. 1, D a n z ig 1722. 38 R. F is c h e r, A c h a tiu s v o n Z e h m e n , W o y e w o d e v o n M a r ie n b u rg , Z e its c h r if t des W e s tp re u s s is c h e n G e sc h ic h ts v e re in s , H . 36, 1897, ss. 1-—166.
428 Ja n u sz Mc.Hek
s k ie j (D w o rz a c z k o w e j)40, E r n s ta M. W e r m t e r a41 i B e r ty B o c k e lm a n n 42. O b e cn ie w d r u k u z n a jd u je się m o ja ro z p ra w a o m a w ia ją c a p o lity c z n e i g o sp o d arcz e s to s u n k i P r u s K siąż ę cy c h i P r u s K ró le w s k ic h w la ta c h 1525— 1548 z u w y p u k le n ie m p o lsk ie j p o lity k i k s ię c ia A lb re c h ta H o h e n z o ll e r n a 48. N in ie js z y a r ty k u ł n a w ią z u je do p o s ta w io n y c h ta m tez.
*
Z a z w y cz a j h is to ry c y u to ż sa m ia li p o lity k ę K s ię s tw a P r u s k ie g o z p o lity k ą jeg o w ła d c y , k s ię c ia A lb re c h ta . P o g lą d te n j e s t w z a s a d z ie słu sz n y , g d y ż rz e c z y w is ty m i tw ó rc a m i p o lity k i z a g ra n ic z n e j P r u s K siąż ę cy c h b y ł k s ią ż ę A lb re c h t i jeg o d o ra d c y . K o n t r p a r t n e r p o lity c z n y p a n u ją c e g o , to z n aczy s ta n y k o n c e n tro w a ły s w o ją u w a g ę n a p o lity c e w e w n ę trz n e j, p o z o sta w ia ją c k s ię c iu w p o lity c e z a g ra n ic z n e j d o ść du ży z a k r e s sw o b o d y . Ic h u d z ia ł w p o lity c e z a g r a n ic z n e j K s ię s tw a m ia ł c h a r a k t e r d r u g o rz ę d n y i s p ro w a d z a ł s ię n ie ja k o do „ te m p e r o w a n ia ” z b y t śm ia ły c h p ro je k tó w k siąż ę c y ch . J e s t to c a łk o w ic ie z ro z u m ia łe , g dyż w sz e lk ie n o w e in ic ja ty w y k siąż ę c e w p o lity c e z a g ra n ic z n e j z re g u ły w y m a g a ły w s p a r c ia fin a n s o w e g o , a te m o g ły z a g w a ra n to w a ć ty lk o s ta n y p rz e z u c h w a le n ie p o d a tk ó w . M o żn a b y p rz y to c z y ć w ie le p rz y k ła d ó w n a h a m u ją c ą ro lę s ta n ó w w p o lity c e z a g ra n ic z n e j K s ię s tw a . K ie d y w czasie w o jn y h r a b s k ie j k s ią ż ę A lb r e c h t z a d e k la ro w a ł s ię p o s tr o n ie p ó ź n ie jsz e g o k r ó la d u ń s k ie g o C h r is tia n a I I I i p o p ro s ił s ta n y o p o m o c p ie n ię ż n ą , s p o tk a ł się z z a rz u te m , że c h ce o n „ w m a n e w ro w a ć ” P r u s y K siąż ę ce do w o j n y 44. T a k ż e w ro k u 1542, k ie d y k s ią ż ę A lb re c h t n o sił się z z a m ia re m o so b iste g o u d z ia łu w w y p ra w ie o rg a n iz o w a n e j p rz e z e le k to r a b r a n d e n b u r s k ie g o p rz e c iw T u rk o m , s ta n y o k a z a ły się w o b e c te g o p r o je k tu n i e c h ę t n e 45. Z o p o re m s ta n ó w s p o tk a ły się ró w n ie ż ta jn e r o k o w a n ia k s ię c ia A lb re c h ta z J a n e m A lb re c h te m m e k le m b u rs k im , k tó r y p o ś m ie rc i te g o p ie rw s z e g o m ia ł o b ją ć rz ą d y w K się s tw ie n a czas m a ło le tn o śc i k s ię c ia A l b r e c h ta F r y d e r y k a 46.
N a le ż y tu d o d ać, iż m o ż liw o ść k rę p o w a n ia p o lity k i z a g ra n ic z n e j k s ię c ia A l b r e c h ta p rz e z s ta n y b y ła ró ż n a w p o szczeg ó ln y ch o k re s a c h je g o rz ą d ó w . W y n ik a ła o n a z rz e c z y w is te j s iły p o lity c z n e j, j a k ą s ta n y w d a n e j c h w ili d y s p o n o w a ły . O tóż w la ta c h 1525— 1542 s ta n y n ie o d g ry w a ły p o w a ż n ie js z e j ro li p o lity c z n e j w K się s tw ie , z w łasz cz a że zw o łan o je p rz e z te n c ały o k re s ty lk o 11 ra z y . D o p ie ro w y d a n ie u s t a w y R e g im e n ts n o tte l w r o k u 1542, g w a r a n tu ją c e j sta n o m z a s a d ę p rz e s tr z e g a n ia in - d y g e n a tu a szla c h c ie n ie o m a l w s z y s tk ie u rz ę d y w K się s tw ie , u m o c n iło ró w n o w a g ę s ił p o m ię d z y s ta n a m i a k się c ie m . P r ó b y rz ą d ó w k s ią ż ę c y c h b ez z w o ły w a n ia s e j
40 J. E s s m a n o w s k a (D w o rzaczk o w a), R u c h s z la c h e c k i w P ru sa c h K r ó le w s k ic h
w I poł. X V I w ., P o z n a ń 1951, I n s ty tu t H is to rii U A M , n r 78 (m aszy n o p is).
41 E. M. W e rm te r, H e rzo g A lb r e c h t v o n P r e u ss e n u n d d ie B is c h ö fe v o n E r m la n d
(1525— 1568), Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s , B d. 29,
H. 1 u. 2, O s n a b rü c k 1957, ss. 198— 311.
42 B. B o c k e im a n n , D a n zig s P o litik in d e r R e fo r m a tio n s z e it im B r ie fw e c h s e l
z w is c h e n J o h a n n v o n W e r d e n u n d H e rzo g A l b r e c h t v o n P r e u ss e n , K ie l 1968.
43 J . M ałłek , P r u s y K sią żę c e a P r u s y K r ó le w s k ie w la ta c h 1525—1548. (S tu d iu m
z d z ie jó w p o ls k ie j p o lity k i k się c ia A lb r e c h ta H o h e n zo lle rn a ). (P ra c a w d r u k u w PW N ).
44 J. M ałłek , U sta w a o r zą d z ie , ss. 110— 111.
45 Ib id e m , ss. 117, 122.
N o w e sp ojrzenie n a politykę Pru s K s ią ż ę c y ch 429
m ó w , n a p rz y k ła d w la ta c h 1550— 155647, lu b też w o p a rc iu o o b cy ch d o ra d c ó w z p o m in ię c ie m tu z ie m c ó w w la ta c h 1565— 1566 s k o ń c z y ły się f i a s k i e m 48. R eces
7. 5 p a ź d z ie rn ik a 1566 r o k u p rz y n ió s ł z w y c ię s tw o s ta n o m n a d w ła d c ą , o g ra n ic z a ł o n b o w ie m sw o b o d ę k s ię c ia w p ro w a d z e n iu w ła s n e j p o lity k i z a g ra n ic z n e j. W sz e lk ie s o ju sz e m ó g ł p a n u ją c y z a w ie ra ć ty lk o za z g o d ą k r ó la p o lsk ie g o i s ta n ó w p r u s k ic h « .
M im o ty c h w sz y s tk ic h z a s trz e ż e ń n ie p o p e łn i się je d n a k w ię k sz e g o b łę d u , s t a w ia ją c z n a k ró w n o ś c i p o m ię d z y p o lity k ą z a g ra n ic z n ą P r u s K sią ż ę c y c h a p o lity k ą z a g r a n ic z n ą k s ię c ia A lb re c h ta i je g o d o ra d c ó w .
II
P r ó b a n o w e g o s p o jrz e n ia n a p o lity k ę P r u s K sią ż ę c y c h w o b e c P o ls k i w c z a sa c h k s ię c ia A lb r e c h ta j e s t u s p ra w ie d liw io n a z a r ó w n o s ta n e m b a d a ń j a k i n o w y m i m o ż liw o ścia m i ź ró d ło w y m i.
