Oksana Shkurgan
Warszawa
Pieśni nabożne wydane przez
o. Tymoteusza Szczurowskiego
w kontekście repertuaru wykonywanego
w środowiskach rzymskokatolickich i unickich
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Zarys treści
W artykule omówiono pieśni nabożne wydane przez o. Tymoteusza (Tomasza Józefa) Szczurow-skiego (1740–1812), bazylianina, pisarza religijnego, kaznodzieję, doktora teologii i prawa kano-nicznego, protonotariusza Stolicy Apostolskiej, misjonarza działającego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Najwięcej pieśni Szczurowski opublikował w okresie, kiedy był ihumenem klasztoru bazyliańskiego w należącej do Radziwiłłów Białej i prowadził misje w parafi ach diecezji brzeskiej. Zostały one porównane z pieśniami z repertuaru wykonywanego w środowiskach rzymskokato-lickich i unickich, zachowanymi w źródłach rękopiśmiennych i drukowanych, w tym wydanych w ofi cynach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W pracach religijnych Wzór doskonałości panieńskiej, Głos wzbudzający serca chrześcijańskie i Misja Bialska Szczurowski wydał wiele pieśni nabożnych w języku polskim i ukraińskim (translitero-wane alfabetem łacińskim) bez zapisów nutowych dla potrzeb Kościoła greckokatolickiego. Utwory te, odnotowane w literaturze przedmiotu, niekiedy z sugestią, że były autorstwa Szczurowskiego, zasługują na bardziej wnikliwe badania. Na podstawie zachowanych wydawnictw należałoby Szczu-rowskiego uważać za twórcę polskojęzycznych i ukraińskojęzycznych pieśni religijnych, wspólnego dziedzictwa muzycznego Polski i Ukrainy.
W wyniku przeprowadzonych przeze mnie badań trzeba zdementować taką opinię co najmniej w odniesieniu do pieśni Straszliwego majestatu Panie oraz Boże w dobroci nigdy nie przebrany, które funkcjonowały w polskojęzycznych środowiskach rzymskokatolickich Rzeczypospolitej Obojga Narodów już w czasach bliskich daty urodzenia Szczurowskiego. Wydane w 1792 r. w Misji Bialskiej pieśni z repertuaru katolickiego nie tylko potwierdzają ich ówczesną popularność wśród wiernych obrządku greckokatolickiego, ale także świadczą o znaczeniu i roli tych pieśni nabożnych w działal-ności misyjnej Szczurowskiego.
Słowa klucze: pieśni nabożne, Kościół greckokatolicki, misje bazyliańskie, śpiewniki unickie,
kan-cjonały rzymskokatolickie
Keywords: sacred songs, Greek Catholic Church, Basilian missions, Uniate Hymnals, Roman
Bazylianin o. Tymoteusz (Tomasz Józef) Szczurowski (1740–1812), urodzony w Lisznie na Wołyniu, to pisarz religijny, kaznodzieja, doktor teologii i prawa kanonicznego, protonotariusz Stolicy Apostolskiej, misjonarz działający w Rze-czypospolitej Obojga Narodów, znany też jako wydawca pieśni nabożnych, które ukazały się drukiem w latach 1772–1792, najliczniej w okresie, kiedy był ihume-nem klasztoru bazyliańskiego w należącej do Radziwiłłów Białej i prowadził misje w parafi ach diecezji brzeskiej.
Najwcześniejsze znane świadectwo zainteresowania spuścizną pisarską o. Szczu-rowskiego stanowi rękopiśmienna praca Jana Dalibora Wagilewicza, pt. Pisarze
polscy Rusini, powstała we Lwowie w roku 1843, po upływie 30 lat od daty śmierci
unickiego autora. W dostępnym w tych czasach jedynie dla niewielu badaczy rękopisie, który, jak pisze jego współczesny wydawca, ukraiński historyk litera-tury Rostysław Radyszewśkyj, jest „pierwszą próbą syntetycznego ujęcia ruskiego piśmiennictwa doby baroku, uwzględniającą jego wielojęzyczność”, zostały zawarte „streszczenia XVI–XVIII-wiecznych publikacji autorów z kręgu kultury ruskiej piszących po polsku”1. Wśród opisów poszczególnych starodruków Wagilewicz
zamieścił tu charakterystykę kilku dzieł wydanych przez bazylianina o. Tymote-usza Szczurowskiego2.
W połowie wieku XIX dane dotyczące życia i twórczości o. Szczurowskiego ogłosił już drukiem pierwszy jego biograf Adam Bartoszewicz, zaznaczając, iż „był to znakomity mąż w polskim kościele, niepospolity pisarz duchowny, słynny missyonarz, znany i uczony mówca i kaznodzieja, doktor prawa kanonicznego i ś. teologii, protonotaryusz ś. stolicy apostolskiej, mąż prawdziwie boży i najgor-liwszy wyznawca chwały Pana nad Pany”3. W artykule biografi cznym przytoczono
1 J.D. Wagilewicz, Pisarze polscy Rusini wraz z dodatkiem Pisarze łacińscy Rusini, do druku
przygo-tował i przedmową poprzedził R. Radyszewśkyj, Przemyśl 1996, s. 20–21.
