Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie osady wczesnośredniowiecznej we Franknowie, pow. Biskupiec Reszelski w latach 1971-1972

Ryta Kozłowska, Iwona Dąbrowska

Sprawozdanie z badań

wykopaliskowych

przeprowadzonych na terenie osady

wczesnośredniowiecznej we

Franknowie, pow. Biskupiec

Reszelski w latach 1971-1972

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 345-352

I W O N A D Ą B R O W S K A , R Y T A K O Z Ł O W S K A

SPRAWOZDANIE Z BADAN WYKOPALISKOWYCH

PRZEPROWADZONYCH NA TERENIE OSADY WCZESNOŚREDNIO­

WIECZNEJ WE FRANKNOWIE, POW. BISKUPIEC RESZELSKI

W LATACH 1971— 1972

B a d a n ia w y k o p a lisk o w e w e F r a n k n o w ie w l a ta c h 1971— 1972 s ta n o w iły k o n ty ­ n u a c ję b a d a ń ra to w n ic z y c h p o d ję ty c h w 1969 r. p rz e z Z esp ó ł d o B a d a ń E tn o g e n e z y S ło w ia n w P o lsc e P ó łn o c n o -W s c h o d n ie j I n s t y t u t u H is to rii K u ltu r y M a te ria ln e j P A N *.

B a d a n a o s a d a z a jm u ją c a p ia sz c z y ste w zg ó rze m o re n o w e , p o ło ż o n a p rz y d ro d z e z F r a n k n o w a d o M o d lin , w o d le g ło ści o k o ło 400 m n a p o łu d n io w y z ac h ó d od o s ta t­ n ic h z a b u d o w a ń w si, s ta n o w i c z y n n ą do d z isiaj p ia sk o w n ic ę o ra z ś m ie tn is k o w ie j­ sk ie. W m o m e n c ie p o d ję c ia b a d a ń sta n o w is k o w d w ó c h trz e c ic h n ie is tn ia ło , a z a ­ c h o w a n a je d y n ie z a c h o d n ia część o sa d y b y ła w d u ż y m s to p n iu z n isz c z o n a w s p ó ł­ c z e sn y m i d o ła m i z p a d lin ą i ś m ie c ia m i. W y k o p y b a d a w c z e k o n c e n tro w a ły się w części p ó łn o c n e j i z a c h o d n ie j s ta n o w is k a , n a k u lm in a c ji o ra z zboczu w z g ó rza, w n a w ią z a n iu do w y k o p ó w z 1969 r o k u (ryc. 1). P rz e k o p a n o łą c z n ie p o w ie rz c h n ię 1480 m 2, o d s ła n ia ją c og ó łem 46 ja m , 1 p a le n is k o o ra z 2 s k u p is k a n a c z y ń (ryc. 2). 10 o d k ry ty c h ja m s p e łn ia ło p ra w d o p o d o b n ie f u n k c ję b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h . Z lic z b y te j ty lk o 7 p o s ia d a ło k s z ta łty re g u la rn e , w p rz y b liż e n iu p r o s to k ą tn e , o ro z ­ m ia r a c h 4,5X 3 m ; 4X 2,5 m ; 4 X 2 m i 2,5X 2 m . P o z o s ta łe n ie r e g u la rn e , c h a r a k t e r y ­ sty cz n ie w y d łu ż o n e , m ia ły d łu g o ść 6 m p rz y s ze ro k o śc i od 0,8 do 1,8 m . W y p e łn isk a ja m w p ro f ila c h re g u la rn e , n ie c k o w a te , o m iąższo ści o d 0,2 d o 1,2 m , p o z w a la ją sąd z ić , iż b y ły to o b ie k ty p ó łz ie m ia n k o w e lu b z ie m ia n k o w e , n ie k ie d y z n ac z n ie w k o ­ p a n e w z iem ię. N ie s tw ie rd z o n o d o tą d ż a d n y c h p ra w id ło w o ś c i w ic h o rie n to w a n iu . W ja m ie 7/71, w części w sc h o d n ie j o b ie k tu z lo k a liz o w a n o s k u p is k o b r y ł p o le p y z o d c isk a m i, o w y m ia ra c h 1,1X 0,6 m , p o c h o d zą c e z a p e w n e ze z n isz c z o n ej k o p u ły p ie c a g lin ia n e g o . W o b rę b ie te g o sam e g o o b ie k tu , w je g o części z a c h o d n ie j z n a le ­ zio n o p ła s k i k a m ie ń g ra n ito w y ze ś la d a m i n a cięć , p o k r y ty w a r s t e w k ą c z a rn e g o n a ­ lo tu . S p e łn ia ł o n p ra w d o p o d o b n ie f u n k c ję s to łu .