D o ty c h cz a so w e z a s a d n ic z e o p ra c o w a n ia A d a m a V e tu la n ie g o i S te p h a n a D o ležela k o n c e n tro w a ły s ię n a a n a liz ie s to s u n k u le n n e g o , j a k i z o sta ł z a w ią z a n y w r o k u 1525 p o m ię d z y P r u s a m i K sią ż ę c y m i a P o ls k ą .
P r a c a A d a m a V e tu la n ie g o o le n n ie p ru s k im z o sta ła n a p is a n a z p o z y cji h is to r y k a p ra w a . A u to r L e n n a p r u sk ie g o z a ją ł się p rz e d e w s z y s tk im s p r a w ą r e a liz a c ji p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u k ra k o w sk ie g o , n ie in te re s o w a ł s ię n a to m ia s t z d o b y w a n ie m p rz e z k s ię c ia A lb re c h ta w p ły w ó w w ś r ó d s e n a to ró w k o ro n n y c h czy te ż je g o p ró b a m i k s z ta łto w a n ia p o lity k i z a g ra n ic z n e j p a ń s tw a p o lsk ie g o zg o d n ie z in te r e s a m i K s ię s tw a P r u sk ie g o .
P o d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j ś la d a m i A d a m a V e tu la n ie g o p o sze d ł h is to r y k z a- c h o d n io n ie m ie c k i S te p h a n D o ležel. T e m a ty k a jeg o p ra c y je s t, w p o ró w n a n iu do k s ią ż k i V e tu la n ie g o , p o s z e rz o n a o p ro b le m o b ro n y p rz e z P o ls k ę le n n a n a a re n ie m ię d z y n a ro d o w e j, a w ię c p rz e d z a k u s a m i z a k o n u k rz y ż a c k ie g o o ra z o „ S p ó r m o n e t a r n y ” . D o ležel m ia ł p e łn y d o s tę p do a rc h iw a lió w k ró le w ie c k ic h (z w ła sz c za do
H e rz o g lic h e s B r ie fa r c h iv — В , P o len і O stp re u ss is c h e F o lia n te n ), s tą d je g o p r a c a
p rz y n io s ła p e w n ą k o r e k tu r ę w z a k r e s ie szc z eg ó ło w e j f a k to g r a f i i i c h ro n o lo g ii w s to s u n k u d o k s ią ż k i V e tu la n ie g o . V e tu la n i w r e c e n z j i50 z p ra c y D o le že la u z n a ł te p o p ra w k i, c h o ć z a s a d n ic z e je g o u s ta l e n ia u tr z y m a ły się. O k a z u je s ię w ięc, że r ó w n ie ż w p ra c y D o le ž e la p rz e w a ż a ł a s p e k t p ra w n o -h is to ry c z n y .
N a d a l p rz e to b r a k o p ra c o w a n ia p ełn e g o , a z a r a z e m s y n te ty c z n e g o p o ls k ie j p o lity k i k s ię c ia A lb re c h ta (je j celów , e ta p ó w r e a liz a c ji itd .), ta k ie g o ch o ćb y , ja k ie z ro b iła G r a s s m a n n d la p o lity k i k s ię c ia A lb re c h ta w o b e c H a b s b u rg ó w . T o n ie z n a czy, że b r a k u je o p in ii i o cen co d o te j p o lity k i. O p in ie te s ą ró ż n e .
W a l th e r H u b a t s c h51 w id z i w A lb re c h c ie teg o , k t ó r y b y ł „ p rz e t r w a l n ik ie m ” n ie
-47 N. O m m le r-O m ie c z y ń sk i, op. cit., s. 169.
48 A. P a w iń s k i, op. oit.; S. B o d n ia k , op. cit., ss. 237— 248; J . M a łłe k , G e n eza s e j
m u 1566 r. w P r u s a c h K sią ż ę c y c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1961, n r 4,
ss> 497—5 2 7; te n ż e, P ro c es k r y m in a ln y n o w y c h r a d c ó w w K n ip a w ie - K r ó le w c u
w 1566 r., K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1963, n r 2; E. K . B. K le in e rtz , op. cit.
49 P riv ile g ia d e r S tä n d e d e s H e r z o g tu m s P re u sse n , B ru n s b e r g a e 1616, s. 62 v.
50 A . V e tu la n i, N o w a p ra ca o le n n ie p r u s k im w la ta c h 1525— 1568, Z a p is k i H i sto ry c z n e , t. 34, z. 4, 1969, ss. 139— 147.
51 W . H u b a tsc h , E c k p fe ile r E u ro p a s ; te n ż e , A lb r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s
430 J a n u sz M a lie k
m ie c k o śc i n a d B a łty k ie m . B ad a c z e p o lscy — S ta n is ła w B o d n ia k i K a z im ie rz P iw a r - s k i52 p o d k re ś la ją , że k s ią ż ę A lb r e c h t b y ł n a ogół lo ja ln y m a m o że i w ie rn y m le n n ik ie m P o lsk i. I n n i — W ik to r W e in tra u b , Ig n a c y W a r m i ń s k i53 — z w ra c a ją u w a g ę n a je g o w k ła d w d zieło p o ls k ie j r e f o r m a c ji i w ro z w ó j p iś m ie n n ic tw a p o lsk ieg o . N ie k tó rz y z n ich , j a k n p . F e r d y n a n d B o s t e l64 u w a ż a ją , że o d trą c e n ie k s ię c ia A l b r e c h ta p rz e z P o ls k ę m ija ło się z je j in te re s a m i, a z k o le i A d a m V e t u l a n i55 w y k a z u je szczegółow o, że s tro n a p o ls k a in te r p r e to w a ła t r a k t a t k r a k o w s k i z n ie k o rz y ś c ią d la A lb re c h ta , n ie ch cą c go d o p u ścić d o „ w sp ó łr z ą d ó w ” w P o lsc e.
N a jb a r d z ie j k ry ty c z n ie o c e n ia ją p o ls k ą p o lity k ę k s ię c ia A lb r e c h ta W ła d y sła w P o c ie c h a i Z y g m u n t W o jc ie c h o w s k i56, u w y p u k la ją c te w s z y s tk ie m o m e n ty , k tó re , ich z d a n ie m , szk o d z iły in te re s o m P o ls k i, n a p rz y k ła d d o p ro w a d z e n ie p rz e z k s ię c ia A lb re c h ta d o m a łż e ń s tw a m ię d z y J o a c h im e m — p ó ź n ie jsz y m e le k to re m b r a n d e n b u r s k im a J a d w ig ą J a g ie llo n k ą .
O sta tn io A n d rz e j W o jtk o w sk i p o d d a je w w ą tp liw o ść lo ja ln o ś ć k s ię c ia A lb re c h ta w o b e c P o ls k i. P o g lą d te n w y d a je się b y ć z b y t k r a ń c o w y S7. J u ż ty lk o z e s ta w ie n ie ty c h ro z s ia n y c h po l i te r a tu r z e p o g lą d ó w p o z w a la n a p ró b ę n o w eg o s p o jrz e n ia n a p o ls k ą p o lity k ę k s ię c ia A lb re c h ta .
J e d n a k ż e p o d ję c ie ta k ie j p ró b y b y ło m o ż liw e p rz e d e w s z y s tk im d z ię k i w y z y s k a n iu n o w y c h źró d eł. D o ty c h cz a s h is to ry c y o g ra n ic z a li się w s w y c h b a d a n ia c h do szczeg ó ło w ej p e n e t r a c ji w a rc h iw u m k ró le w ie c k im , w d z ia le H e rz o g lic h e s B r i e f
a r c h iv — В, P o le n o ra z w o d p o w ie d n ic h to m a c h O stp re u ss is c h e F o lia n te n . B y ła to
k o re s p o n d e n c ja k s ię c ia A lb re c h ta z k ró la m i p o lsk im i, u rz ę d n ik a m i k ró le w s k im i i o so b am i p ry w a tn y m i. N a w ie lk ie z n ac z e n ie ty c h m a te r ia łó w w o so b n y c h a r t y k u ła c h w s k a z y w a li L u d w ik K o la n k o w sk i i J ó z e f J a s n o w s k i 58, p u b lik u ją c lis tę k o re s p o n d e n tó w A lb re c h ta . K sią ż ę A lb re c h t k o re s p o n d o w a ł p ra w ie ze w sz y s tk im i, a w ię c z k ró le m Z y g m u n te m S ta r y m i Z y g m u n te m A u g u ste m , k ró lo w ą B o n ą, k a n c le rz e m K rz y sz to fe m S z y d ło w ie c k im , ta k ż e z m ie sz c z a n a m i, sz la c h tą , lu m in a rz a m i p o ls k ie j re fo r m a c ji, a ró w n ie ż z K o c h a n o w s k im , R e je m i M o d rz e w sk im . J a k p o d a je J ó z e f J a s n o w s k i 59, w a rc h iw u m k r ó le w ie c k im m a j ą b y ć lis ty , w k tó ry c h z w ra c a n o się do k s ię c ia A lb re c h ta i p o p o ls k u : „do k s ię c ia p a n a W o jc ie c h a ” . K siąż ę n a p e w n o ro z u m ia ł p o p o ls k u , tro c h ę c z y ta ł a n a w e t ro z m a w ia ł, n p . ze sw o im a g e n te m P o lic k im w ro k u 1541. L is tó w po p o ls k u n ie p is a ł. Z n a jo m o ś ć ję z y k a m ó g ł z d o b y ć od m a tk i Z o fii J a g ie llo n k i, s io s tr y Z y g m u n ta S ta re g o .