2 Ibidem, s. 249–254.
3 A.B. [A. Bartoszewicz], Żywot księdza Tymoteusza Szczurowskiego, „Pamiętnik Religijno-Moralny”,
R. 13, 1853, t. 25, nr 11, s. 445–466. Dane biografi czne o. Szczurowskiego umieszczano także w encyklopediach i słownikach, poczynając od lat 60. XIX w. Zob.: Encyklopedyja powszechna S. Orgelbranda, t. 24, Warszawa 1867, s. 590–591; Encyklopedja Kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dopełnieniami przy współpracownictwie kilkunastu duchownych i świeckich osób, wyd. M. Nowodworski, t. 27, Warszawa 1904, s. 486–488; Podręczna Encyklopedya kościelna, oprac. J. i R. Archutowscy, t. 37–38, Warszawa 1913, s. 367; H.E. Wyczaw-ski, Szczurowski Tymoteusz, w: Słownik polskich teologów katolickich, red. H.E. WyczawWyczaw-ski, t. 4, Warszawa 1983, s. 265–266; Enciklopedìâ ukraïnoznavstva, red. V. Kubìjovič, t. 10, L´vìv 2000, szp. 3922; D. Wereda, Szczurowski Tymoteusz, w: Polski Słownik Biografi czny, t. 47, Warszawa– Kraków 2010–2011, s. 508–511. Na uwagę zasługują studia autorstwa Doroty Weredy, omawia-jące z wykorzystaniem materiału archiwalnego działalność Szczurowskiego na Podlasiu. Zob. D. Wereda, Działalność Tymoteusza Szczurowskiego na Podlasiu, w: Zeszyty Dziedzictwa Kultu-rowego, red. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2007, s. 55–70. W ostatnich latach Marek Bunia na podstawie odnalezionego przez niego w archiwum kościoła w Ostrowie Lubelskim pamięt-nika o. Szczurowskiego, spisywanego w latach 1800–1811, opublikował nowe materiały źródłowe
tytuły dzieł religijnych Szczurowskiego i po raz pierwszy podano do wiadomości informację o nim jako o autorze wielu „pieśni nabożnych, które z nabożeństwem po rozmaitych kościołach na Podlasiu i w całej dyecezji chełmskiej, równie jak i w byłych dyecezyach brzeskiej i włodzimierskiej, a szczególniej w Białły i Parczo-wie lud pobożny śpiewa”4. W wydanej na początku XX w. Encyklopedii kościelnej
pisano o Szczurowskim jako o znanym ówcześnie autorze „licznych pieśni religij-nych, które lud pobożny po dziś śpiewa”, a także chyba po raz pierwszy właśnie tu wspomniano o jego pieśniach, „z których wiele ks. Mioduszewski, misjonarz, w swym Śpiewniku umieścił (ob. Dodatek do Śpiewnika, 1842, str. 579–678)”5.
Z opublikowanych w I ćwierćwieczu XX w. źródłoznawczych prac wybit-nego historyka dawnej literatury i badacza ukraińskiej pieśni religijnej Mychajła Wozniaka6 wiadomo, że bazylianin Szczurowski był autorem także pieśni
naboż-nych w języku ukraińskim. Literaturoznawca wskazał na unicką pieśń katechi-zmową Тройця Бог Отець [Trojcâ Bog Otec΄], zgodnie z tradycją przypisaną Tymoteuszowi Szczurowskiemu, której anonimowe przekazy poetyckich tekstów zostały zawarte już w źródłach drukowanych z lat 60–70. XVIII w.7 W 1912 r.
Wozniak wprowadził do naukowego obiegu druk Szczurowskiego, pt. Wzory
Doskonałości Panienskiey Przez… Podane śrzodki do cwiczenia się w Rozlicznych Cnotach Zakonne życie zdobiących, według badacza wydany w Supraślu w roku
1772, dostępny mu w ówczesnych zbiorach lwowskiej Biblioteki Zakładu Naro-dowego im. Ossolińskich pod sygn. 98630. W druku tym zauważył on przekazy tekstów nabożnych pieśni ukraińskich. Korzystając z niekompletnego egzemplarza tego wydania, zawierającego tylko 65 arkuszy, Wozniak opublikował nieznane wcześniej w literaturze incipity siedmiu pieśni ukraińskojęzycznych, które w edycji były sporządzone alfabetem łacińskim, wraz z numeracją kart, na jakich rozpo-czynały się zauważone przez niego utwory, zgodnie z charakterystyką badacza „nieudane” (незугарні)8. Prawie sto lat później współczesny ukraiński muzykolog
Jurij Medwedyk, powołując się na ustalenia Wozniaka sprzed I wojny światowej,
dotyczące życia i twórczości tego unickiego misjonarza. Zob. M. Bunia, Pamiętnik ojca Tymoteusza Szczurowskiego – studium źródłoznawcze, „Bibliotekarz Lubelski”, R. 55, 2012, s. 43–75.