W ja m ie 18/72 z lo k a liz o w a n o dn o p ie c a g lin ia n e g o o ś re d n ic y 1,2 m , u s y tu o w a ­ n ego w p o łu d n io w e j części o b ie k tu . W je d n y m ty lk o o b ie k c ie s tw ie r d z o n o ś la d y zn iszczo n ej k o n s tru k c ji k a m ie n n e j p a le n isk a .

In w e n ta r z ru c h o m y w o b rę b ie b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h z a s łu g u je n a szczeg ó ln ą u w a g ę . O b o k f r a g m e n tó w n a c z y ń i k o ści z w ie rz ę c y c h z lo k a liz o w a n o 9 p rz ę ślik ó w g lin ia n y c h , nóż ż elaz n y , h a c z y k do w ę d k i, ig łę ro g o w ą o ra z ły ż w ę k o ś c ia n ą (ryc. 4, n r 1—6: ry c . 5, n r 1). O d k ry te w o b ie k ta c h m ie s z k a ln y c h o z d o b y z b rą z u ś w ia d c z ą o sto p n iu zam o żn o ści m ie s z k a ń c ó w o sad y . W śró d n ic h n a szczeg ó ln ą u w a g ę z a s łu

-* In fo r m a to r A r c h e o lo g ic z n y . B a d a n ia 1969, ss. 254— 256; B a d a n ia 1971, ss. 164— 165; K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1970, n r 1, ss. 69— 71.

346 K R O N I K A N A U K O W A

R ve. 1. F ra n k n o w o , pow . B isk u p ie c R esz elsk i. P la n w a rs tw ic o w y s ta n o w is k a z z a ­ z n a c z e n ie m w y k o p ó w b a d a w c z y c h z l a t 1969, 1971— 1972

K R O N I K A N A U K O W A 347 R y c . 2. F ra n k n o w o , p o w . B is k u p ie c R e s z e ls k i. P la n os ad y z b a d ań w la ta c h 1 9 7 1 —19 72

3 4 8 K R O N I K A N A U K O W A

R yc. 3. F r a n k n o w o , po w . B isk u p iec R esz elsk i. P la n i p ro f il ja m y 4/72. L e g e n d a : 1. z ie m ia o rn a : w a r s t w a k u ltu r o w a ; 2. w y p e łn isk o b a r w y c ie m n o sz a re j; 3. w y p e łn isk c

K R O N I K A N A U K O W A 3 4 9

R yc. 4. F r a n k n o w o , po w . B isk u p ie c R e sz e lsk i: 1. n ó ż ż e la z n y ; 2. p ó łf a b r y k a t ro g o w y ; 3. p rz ę ś lik g lin ia n y ; 4. ig ła ro g o w a ; 5. h a c z y k ż e la z n y ; 6. ły ż w a k o ścia n a .

R ys. A. T w o r k o w s k a

g u je n a s z y jn ik , p ie rś c io n e k ze s p ira ln ie z w in ię te g o d r u tu o ra z f r a g m e n t o rn a m e n to ­ w a n e j b ra n s o le ty (ryc. 6, n r 1— 4).