52 S. B o d n ia k , A l b r e c h t H o h e n zo lle r n , w : P o ls k i s ło w n ik b io g r a fic zn y , t. 1, K r a k ó w 1935, ss. 48— 52; K . P iw a rs k i, op. cit., ss. 16 n.
53 W . W e in tra u b , U d zia ł P r u s K sią ż ę c y c h w r e fo r m a c ji p o ls k ie j, R e fo rm a c ja w P o lsc e, t. 6, 1934, ss. 38— 63; I. W a rm iń s k i, A n d r z e j S a m u e l i J a n S e k lu c ja n , P o z n a ń 1906, ss. 122 n. 54 F. B o stel, P r z e n ie s ie n ie le n n a p r u s k ie g o n a e le k to r ó w b r a n d e n b u r s k ic h , P r z e w o d n ik N a u k o w y i L ite r a c k i, t. 11, 1883, s. 565. 56 A. V e tu la n i, L e n n o p r u s k ie , ss. 315 n. 56 W . P o c ie c h a , K ró lo w a B o n a , t. 2, P o z n a ń 1949, ss. 356 n .; Z. W o jc iec h o w sk i, Z y g m u n t S ta r y , W a rsz a w a 1946, ss. 224 n., 292, 302. 57 A. W o jtk o w sk i, T e z y i a r g u m e n ty p o ls k ie w sp o ra c h te r y to r ia ln y c h z K r z y ż a k a m i, O ls z ty n 1968. 68 L. K o la n k o w sk i, Z a r c h iw u m k ró le w ie c k ie g o . P o lsc y k o re s p o n d e n c i k się c ia A lb r e c h ta 1525— 1568, A rc h e io n , t. 6—7, W a r s z a w a 1930; J. J a s n o w s k i, K o r e s p o n d e n c ja k się c ia A lb r e c h ta i A lb r e c h ta F r y d e r y k a z P o la k a m i w la ta c h 1548— 1572, p r z e c h o w y w a n a w K r ó le w c u , M iesię c zn ik H e ra ld y c z n y , R. 15, 1936. ss. 80— 91, 118— 120. 59 J. J a s n o w s k i, op. cit., s. 82.
N o w e sp o jrze n ie n a polityką Pru s K s ią ż ę c y ch 431
K o re s p o n d e n tó w w P o ls c e m ia ł A lb re c h t w la ta c h 1548—1568 k ilk u s e t, j a k to z e s ta w ił J a s n o w s k i, a le i w c ze śn iej w ie le p is y w a ł do P o la k ó w . Z r e s z tą k o re s p o n d e n c ja ta d a w a ła m u d o b ry w g lą d w s y tu a c ję w e w n ę tr z n ą w P o lsc e. N ic d z iw nego, że w sz y scy b a d a c z e p o d n o szą ro lę te j k o r e s p o n d e n c ji, g d y ż w P o ls c e n ie p o s ia d a m y p o d o b n e j k o le k c ji, a z w łasz cz a ta k u p o r z ą d k o w a n e j i z a c h o w a n e j n ie m a l w cało ści. Z m a te ria łó w H e rz o g lic h e s B r ie fa r c h iv — В , k o rz y s ta ł z o d p isó w V e tu la n i i z o ry g in a łó w D oležel. N a to m ia s t d z ia ł H B A — С W e s tp r e u s s e n w b a d a n ia c h d o ty c h c z a s o w y c h b y ł p o m ija n y . T y m c z a se m n a sz e b a d a n i a w y k a z u ją w y ra ź n ie , iż w ła ś n ie w d z ia le С z n a j d u ją się n ie z m ie rn ie in te r e s u ją c e m a te r ia ły do p o ls k ie j p o lity k i k s ię c ia p ru s k ie g o .
N a tu r a ln ie n a le ż y lic z y ć się z ty m , że d a ls z a e k s p lo r a c ja k o re s p o n d e n c ji k się c ia A lb r e c h ta z P o la k a m i, z a r ó w n o z s e n a to ra m i, j a k i z s z la c h tą czy m ie s z c z a n a m i z d z ia łu H e rz o g lic h e s B r ie fa r c h iv — В , m oże w p rz y sz ło śc i p rz y n ie ś ć d a lsz e u z u p e łn ie n ia . L is tó w ty c h je s t k ilk a ty s ię c y i d u ż e n a d z ie je z ic h u d o s tę p n ie n ie m w ią zać n a le ż y z e d y c ją k o le jn y c h to m ó w E le m e n ta ad f o n t i u m e d itio n e s p rz e z K a r o lin ę L a n c k o r o ń s k ą 00.
N a to m ia s t z d z ia łu С i z O stp re u ss is c h e F o lia n te n n a szc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją lis ty p rz y w ó d c y s ta n ó w P r u s K ró le w s k ic h A c h ac e g o C em y do k s ię c ia A lb re c h ta . L is ty te s ą tru d n o c z y te ln e , p e łn e n ie d o m ó w ie ń , o s trz e ż e ń i z a le c e ń : „do o g n ia ”
(Z u m F eu er). K sią ż ę ic h j e d n a k n ie n iszc z y ł i d z ię k i te m u w ie le w ia d o m o śc i d oszło
do n a sz y c h czasó w . A c h a c y C em a n a le ż a ł do p rz y w ó d c ó w r a d y p r u s k ie j, je ź d ził n a s e jm y k o ro n n e , p o s ło w a ł w im ie n iu k ró la , m ia ł w ię c b a rd z o d o b re ro z e z n a n ie w s p r a w a c h p o lsk ic h , s tą d te ż je g o in f o r m a c je m a ją d u ż ą w a rto ś ć . A le k s ią ż ę A lb r e c h t zd o b y ł so b ie w P r u s a c h K ró le w s k ic h w ię c e j s tro n n ik ó w , ja k J e r z e g o B aż y ń sk ie g o , J a n a W e r d e n a i in n y c h . W te n sp o só b p o w sta ł w P r u s a c h K ró le w s k ic h k r ą g lu d z i o d d a n y c h A lb re c h to w i. K o rz y śc i b y ły w z a je m n e , k s ią ż ę w y d z ie r ż a w ia ł C em ie czy W e rd e n o w i s ta r o s tw a i d a rz y ł ic h ła s k ą , o n i zaś p o ż y cz a li m u p ie n ią d z e i s łu ż y li ra d ą . S p o tk a n ia o d b y w a ły się k ilk a ra z y d o r o k u w c z te ry oczy, sześć oczu, rz a d k o m ia ły m ie js c e w ię k sz e n a r a d y ta k ż e z u d z ia łe m z a u f a n y c h d o ra d c ó w k s ią ż ę c y c h . S tro n n ic y A lb r e c h ta n ie s ta n o w ili k lik i, k o te r ii d w o rs k ie j, tw o r z y li po p ro s tu k rą g . N ie b y li s tro n n ic tw e m . N ie m ie li o rg a n iz a c ji w e w n ę tr z n e j, fo rm a ln e g o c z ło n k o stw a czy p rz y ję te g o p ro g r a m u . N ie b y li a g e n ta m i a le p o lity c z n y m i p a r t n e r a m i k s ię c ia . P r z e c iw s ta w ia ją c s ię in te g r a c y jn y m i u n ifi k a c y jn y m p la n o m K o ro n y , z n a le ź li w A lb re c h c ie s o ju sz n ik a . J e d n a k ż e b y li n ie z a le ż n i p o lity c z n ie od k s ię c ia . Z a z w y c z a j n a n a r a d y p r z y je ż d ż a ł k s ią ż ę do p o g ra n ic z n y c h z a m k ó w w P r u s a c h K sią ż ę c y c h (P a słę k , M o rąg ), a b y n ie n a r a ż a ć sw o ic h s tro n n ik ó w n a p o d e jrz e n ia w K o ro n ie , choć te m im o w s z y s tk o n a r a s ta ły .
J a k w o b e c te g o w ś w ie tle te j k o re s p o n d e n c ji o ra z d o ty c h c z a s o w e j l i t e r a t u r y p r z e d s ta w ia s ię p o ls k a p o lity k a k s ię c ia A lb re c h ta , c zy li p o lity k a P r u s K siąż ę cy c h w o b ec P r u s K ró le w s k ic h i K o ro n y ?
I I I
K sią ż ę A lb re c h t, choć o d r o k u 1525 s ta ł się s t a t y s t ą w n a jw a ż n ie js z y c h ro z g ry w k a c h p o lity c z n y c h n a k o n ty n e n c ie e u ro p e js k im , to j e d n a k ze w sz e c h m i a r p r a
00 E le m e n ta ad fo n tiu m e d itio n e s X X X —X X X I I I . D o c u m e n ta e x A r c h iv o R e g io -
m o n ta n o a d P o lo n ia m s p e c ta n tia , I— I I I P a r s e d id it C a r o lin a L a n c k o ro ń s k a , R o m ae
432 J a n u sz M a lle k
g n ą ł b y ć ja k n a jle p ie j w n ic h z o rie n to w a n y . J e g o p o lity c e p rz y ś w ie c a ł c el p o je d n a n ia się z H a b s b u rg a m i i o d s u n ię c ia ro sz cz e ń Z a k o n u , a w ię c u m o c n ie n ie d z ie d zic z nego p a ń s tw a H o h e n z o lle rn ó w w P r u s a c h K siąż ę cy c h . N a to m ia s t d y p lo m a ty c z n e u z n a n ie p rz e z c e s a rz a te g o K s ię s tw a m ia ło A lb re c h to w i p o m ó c w w y jś c iu z iz o la cji p o lity c z n e j. D ro g i do o s ią g n ię c ia ty c h celó w b y ły z a w iłe i n ie ła tw e . N a tu ra ln ie , że w ty c h w a r u n k a c h p o lity c z n y c h p o lity k a P r u s K siąż ę cy c h m u s ia ła o p ie ra ć się n a so ju sz u z p a ń s tw e m z w ie rz c h n ic z y m — P o ls k ą . J e d n a k ż e p o lity k a k s ię c ia A lb re c h ta w o b e c P o ls k i n ie b y ła je d n o lita . K się c ie m k ie ro w a ły d w a o d m ie n n e c ele: z je d n e j stro n y p r a g n ą ł o n u tr z y m a n ia p o z y cji P o ls k i n a a re n ie e u ro p e js k ie j, a z w łasz cz a d y n a s tii J a g ie llo n ó w , g d y ż o z n ac z a ło to u trz y m a n ie p ro te k c ji P o ls k i w o b e c K się s tw a P r u sk ie g o , c h ro n ią c e j p rz e d z a k u s a m i Z a k o n u i c e sa rz a . Z d ru g ie j s tro n y s ł a b o ść w e w n ę tr z n a P o ls k i m o g ła b y ć m u n a rę k ę , g d y ż p o z w a la ła n a u m o c n ie n ie n ie z ale ż n o śc i K się s tw a . K sią ż ę A lb re c h t w im ię w ła s n y c h in te r e s ó w ś le d z ił d o k ła d n ie p o lity k ę ta k z a g ra n ic z n ą ja k i w e w n ę tr z n ą P o lsk i. U ła tw ia li m u to je g o s t r o n n icy z P r u s K ró le w sk ic h , j a k ró w n ie ż p a n o w ie z K o ro n y .
P r a g n ie n ia k s ię c ia A lb re c h ta się g a ły j e d n a k d a le j. O p ie ra ją c się n a tr e ś c i a r t y k u łu 14 t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o p rz y z n a ją c e g o m u p ie rw s z e m ie js c e o b o k k r ó la w se n a c ie , k s ią ż ę p ra g n ą ł b e z p o ś re d n io w p ły w a ć n a r z ą d y w P o lsc e. A m b ic je A lb re c h ta p o d s y c a ł k a n c le r z K rz y sz to f S zy d ło w ie c k i, z k tó ry m k s ią ż ę z a w a rł a k t b r a t e r s t w a w G d a ń s k u w ro k u 1526. J e g o p la n y w s p ie r a ło z re sz tą c h y b a c ałe u g ru p o w a n ie p r o h a b s b u rs k ie w P o lsc e, a m ia n o w ic ie p o za k a n c le r z e m ta k ż e Ł u k a sz G ó rk a , k a s z te la n p o z n a ń s k i i s ta r o s ta g e n e r a ln y W ie lk o p o lsk i; S ta n is ła w z C h o d cza, m a rs z a łe k w ie lk i k o ro n n y ; b r a t jeg o O tto , w o je w o d a s a n d o m ie r s k i; M i k o ła j S z y d ło w ie c k i, p o d s k a r b i k o ro n n y i do p e w n e g o c za su ta k ż e M ac ie j D rz e w ick i, b is k u p k u j a w s k i 61. A lb re c h to w i s p rz y ja ł ta k ż e P io t r T o m ick i, b is k u p k ra k o w s k i. S e n a to ro w ie ci, a z w łasz cz a k a n c le r z S z y d ło w ie c k i, szy b k o z o rie n to w a li s ię w a m b itn y c h p la n a c h k ró lo w e j B ony, k tó r a c h c ia ła zd o b y ć d e c y d u ją c y w p ły w n a rz ą d y w P o lsc e, o d s u w a ją c o d k r ó la d o ty c h c z a s o w y c h d o ra d c ó w . Z a m ie rz e n ia k ró lo w e j z a n ie p o k o iły ta k ż e k s ię c ia A lb re c h ta .
3 lis to p a d a 1527 ro k u z ja w ił się u k a n c le r z a w O p o czn ie t a j n y p o s e ł k s ię c ia A lb re c h ta E c k v o n R e p p ic h a u i p rz e d s ta w ił S z y d ło w ie c k ie m u o b a w y k siąż ę c e. S zczeg ó ły t a jn e j m is ji R e p p ic h a u a z n a m y dziś d z ię k i b a d a n io m W ła d y s ła w a P o cie ch y °2.
W o d p o w ie d zi d a n e j R e p p ic h a u o w i k a n c le rz S z y d ło w ie c k i in fo rm o w a ł k sięc ia , że k r ó l z o sta ł c a łk o w ic ie o p a n o w a n y p rz e z k ró lo w ą i n ie j e s t o n w s ta n i e p o d e j m o w a ć ż a d n e j d e c y z ji b e z p o ro z u m ie n ia się z żo n ą. O b o w ią z k ie m k s ię c ia i s e n a to ró w w in n o b y ć o d s u n ię c ie B o n y od rz ą d ó w . O b e c n ie s p r a w ą n a jw a ż n ie js z ą , jeg o z d an iem , j e s t z a g w a ra n to w a n ie re g e n c ji k s ią ż ę c e j n a d Z y g m u n te m A u g u s te m n a w y p a d e k ś m ie rc i k ró la .
Z k o le i 7 lis to p a d a 1527 ro k u z o sta ł p r z y ję ty p o s e ł k s ią ż ę c y p rz e z k r ó la w R a d o m iu . P o se ł p rz e d s ta w ił k ró lo w i r a d y k s ię c ia p ru s k ie g o d o ty c z ąc e s ta n o w is k a , ja k ie P o ls k a w in n a z a ją ć w k o n flik c ie w ę g ie r sk im . K r ó l n ie w ą tp liw ie za p o ra d ą B o n y d y p lo m a ty c z n ie n ie p o d ją ł d a lsz e j w y m ia n y p o g lą d ó w z k s ię c ie m w s p ra w ie w ę g ie rsk ie j, a je d y n ie o g ó ln ik o w o w y ra z ił p o d z ię k o w a n ie . F a k t te n d o tk n ą ł k sięc ia ,
61 W. P o c ie c h a , O z je ź d z ie w P o z n a n iu w r o k u 1530, P a m ię tn ik B ib lio te k i K ó r n ic k ie j, z. 4, 1947, ss. 12— 13; Z. W o jc iec h o w sk i, op. cit., ss. 2 2 ^ -2 2 6 .