P o z o sta łe o b ie k ty to ja m y o c h a r a k t e r z e g o sp o d a rc z y m . P o s ia d a ją o ne k s z ta łty b a rd z ie j lu b m n ie j re g u la rn e o ś re d n ic a c h od 0,8 do 3,5 m . I n w e n ta r z ru c h o m y ty c h o b ie k tó w s ta n o w iły d ro b n e fr a g m e n ty n a c z y ń i k o ści z w ierzę c e, ob o k k ó łe c z k a ż e ­ la z n eg o , p rz ę ś lik a i 2 ły ż e w k o ś c ia n y c h . N a szc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je ja m a 4/72, r e g u la r n a w p la n ie i w p ro fila c h , o ś re d n ic y 1,6 m , m ią ż sz o ści w y p e łn is k a 2,35 m (ry c. 3). S p e łn ia ła o n a p r a w d o p o d o b n ie f u n k c ję ja m y sp ic h r z o w e j. P a le n is k o z b u d o ­ w a n e z d w ó c h w a r s t w k a m ie n i p o ln y c h , łu p a n y c h , p o s ia d a ło ś r e d n ic ę 1 m . I n w e n ­ ta r z ru c h o m y o b ie k tu s ta n o w iły lic z n e fr a g m e n ty n a c z y ń i k o ści zw ierzę c e.

W celu ro z p o z n a n ia z a c h o d n ie j g ra n ic y o sa d y zało żo n o n a zb o czu w z g ó rz a, n a o d c in k u o d łu g o ści 40 m w k ie ru n k u z a c h o d n im k u b rz e g o w i n ie is tn ie ją c e g o d z isiaj je z io ra , w y k o p y so n d aż o w e . P o z w o liły o n e n a u c h w y c e n ie n ik ły c h ś la d ó w w a rs t w y k u ltu r o w e j n a o d c in k u d z ie się c io m e tro w e j d łu g o ści. N ie s tw ie r d z o n o d o tą d ż a d n y c h ś la d ó w k o n s tru k c ji o b ro n n y c h od s tro n y je z io ra .

W w y n ik u d w u le tn ic h b a d a ń w y k o p a lisk o w y c h uchw Ty cono p o łu d n io w ą i z a ­ c h o d n ią g ra n ic ę o sad y , z a o b s e rw o w a n o w y p ły c a n ie s ię w a r s t w y k u ltu r o w e j aż do

3 5 0 K R O N I K A N A U K O W A

R yc. 5. F ra n k n o w o , pow . B isk u p ie c R esz elsk i. 1. ły ż w a k o ś c ia n a ; ź. p rz ę ś lik g lin ia n y ; 3. część m in ia tu ro w e g o n a c z y n ia . R ys. A. T w o r k o w s k a

zu p ełn eg o je j z a n ik u w te j części w zg ó rz a. In te n s y w n ą w a r s t w ę k u ltu r o w ą , z w ią ­ z a n ą z b a rd z ie j re g u la r n ą z a b u d o w ą m ie s z k a ln e j części o sad y , s tw ie rd z o n o w p a r tii p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j s ta n o w is k a , n a je g o k u lm in a c ji i zboczu. D o starcz o n o n o w y c h ź ró d e ł do z a g a d n ie ń ro z p la n o w a n ia i z a g o s p o d a ro w a n ia b a d a n e j o sad y .

A n a liz a m a te r ia łu z ab y tk o w e g o p o z w a la rob o czo u s ta lić c h ro n o lo g ię o sa d y w e F r a n k n o w ie n a o k re s od k o ń c a V I do I X w ie k u . T o p o g r a f ia w z g ó rz a w s k a z u je , że o sad ę zało żo n o w m ie js c u z n a tu r y o b ro n n y m , s ta n o w ią c y m w y d z ie lo n ą je d n o s tk ę w y so c z y z n o w ą , o to czo n ą w o k ó ł je z io ra m i. N a tu r a ln a o b ro n n o ść w p e łn i u z a s a d n ia ła je j lo k a liz a c ję .