N o w e sp o jrze n ie n a politykę Prus K s ią ż ę c y ch 433
k tó r y 29 lis to p a d a te g o ż ro k u n a p is a ł w ła s n o rę c z n ie l i s t do k ró la , d a to w a n y ze S z c z y tn a . W liśc ie ty m p ro s ił k ró la , „ b y ra d je g o n ie ra c z y ł n a w i a t r p u s z c z a ć ” , a b y n ie u fa ł p a sz k w ilo m s k ie r o w a n y m p rz e c iw n ie m u i w re sz c ie z a k lin a ł w u ja , b y n ie w ie rz y ł o szczerco m , g d y ż z cza sem p rz e k o n a się, ja k szc z erze j e s t o d d a n y d y n a s ti i i k ró lo w i p o ls k ie m u .
Jesz cz e w ro k u 1528 k a n c l e r z S z y d ło w ie c k i n ie re z y g n o w a ł ze sw o ic h p la n ó w i p ro p o n o w a ł, a b y k s ią ż ę A lb r e c h t i s t a r y k r ó l p o rę c z y li d o c h o w a n ie p rz y w ile jó w p rz e z Z y g m u n ta A u g u sta . S ta ło się j e d n a k in a c z e j i p o rę c z y c ie la m i z o s ta ła w r o k u 1539 B o n a i s t a r y k r ó l 63.
Z k o le i w ty m ż e r o k u 1530 k s ią ż ę le g n ic k i F r y d e r y k , s z w a g ie r k s ię c ia A lb re c h ta , w y s u n ą ł p r o je k t p rz y ję c ia k s ię c ia p ru s k ie g o n a d o ra d c ę p rz e z k r ó la rz y m sk ie g o , F e r d y n a n d a . R ó w n o c z e śn ie o b ie c y w a ł F e rd y n a n d o w i, że k s ią ż ę A lb re c h t m ó g łb y w o p a rc iu o sw o ich s tro n n ik ó w w s e n a c ie p o ls k im z a p e w n ić w ła ś n ie F e rd y n a n d o w i re g e n c ję n a d m a ło le tn im Z y g m u n te m A u g u ste m . T e n p r o j e k t z b liż e n ia k s ię c ia p r u s k ie g o do H a b s b u rg ó w m ia ł o d s u n ą ć w id m o ro sz cz e ń k rz y ż a c k ic h w y s u w a n y c h w o b ec P r u s K siąż ę cy c h . N ie s p o tk a ł się o n j e d n a k z p r z y c h y ln y m p rz y ję c ie m F e r d y n a n d a , k t ó r y n ie w ie rz y ł, że k s ią ż ę A lb re c h t w y r z e k n ie s ię s w y c h z w ią z k ó w z o p o z y c ją p r o te s ta n c k ą w N ie m c ze c h . P o z a ty m p o d e jrz e w a ł o n k s ię c ia A lb re c h ta , i c h y b a n ie b ez ra c ji, że e w e n tu a ln e p o p a rc ie H a b s b u r g ó w w y k o rz y s ta o n d la sw o ich ta jn y c h p la n ó w . P la n y te z m ie rz a ły d o u z y s k a n ia r e g e n c ji, a z a p e w n e i do z d o b y cia k o ro n y p o ls k ie j i s p r o te s ta n ty z o w a n ia P o l s k i 64.
J esz cz e n a s e jm ie k o ro n a c y jn y m w r o k u 1530 k s ią ż ę z a jm o w a ł p ie rw s z e m ie js c e w ra d z ie k o ro n n e j, a le ju ż w ro k u 1532 a r c y b is k u p g n ie ź n ie ń s k i M ac ie j D rz e w ic k i m ó w ił g d a ń sz c za n o m , że n ig d y m u teg o m ie js c a n ie o d d a . D o d a ł, że j e s t p rz e c iw n y u d z ia ło w i A lb re c h ta p rz y e le k c ji, „ trz e b a b o w ie m w ie d zieć , że m a m y m ło d e g o k r ó la a k s ią ż ę m ó g łb y p rz y z a s to s o w a n iu k o r u p c ji z d o b y ć n ie k tó ry c h se n a to ró v / d la sw o ic h p la n ó w i u rz ą d z ić w K o ro n ie P o ls k ie j n ie b y le ja k ie s p r a w y ” 65. R ó w n ie ż b is k u p p ło c k i A n d rz e j K rz y c k i, ściśle z w ią z a n y z k ró lo w ą B o n ą, m ia ł s ię w y
ra zić o k s ię c iu p ru s k im , iż j e s t „ ż m iją w n a sz y m z a n a d rz u ” 66. O d tą d , w b re w a r t y
k u ło m t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o , o d m a w ia n o A lb re c h to w i p r a w a d o u d z ia łu w e le k c ji k ró ló w p o ls k ic h i z a s ia d a n ia w se n a c ie . B o n a n ie c h c ia ła d z ie lić się w ła d z ą z A l b re c h te m , g d y b y tr z e b a b y ło p o w o ła ć re g e n c ję d la m a ło le tn ie g o Z y g m u n ta A u g u s ta . R ó w n ież Z y g m u n t S ta ry , m im o z a p e w n ie ń A lb r e c h ta o je g o w ie rn o ś c i i l o ja l ności, p rz y c h y lił s ię do p o lity k i o d tr ą c a n ia k s ię c ia p ru s k ie g o od s p r a w p o lsk ic h . N ie m a łe w ty m z n a c z e n ie m ia ł f a k t o d s tę p s tw a A lb r e c h ta od re lig ii k a to lic k ie j, do k tó r e j t a k p rz y w ią z a n y b y ł Z y g m u n t S ta ry .
K ie d y w ię c p la n y A lb re c h ta w k ie r u n k u b e z p o ś re d n ie g o w p ły w a n ia n a p o lity k ę
63 A. V e tu la n i, L e n n o p r u s k ie , ss. 129— 131; L. K o la n k o w sk i, Z y g m u n t A u g u s t,
w ie lk i k sią ż ę L i t w y d o r o k u 1548, L w ó w 1913, s. 29.
64 W. P o c ie c h a , O z je ź d z ie p o z n a ń s k im , s. 36.
05 W A P G d., Dz. 300/29, n r 10, f. 652. W ro z m o w ie w d n iu 12 1 1532 z p o słem z G d a ń sk a , D rz e w ic k i p o w ie d z ia ł: Ic h w ill I h m (sp ra ch S . G.) m e y n e S t e lle n ic h
g e b en . W il m e n Ih n z u d e r ly n c h e n d e r K o n y n g s itz e n la sse n , d a s sol n ic h n ic h t k ä m m e n , a b e r a w e s m e in e r S te lle s o i er n ic h n ic h t d r in g e n , a b e r I h n e z u d e r S t y m e in d e r E le c tio n z u la ss e n , d a ss w i r t n ic h g e sc h e h e n . D en es is t g a r w o l z u b e tra c h te n , w e n w ir h a b e n e y n e n J u n g e H e r r n K o n in g , es m u c h te d e r F u r s te e tz lic h e H e rrn d u r c h C o m p tio n s i n s e y n e M e y n u n g e c z y h e n u n d also i n d e r C ro n v o n P o le n w il w u n d e r b a r e s D in g e in r ic h te n . D a rzu m e n es n ic h t w il k a m e n lassen. 66 L . K o la n k o w sk i, Z y g m u n t A u g u s t, s. 39. 28. K o m u n ik aty ..,
434 Ja n u sz M a łłe k
P o ls k i n ie z n a la z ły z ro z u m ie n ia w k rę g a c h d w o rs k ic h , a je g o d a w n i s p rz y m ie rz e ń c y w y m a rli (k a n c le rz K rz y sz to f S z y d ło w ie c k i w ro k u 1532 a b is k u p k ra k o w s k i P io t r T o m ic k i w r o k u 1535) i z n o sz e n ie się z k się c ie m u z n a n o za p o d e jrz a n e , k sią ż ę A lb re c h t z m u sz o n y b y ł z m ie n ić ta k ty k ę w la ta c h tr z y d z ie s ty c h X V I w ie k u . Z n a la z ł o n co p ra w d a so ju sz n ik ó w w h e tm a n ie T a rn o w s k im i w G ó rk a c h z W ielk o p o lsk i, a le a lia n se te n ie w y ró w n y w a ły s t r a t . K sią ż ę je d n a k , g łó w n ie p rz e z d a w a n ie p r e zen tó w , z n a jd o w a ł jeszcze ja k iś d o s tę p d o s ta r e g o k ró la (k tó ry m im o w sz y s tk o czuł do n ieg o p e w n ą słab o ść) i w n a s tę p n y c h la ta c h , a to za p o ś re d n ic tw e m s e k r e ta r z a k ró le w sk ieg o , a p o te m k a n c le r z a J-ana C h o je ń sk ie g o , a n a s tę p n ie za p o ś re d n ic tw e m b is k u p a p ło c k ie g o i z a ra z e m k a n c le rz a , S a m u e la M ac ie jo w sk ieg o .
K siąż ę A lb re c h t w y c o fa ł się w z a sa d z ie z d a lsz y c h s t a r a ń o p r a w o do b e z p o ś re d n ieg o w sp ó łtw o rz e n ia p o lity k i p a ń s tw a p o lsk ieg o . P o s ta n o w ił je d y n ie w p ły w a ć na n ią ró ż n y m i sp o so b a m i, t a k a b y b y ła o n a w m ia r ę k o rz y s tn a d la r a c j i s ta n u K się s tw a P r u sk ie g o . N ic d z iw n eg o p rz e to , że k s ią ż ę s t a r a ł s ię b y ć d o k ła d n ie in fo rm o w a n y o w sz y s tk ic h u w a ru n k o w a n ia c h p o lity k i p o ls k ie j i in n y c h p a ń s tw e u ro p e jsk ic h , ta k a b y m ó c w y c ią g a ć w n io s k i d la w ła s n e j p o lity k i.
D ru g i e ta p p o ls k ie j p o lity k i k s ię c ia A lb re c h ta p rz y p a d a n a la t a 1530— 1548. W ów czas to n a p ie rw s z y p la n p o lity k i k s ią ż ę c e j w y s u w a się s p r a w a u trz y m a n ia le n n a w r ę k a c h d y n a s tii H o h e n z o lle rn ó w . R ó w n o cz e śn ie n a s t ę p u j ą z m ia n y p e rs o n a ln e w śró d d o ra d c ó w k s ią ż ę c y c h w P o lsc e. M iejsc e s tro n n ik ó w k s ią ż ę c y c h z K o ro n y , po ś m ie rc i S z y d ło w ie c k ieg o i T o m ick ieg o , z a jm u je k r ą g z P r u s K ró le w s k ic h (B aży ń scy , C em o w ie, J a n W e rd e n , T ie d e m a n n G ie se i in n i).
O sła b ie n ie p o z y c ji k s ię c ia A lb re c h ta w P o lsc e w la ta c h trz y d z ie s ty c h X V I w ie k u z b ie g ło się z d a lsz y m o s ła b ie n ie m je g o p o z y cji n a f o r u m m ię d z y n a ro d o w y m . O tóż w ro k u 1532 A lb re c h t z o sta ł b a n itą R zeszy, a Z a k o n c o ra z o s trz e j w y s u w a ł p r e te n s j e d o d a w n y c h sw o ich ziem . Z a d z iw ia cza sem w k o re s p o n d e n c ji k s ię c ia A lb re c h ta z Z y g m u n te m S ta ry m z ty c h l a t n a ta rc z y w e n a le g a n ie n a o b ro n ę le n n a . T y m c z a se m a t a k n a P r u s y ze s tro n y re s z te k Z a k o n u w N ie m c ze c h b y ł m a ło re a ln y . N a jb a r d z ie j j e d n a k o b a w ia ł się c h y b a k s ią ż ę A lb r e c h t p o ro z u m ie n ia J a g ie llo n ó w z H a b s b u rg a m i p o n a d je g o g ło w ą, k o s z te m je g o in te re s ó w . I d la te g o c ią g le z a b ie g a ł o in fo rm a c je , co się d z ie je n a s e jm a c h k o ro n n y c h , o czy m s ię m ó w i n a d w o rz e . S tą d w ro k u 1538 p o d ją ł on w sp ó ln ie z „ k rę g ie m ” a k c je sz p ie g o w sk ie n a d w o rz e k r ó l e w s k i m 67. K ie d y C em a w ra c a ł z s e jm ó w k o ro n n y c h , k s ią ż ę n a le g a ł n a s z y b k ie p o in fo rm o w a n ie go, o czy m ta m ro z p ra w ia n o . T y m c z a se m C em a z w le k a ł z o d p o w ie d zią, o b a w ia ją c s ię n ie ła s k i k ró le w s k ie j, j a k a d o tk n ę ła go w ro k u 1540 po p rz e k ro c z e n iu i n s tr u k c ji p o s e ls k ie j w B e r l i n i e 68. Z r e s z tą z a ró w n o C em a ja k i W e rd e n z n a le ź li się w p o d e jrz e n iu n a d w o rz e k ró le w s k im .
O b a w y A lb re c h ta o lo sy K s ię s tw a o k a z a ły s ię je d n a k u z a s a d n io n e , g d y ż jeszcze w r o k u 1548 k ró lo w a B o n a p ro p o n o w a ła k się c iu w y m ia n ę K s ię s tw a P r u s k ie g o n a ja k ie ś in n e k s ię s tw o w p o b liż u p o z o sta ły c h ziem b r a n d e n b u r s k i c h 69. K siąż ę , n ie m a ją c m ę sk ieg o p o to m s tw a i tro sz cz ą c się o p rz y szło ść K s ię s tw a , d o p ro w a d z ił w r o k u 1537 do s p e c ja ln e j t a jn e j n a r a d y w K ró le w c u , w k t ó r e j o b o k r a d c ó w k s i ą żęcy ch u c z e s tn ic z y li z P ę u s K ró le w s k ic h A c h a c y C em a i J a n W e r d e n 70. W to k u 67 J . M a łłe k , P r u s y K sią żę ce a P r u s y K r ó le w s k ie w la ta ch 1525— 1548. 68 Ib id e m , s. 245 n. 69 A. G ra s s m a n n , op. cit., s. 129. 70 J . M a łłe k , P r u s y K sią żę ce a P r u s y K r ó le w s k ie w la ta ch 1525— 1548.
N o w è sp o jrze n ie n a politykę P ru s K s ią ż ę c y ch 435
o b ra d r a d c y k s ią ż ę c y J a n K re y tz e n i J e r z y K u n h e im w y ra ź n ie z a z n a c z y li, że P o ls k a d ą ży do j a k n a jsz y b s z e j in k o rp o r a c ji K s ię s tw a i p y ta li, co ro b ić , a b y le n n o u t r z y m a ć w rę k u H o h e n z o lle rn ó w . W w y n ik u n a r a d y p o w s ta ł p r o je k t d o p u s z c z e n ia lin ii e le k to rs k ie j H o h e n z o lle rn ó w do le n n a p ru s k ie g o , z w łasz cz a że e le k to r J o a c h im II n a s k u te k m a łż e ń s tw a z J a d w ig ą J a g ie llo n k ą s ta ł s ię z ię c ie m k ró le w s k im . P ró b y p r z e fo rs o w a n ia te g o p r o je k tu n a d w o rz e p o ls k im s p a liły n a p a n e w c e . J e d n a k ż e g e n ez ę p ó ź n ie jsz e g o s tro n n ic tw a filo b ra n d e n b u r s k ie g o w P r u s a c h K sią ż ę c y c h n a leży w ią z a ć w ła ś n ie z n a r a d ą k r ó le w ie c k ą w ro k u 153771.
Z k o le i w r o k u 1546 p o d ją ł k s ią ż ę A lb re c h t s t a r a n i a o d o p u szc z en ie sw e g o b r a ta n k a , A lb re c h ta A lc y b ia d e s a , d o l e n n a 72. Ś m ie rć m a rg ra b ie g o A lb re c h ta A lc y b ia d e sa w ro k u 1557 p r z e k re ś liła ró w n ie ż p la n y z n im z w ią z a n e . D o p ie ro w ro k u 1563 Z y g m u n t A u g u st, c h cą c z n e u tra liz o w a ć ro d z in ę H o h e n z o lle r n ó w i in n y c h k s ią ż ą t R zeszy m a ją c y c h z a m ia r w z ią ć u d z ia ł w w o jn ie in fla n c k ie j, d o p u ś c ił lin ię e le k to rs k ą do le n n a .
In n y m z a s a d n ic z y m p ro b le m e m w p o lity c e A lb r e c h ta w la ta c h 1530—1548 b y ły s t a r a n i a o p o ro z u m ie n ie się z H a b s b u rg a m i. S tą d te ż A lb r e c h t p iln ie ś le d z ił s y tu a c ję n a W ęg rze c h , g d zie k rz y ż o w a ły s ię in te re s y H a b s b u rg ó w z Z a p o ly a m i i J a g ie llo n a m i, a p ó ź n ie j k o n f li k t h a b s b u r s k o - t u r e c k i. W y su w a n o p r z y o k a z ji ró ż n e p r o je k ty i tr a n s a k c j e w ią z a n e , n a p rz y k ła d a b y H a b s b u rg o w ie z a c en ę re z y g n a c ji z tr o n u p rz e z J a n a Z y g m u n ta Z a p o ly ę z n ie śli b a n ic ję c ią ż ą c ą n a k s ię c iu A lb re c h c ie . D oszło n a w e t d o tego, że n ie k tó rz y H o h e n z o lle rn o w ie o s trz y li so b ie a p e t y ty n a s p a d e k po Z a p o ly i.