W sezo n ie w y k o p a lisk o w y m 1972 w r a m a c h p ro b le m a ty k i b a d a w c z e j p ru s k ie g o o s a d n ic tw a w e w c ze sn y m śre d n io w ie c z u , p rz e p ro w a d z o n o r ó w n ie ż b a d a n ia s o n d a ­ żow e d w ó c h s ta n o w is k o ra z p o w ie rz c h n io w e n a jb liż sz e j o k o licy . M iały o n e n a celu d o s ta rc z e n ie d o d a tk o w y c h ź ró d e ł do re k o n s tr u k c ji „ fra n k n o w s k ie g o ” zesp o łu o s a d ­ niczego.

B a d a n ia m i p o w ie rz c h n io w y m i o b ję to w z g ó rz a m o re n o w e w p ro m ie n iu 1,5 do 2 k m od F ra n k n o w a , p o ło żo n e n a d d o lin a m i o su sz o n y c h d z isiaj je z io r, n ie rz a d k o p o ­ ro ś n ię te la se m . B a d a n ia te d a ły w y n ik n e g a ty w n y . N ie z a n o to w a n o a n i je d n e g o p u n k tu o sad n iczeg o . J e ż e li p rz y jm ie m y , że w X V I w ie k u la s p o k ry w a ł p ra w ie cały o b s z a r p o w ia tu b isk u p ie c k ie g o , p u s tk a o s a d n ic z a w e w c ze sn y m ś re d n io w ie c z u m o g ła b y ć u z a s a d n io n a *. B a d a n ia so n d aż o w e p rz e p ro w a d z o n o n a 2 s ta n o w is k a c h .

* S. Z a n i e w s k i , Ś r o d o w is k o g e o g ra fic z n o -p r zy r o d n ic z e , w : B isk u p ie c . Z d z ie ­

K R O N I K A N A U K O W A ₃₆₁

R yc. 6. F r a n k n o w o , p ow . B isk u p ie c R esz elsk i. 1. n a s z y jn ik b rą z o w y ; 2. p ie rś c io n e k b rą z o w y ; 3. bły szcz n a ry b y z b rą z u ; 4. fr a g m e n t b ra n s o le ty b rą z o w e j.

R ys. A. T w o r k o w s k a

F R A N K N O W O , S T A N O W I S K O 2 ( „ G R O D Z I S K O ” )

G ro d z isk o w e F r a n k n o w ie w ie lo k ro tn ie w z m ia n k o w a n e w l i t e r a t u r z e i p o s ia d a ­ ją c e ta m dość d o k ła d n ą lo k a liz a c ję , d z isiaj t r u d n e je s t do z id e n ty fik o w a n ia * . S z c ze ­ g ó ło w a p e n e t r a c ja te r e n u p o o b u s tro n a c h szosy F ra n k n o w o — B isz ty n e k , a w szc z e ­ g ó ln o ści w z g ó rz a z w an e g o „ G ó rą Z a m k o w ą ”, n ie p rz y n io s ło ż a d n y c h z n a le z is k a r ­ ch eo lo g iczn y ch .