K się c iu A lb re c h to w i b a rd z o z ależ a ło n a w y jś c iu z iz o la c ji p o lity c z n e j i c h c ia ł on w y k o rz y s ta ć ja k iś o d p o w ie d n i m o m e n t w s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j, a b y u z y s k a ć z n ie sie n ie b a n ic ji R zeszy. Ł u d z o n o go, że je ż e li s ta n ie n a czele w y p ra w y a n t y - tu re c k ie j, to u z y sk a z n ie sie n ie te j b a n ic ji. S tr o n a p o ls k a z a b ie g a ła co p ra w d a 0 o fic ja ln e z n ie sie n ie b a n ic ji, a le n ie c z y n iła te g o z w ię k sz y m z a a n g a ż o w a n ie m . B y ć m oże, k ró lo w a B o n a trz y m a ła w te n sp o só b w s z a c h u A lb re c h ta . K sią ż ę A l b r e c h t po d k o n ie c p a n o w a n ia Z y g m u n ta S ta re g o p o s ą d z a ł n a w e t P o ls k ę o z n o szen ie s ię z Z a k o n e m . C h cą c p o ro z u m ie ć s ię z H a b s b u rg a m i, w y s u w a ł k s ią ż ę A lb re c h t p r o je k t tzw . A f te r le h n , w e d łu g k tó re g o b y łb y on le n n ik ie m z a r ó w n o P o ls k i ja k 1 c e s a rz a .
P o ro z u m ie n ie z H a b s b u r g a m i s ta n o w iło ty lk o a lte r n a ty w ę , g d y ż w ty m s a m y m c za sie k s ią ż ę A lb re c h t w ią z a ł się z p rz e c iw n ik a m i te j d y n a s ti i w R zeszy, z w łasz cz a ze Z w ią z k ie m S z m a lk a ld z k im .
C o p r a w d a k s ią ż ę A lb r e c h t z o s ta ł o d s u n ię ty od „ w s p ó łr z ą d ó w ” w P o lsc e, p r ó b o w a ł je d n a k w y w ie r a ć sw ó j w p ły w n a s to s u n k i w e w n ę tr z n e w ty m k r a j u . M o żli w o ści je g o o d d z ia ły w a n ia b y ły s k ro m n e , n ie m n ie j m o ż e m y z a u w a ż y ć te n d e n c je jeg o p o lity k i w ty m w z g lęd z ie . O tóż A lb re c h t, p o d o b n ie z r e s z tą j a k jeg o w u j Z y g m u n t S ta r y , p o p ie ra ł o lig a rc h ię , a s p rz e c iw ia ł się ru c h o w i ś re d n ie j s z la c h ty w P o lsc e. O b u rz a ł go p rz e b ie g w o jn y k o k o sz e j. R ó w n o cz e śn ie k s ią ż ę p o p ie ra ł w m ia rę sw o ich m o żliw o ści, re fo r m a c ję w P o lsce.
N o w y , a z a ra z e m trz e c i e ta p w p o ls k ie j p o lity c e k s ię c ia A lb r e c h ta w ią ż e się ze w s tą p ie n ie m w r o k u 1548 n a tr o n Z y g m u n ta A u g u sta , k t ó r y d a rz y ł sw e g o
71 F. M in ce r, D zia ła ln o ść s tr o n n ic tw a filo b r a n d e n b u r s k ie g o w K s ię s tw ie P r u s k im
w la ta c h 1600— 1604, Z e szy ty N a u k o w e W y ższ ej S z k o ły P e d a g o g ic z n e j w O p o lu . H i
sto ria , 1963, z. 3— 4, ss. 75— 126.
72 J . M a łłe k , P r u s y K sią żę c e a P r u s y K r ó le w s k ie w la ta c h 1525— 1548.
436 J a n u sz M a łłe k
sta r sz e g o w ie k ie m , c io teczn eg o b r a ta , d u ż y m sz a c u n k ie m . P o lity k a k siąż ę c a w l a ta c h 1548— 1568, c zy li p o ś m ie rc i A lb re c h ta , b y ła ściśle z w ią z a n a z in fla n c k ą p o lity k ą Z y g m u n ta A u g u sta . J e d n a k w s z y s tk ie je j d a w n e n u r t y o d n a jd u je m y i p ó ź n ie j. M y śla ł w ię c p e rs p e k ty w ic z n ie o z d o b y ciu k o ro n y p o lsk ie j d la sy n a A lb re c h ta F r y d e r y k a . S tą d m ło d y k sią ż ę w y c h o w y w a ł s ię w o to c z en iu sy n ó w s z la c h e c k ic h — P o la k ó w , m ię d z y in n y m i m ło d e g o R e ja . J a k w iad o m o , k a n d y d a t u r a A lb re c h ta F r y d e r y k a z o sta ła w y s u n i ę ta w c za sie b e z k ró le w ia (1573) p rz e z p o lsk ic h e w a n g e lik ó w , je d n a k ze w z g lę d u n a c h o ro b ę u m y s ło w ą te g o w ła d c y n ie m ia ła o n a sza n s.
W d a lsz y m c ią g u A lb re c h t d ą ży ł do w y jś c ia z iz o la c ji n a a r e n ie m ię d z y n a r o d o w e j, a z w łasz cz a s t a r a ł się o z n ie sie n ie b a n ic ji, co n ie z o sta ło u w ie ń c z o n e s u k c e sem za je g o życia. D o p ie ro d o p u szc z en ie A lb re c h ta F r y d e r y k a do le n n a f r a n k o ń sk ieg o p rz e z c e s a rz a n ie ja k o m ilc z ąc o zn o siło tę b a n ic ję . W re sz c ie k s ią ż ę A lb re c h t p ro w a d z ił p o lity k ę z a c h o w a n ia le n n a w rę k a c h d y n a s tii H o h e n z o lle rn ó w , co p rz y n io sło rz e c z y w is ty r e z u lta t.
S p r a w ą o tw a r tą je s t p y ta n ie , czy H o h e n z o lle rn n a tro n ie p o lsk im , w łą c z a ją c K sięstw o do K o ro n y , w y z b y łb y się s w o je j „ n ie m ie c k o ś c i” i o k a z a łb y się lep szy m k a n d y d a te m n iż p ó ź n ie jsi W az o w ie czy te ż w z m o c n iłb y w p ły w y n ie m ie c k ie , o to czy łb y s ię N ie m c a m i, j a k to m ia ło m ie js c e w C ze c h a ch po M o h ac z u (1526 r.) i n a W ęg rzech , p o ś m ie rc i J a n a Z a p o ly i (1541 г.), k tó r e p o za S ie d m io g ro d e m p rz e sz ły w rę c e H a b sb u rg ó w .
S u m u ją c szczeg ó ło w e b a d a n i a n a d ty m z a g a d n ie n ie m , z w łasz cz a n a d o k re s e m 1525— 1548, m o ż n a d o jść do n a s tę p u ją c y c h w n io sk ó w :
1. C elem p o lity k i k s ię c ia A lb r e c h ta w o b e c P r u s K ró le w s k ic h b y ło p o d tr z y m y w a n ie o d rę b n o ś c i te j d z ie ln ic y o ra z p o p ie ra n ie o lig a rc h ii p r u s k ie j w je j sp o rz e z o p o z y cją sz la c h e c k ą . W z m a c n ia n ie o d rę b n o ś c i P r u s K ró le w s k ic h p o s ia d a szc z eg ó l n ą w a g ę w z w ią z k u z u n ifik a c y jn y m i in te g r a c y jn y m p ro g r a m e m K o ro n y w o b ec P r u s K ró le w sk ic h . L ik w id a c ja o d rę b n o ś c i P r u s K ró le w s k ic h m o g ła z k o le i w z m o cn ić n a c is k n a P r u s y K sią ż ę c e w k i e r u n k u in k o rp o r a c ji le n n a p ru s k ie g o do P o lsk i.
2. P o lity k a w o b e c P r u s K ró le w s k ic h n ie b y ła c e le m s a m y m w sobie, lecz ś ro d k ie m do p ro w a d z e n ia p o lity k i w o b e c c a łe j P o lsk i. D o w o d em n a to je s t m ię d z y in n y m i u tw o rz e n ie k r ę g u p ro k s ią ż ę c e g o w P r u s a c h K ró le w sk ic h , k tó re g o r o la s p ro w a d z a ła się p rz e d e w s z y s tk im do d o ra d z a n ia k s ię c iu , ja k m a p o s tę p o w a ć w s to s u n k a c h z P o ls k ą . K sią ż ę A lb re c h t b y ł b lis k i u tw o rz e n ia p o d o b n e g o k rę g u s tro n n ik ó w w W ie lk o p o lsc e w o p a rc iu o Ł u k a s z a i A n d rz e ja G ó rk ó w . W M ało p o lsc e m ia ł on ta k ż e sw o ich s tro n n ik ó w K rz y s z to fa S z y d ło w ie c k ieg o i P io t r a T o m ick ie g o , a p ó ź n ie j J a n a T a rn o w s k ie g o . A le d o p o w s ta n ia k r ę g u t u t a j n ie doszło. W i n te r e s u ją c y m n a s o k re s ie n ie o d n a jd u je m y r ó w n ie ż k r ę g ó w p ro a lb re c h to w s k ic h n a M az o w sz u i n a L itw ie .
3. A n a liz a k o re s p o n d e n c ji k s ię c ia A lb re c h ta z A c h a c y m C em ą, J a n e m W e rd e - n em , J e r z y m B a ż y ń s k im , J a n e m D a n ty s z k ie m i in n y m i d o w o d zi, że w z a s a d z ie n ie is tn ia ła ż a d n a w a ż n ie js z a s p r a w a w p o ls k ie j p o lity c e k s ią ż ę c e j, w k tó r ą n ie b y lib y w ta je m n ic z e n i je g o s tro n n ic y z P r u s K ró le w sk ic h .
4. U tw o rz e n ie k rę g u p ro k s ią ż ę c e g o w P r u s a c h K ró le w s k ic h ś w ia d c z y ło o n o w o cze sn ej te c h n ic e p ra c y p o lity c z n e j, j a k ą s to so w a ł k s ią ż ę A lb re c h t.
5. K sią ż ę A lb re c h t w p o lity c e w o b e c p a ń s tw a z w ie rz c h n ie g o p o z o sta w a ł n a ogół lo ja ln y m le n n ik ie m , co w y n ik a ło z je g o ó w c ze sn eg o p o ło ż e n ia. J e g o p o lity k a w o b e c P o ls k i z m ie rz a ła do u trz y m a n ia w m o c y p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o
N o w e sp o jrze n ie n a polityką Prus K sią ż ę cy c h 437
z 1525 ro k u . W s to s u n k a c h z P o ls k ą p r a g n ą ł z a c h o w a n ia s ta t u s q u o . U z y sk a n ie
n ie z a le ż n o śc i K s ię s tw a n ie w c h o d z iło w g rę , b io rą c po d u w a g ę s y tu a c ję , w ja k ie j się z n a jd o w a ł. M ogło to b y ć je d y n ie d a le k ą p e rs p e k ty w ą .
6. P o ls k ą p o lity k ę k s ię c ia A lb re c h ta m o ż n a p o d z ie lić n a trz y o k re s y to je s t n a la ta 1525— 1530 i 1530— 1548 o ra z 1548— 1568. W p ie rw s z y m o k re s ie k s ią ż ę A lb re c h t p ró b o w a ł c z y n n ie w łą cz y ć s ię do rz ą d ó w w P o lsc e, n a to m ia s t w d r u g im o k re s ie o g ra n ic z y ł s ię ty lk o do s t a r a ń o u trz y m a n ie le n n a p ru s k ie g o w rę k a c h H o h e n z o lle r n ó w w o b a w ie p rz e d in k o rp o r a c ją P r u s K siąż ę cy c h do K o ro n y , w trz e c im — ściśle w s p ó p ra c o w a ł z Z y g m u n te m A u g u ste m w In f la n ta c h . E IN N E U E R B L IC K A U F D IE P O L IT I K H E R Z O G L IC H -P R E U S S E N S G E G E N Ü B E R P O L E N IN D E R Z E IT D ES H E R Z O G S A L B R E C H T (1525— 1568) Z u s a m m e n f a s s u n g In d e n b is h e rig e n F o rs c h u n g e n w a re n e r b is h e r z w ei H is to rik e r: A. V e tu la n i (1930) u n d S. D o ležel (1967), d ie sich g rü n d lic h m it d e r P o li tik H e rz o g lic h -P re u ß e n s g e g e n ü b e r P o le n i n d e r Z e it d es H e rz o g s A lb re c h t (1525— 1568) b e fa ß te n . D e r V e r f a s s e r d es v o rlie g e n d e n A rtik e ls h a t d ie b is h e r n ic h t a u s g e n u tz te n Q u e lle n m a te r i a lie n a u s d e m K ö n ig s b e r g e r A rc h iv in G ö ttin g e n b e rü c k s ic h tig t, u n d z w a r d ie A b te i lu n g H e rz o g lic h e s B r ie fa rc h iv С u n d d ie e n tsp r e c h e n d e n B ä n d e d e r O s tp re u ß is c h e n F o lia n te n . B e i d e r B e h a n d lu n g d e r P o litik v o n H e rz o g lic h - P re u ß e n h a t d e r V e rfa s s e r d ie P o li tik d e s H e rz o g s A lb r e c h t im A u g e, u n d m e in t, d a ß d ie T e iln a h m e d e r S tä n d e a n d e r A u ß e n p o litik d e s H e rz o g tu m s n u r v o rü b e rg e h e n d w a r. In d e r P o litik d e s H e rz o g s A lb re c h t g e g e n ü b e r P o le n w u r d e n d re i P e rio d e n h e ra u s g e s o n d e rt, w e lc h e d ie J a h r e 1525— 1530, 1530— 1548 u n d 1548— 1568 u m fa s se n . I n d e r e r s te n P e rio d e h a t d e r H e rz o g A lb r e c h t v e r s u c h t, a n d en R e g ie r u n g s g e s c h ä f te n in P o le n a k tiv te ilz u n e h m e n , w a s s e in e n A u s d r u c k in d e n B e m ü h u n g e n u m d ie R e g e n ts c h a f t ü b e r S ig is m u n d A u g u s t f ü r d e n F a ll d e s T o d e s v o n S ig is m u n d I. d e m A lte n fa n d . D ie se m V o rh a b e n h a t sich d ie K ö n ig in B o n a h a rtn ä c k ig w id e rs e tz t, d ie ein e n e n ts c h e id e n d e n E in flu ß a u f ih r e n G e m a h l e r la n g te u n d (ihn f ü r d ie F e r n h a ltu n g A lb re c h ts v o n d e n p o ln is c h e n A n g e le g e n h e ite n g e w a n n . N a c h d e m d ie P lä n e A lb re c h ts, e in e n u n m itte lb a r e n E in f lu ß a u f d ie P o li tik P o le n s z u e rre ic h e n , d u r c h k r e u z t w u r d e n u n d d ie K o n ta k te m it d e m H e rz o g in d e r K ro n e P o le n als s u s p e k t b e t r a c h t e t w u rd e n , sa h sich d e r H e rz o g g e z w u n g e n , in d e n d re iß ig e r J a h r e n d es 16. J a h r h u n d e r t s s e in e T a k tik zu ä n d e r n . I n d e n n ä c h s tfo lg e n d e n J a h r e n , 1530— 1548, r ü c k t e d ie F r a g e d e r E r h a l tu n g d es p re u ß is c h e n L e h e n s l n d e n H ä n d e n d e r H o h e n z o lle r n i n d e n V o rd e rg ru n d , d a m a n f ü r c h te te , d a ß P o le n d a s H e rz o g tu m in k o rp o r ie re n m ö c h te .
S c h lie ß lic h e rf o lg te in d e n J a h r e n 1548— 1568 e in e S y n c h ro n is ie r u n g d e r P o li tik A lb re c h ts m it d e r P o litik d es n e u e n K ö n ig s v o n P o le n S ig is m u n d A u g u s t a u f d em G e b ie t L iv la n d s . I n d e r P o litik A lb re c h ts g e g e n ü b e r P o le n fin d e n w i r je d o c h w e ite r h in f r ü h e r e B e s tre b u n g e n : n a c h d e r E r la n g u n g d e r p o ln is c h e n K ro n e f ü r se in e n S o h n A lb re c h t F r ie d r ic h , n a c h d e r Ü b e rw in d u n g d e r Is o lie r u n g a u f d e m i n t e r n a t i o n a le n S c h a u p la tz u n d n a c h d e r E r h a l tu n g d es L e h e n s in d e n H ä n d e n d e r H o h e n z o lle rn . D as le tz te r e S tr e b e n h a t m it d e r Z e it a u c h g r e if b a r e R e s u lta te g e b ra c h t.