N ie w ie lk ie b r y łk i p o le p y z lo k a liz o w a n e n a p o w ie rz c h n i w z g ó rz a u sy tu o w a n e g o po le w e j s tro n ie szo sy F ra n k n o w o — B isz ty n e k , w o d leg ło ści ok o ło 800 m n a w sc h ó d od w si, p o z w o liły sąd zić, iż m a m y t u do c z y n ie n ia z p o s z u k iw a n y m g ro d z isk ie m . W zg ó rze to, d o m in u ją c e n a d o k o licą, k s z ta łte m s w y m p r z y p o m in a ło ś c ię ty sto że k o ś re d n ic y g ó rn e j ok o ło 50 m . W y k o p s o n d aż o w y o w y m ia ra c h 3X 10 m , z o rie n to w a ­ n y po lin ii w sc h ó d -z a c h ó d , zało żo n y n a k o ro n ie w a łu , o b e jm o w a ł część m a jd a n u d o ­ m n ie m a n e g o g ro d z is k a . W y k o p w y e k sp lo ro w a n o do g łę b o k o śc i 2 m, s tw ie r d z a ją c b r a k w a rs t w y k u ltu r o w e j o ra z z a le g a n ie je d n o lite j w a rs tw y g lin y z w a ło w e j.

* R. O d o j, P r e h isto ria , w : B is k u p ie c , s. 28; B. K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i . Z d z ie jó w w si, w : B is k u p ie c , ss. 161— 163; M . P o l l a k ó w n a , O sa d n ic tw o W a r m ii

3 5 2

F K A N K N O W O , S T A N O W I S K O 3

W c e n tru m w si, n a n ie w ie lk ie j w y n io sło śc i te re n u , w o d leg ło ści około 50 m n a w sc h ó d od k o ścio ła, n a te re n ie z a b u d o w a ń i o g ró d k a w a rz y w n e g o P . T a b e ro , z lo ­ k a liz o w a n o lic z n e fr a g m e n ty n a c z y ń to c z o n y c h n a k ole. W d w ó c h d o s tę p n y c h m ie j­ s c a c h zało żo n o w y k o p y so n d aż o w e o ro z m ia ra c h 1X 1 m . P o n iż e j w a rs t w y p ró c h n ic y o rn e j i ru m o s z u n a g łę b o k o śc i śre d n io 1 m , zn alez io n o f u n d a m e n ty b u d o w li k a ­ m ie n n e j. W ed łu g r e la c ji g o sp o d arza , f u n d a m e n ty te p o s ia d a ją w y m ia ry około 20 X 15 m , p rz y sz e ro k o śc i m u r u ca 1 m . B o g aty m a te r ia ł c e r a m ic z n y p o z w a la o rie n ta ­ c y jn ie d a to w a ć o b ie k t n a X IV w ie k . O b ie k t te n m o ż n a id e n ty fik o w a ć z w y m ie ­ n io n ą w d o k u m e n c ie lo k a c y jn y m (C o d e x D ip lo m a lic u s W a r m ie n s is II) p r u s k ą j e d ­ n o s tk ą o sad n iczą. W ed łu g te g o d o k u m e n tu , w y sta w io n e g o 3 g r u d n ia 1346 r. p rz e z w ó jta b is k u p ie g o B ru n o n a z L u t r, p o w s ta je n a p ra w ie c h e łm iń sk im w ie ś p o s ia d a ją c a d w ie n a z w y : n ie m ie c k ą F r a n k e n a u i p ru s k ą V a m la u k e n , k tó r a z c za sem z a n ik ła *. B yć m oże, m a m y t u do c z y n ie n ia z o k a z a ły m d w o re m z w ią z a n y m z z asa d źc ą w si P r u s e m im ie n ia H e in k o (p o tw . d o k u m e n te m lo k a c y jn y m p rz e z w ó jta b is k u p ie g o B ru n o n a z L u tr). Z p u n k tu w id z e n ia p ro b le m a ty k i b a d a w c z e j p ru s k ie g o o sa d n ic tw a w e w c ze sn y m śre d n io w ie c z u , z esp ó ł o sad n ic z y w e F r a n k n o w ie m a p o d s ta w o w e z n a ­ czenie. O b o k o sad w B a r to łta c h W ie lk ic h i w T u m ia n a c h (s ta n o w isk o „ R y b a c z ó w k a ”), o sad a w e F r a n k n o w ie s ta n o w i trz e c ie te g o ty p u s y s te m a ty c z n ie b a d a n e sta n o w is k o .