4 A.B. [A. Bartoszewicz], op. cit., s. 453. 5 Encyklopedja Kościelna…, s. 487.
6 Mychajło Wozniak w swoich pracach przedstawił ówczesny stan badań nad ukraińską pieśnią
nabożną XVII–XVIII w., podał bogaty materiał źródłowy, w tym rękopiśmienne i drukowane śpiewniki oraz zbiory powstałe w różnych środowiskach wyznaniowych, wprowadził do nauko-wego obiegu wiele źródeł (rękopiśmiennych i drukowanych), a także publikował poetyckie teksty ukraińskich pieśni religijnych. Zob.: M. Voznâk, Z kulturnogo žittâ Ukraïni XVII–XVIII vv., „Zapi-ski Naukovogo Tovaristva ìm. Ševčenka” 1912, t. 108, s. 57–102, t. 109, s. 10–38; idem, Materìâli do ìstorìï ukraïns´koï pìsnì ì vìršì. Teksti ì zamìtki, L´vìv 1913–1914, 1925, seria: „Ukraïns´ko-rus´kij arhìv”, t. 9, s. 1–124, t. 10, s. 125–480, t. 11, s. 481–589.
7 Idem, Materìâli do ìstorìï…, t. 10, s. 361, 363. 8 Idem, Z kulturnogo žittâ…, t. 108, s. 67.
powielił w swojej monografi i informacje o miejscu i roku wydania publikacji Szczurowskiego Wzory Doskonałości Panienskiey… oraz przedrukował z pracy Wozniaka incipity tych samych pieśni, zaznaczając już przy tym, że ten uszko-dzony egzemplarz wydania „supraskiego” zaginął. W wyniku tego nic nie wiemy o pozostałych utworach umieszczonych po 65 karcie w tym wydaniu, a także nie jest możliwe określenie liczby i wartości religijno-artystycznej pieśni ułożonych przez Szczurowskiego9. W świetle współczesnej ukraińskiej literatury
muzykolo-gicznej wiadomo o popularności pieśni katechizmowej Тройця Бог Отець, Бог
Син, Бог Дух Святий [Trojcâ Bog Otec΄, Bog Sin, Bog Duh Svâtij] Szczurowskiego,
której przekazy – jak stwierdził Medwedyk – znajdują się w licznych zachowanych do dziś śpiewnikach i zbiorach, rękopiśmiennych oraz wydawanych we Lwowie, Poczajowie, Supraślu i Lublinie10.
W Polsce natomiast jeszcze w latach 60. wieku XX wybitny badacz dziejów polskiej muzyki dawnej, ks. Hieronim Feicht w swoich pracach poświęcił uwagę pieśniom opublikowanym przez Szczurowskiego w innym jego dziele, pt. Misja
Bialska (Supraśl 1792)11. Ze studiów Feichta można było się dowiedzieć, że
„bazy-lianin Tymoteusz Szczurowski wydał w swojej Misji Bialskiej […] szereg pie-śni katechizmowych, jak Trójca Bóg Ojciec…, O wszystkich tajemnicach wiary,
O Duchu Przenajświętszym itd. zamieszczonych później w Śpiewniku
Miodu-szewskiego z r. 1838 i Dodatku do niego z r. 1842”12. Z kolei omawiając
najbo-gatszy zasób pieśni bożonarodzeniowych „tak polskich, eksportowanych na Ruś, jak ruskich, importowanych do Polski”, Feicht wyodrębnił między innymi utwo-rami religijnymi „kolędy (i inne pieśni), które zostały ułożone w języku polskim z przeznaczeniem dla cerkwi, ale prawdopodobnie nigdy nie były tłumaczone na ruski, lecz były w Polsce śpiewane przez Polaków liturgii wschodniej”13. Do tej
grupy „pieśni polskich przeznaczonych dla cerkwi” Feicht zaliczył 6 kolęd spo-śród 45 pieśni napisanych przez Szczurowskiego, pochodzących z Misji Bialskiej, przyjętych później do Dodatku (1842) do Śpiewnika kościelnego Mioduszewskiego (s. 579–678), w którym 23 utwory zostały opublikowane z melodią, a pozostałe, w tym wszystkie kolędy, tylko w postaci tekstów14.
9 Û. Medvedik, Ukraïns´ka duhovna pìsnâ XVII–XVIII stolìt´, L´vìv 2006, seria: „Ìstorìâ ukraïns´koï
muziki”, t. 15: Doslìdženâ, s. 136–137.
10 Ibidem, s. 136.
11 H. Feicht, Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1965,
t. 12, z. 4, s. 5–50; idem, Stosunki polsko-ruskie w muzyce religijnej XVI–XVIII wieku, w: Polsko--rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967, s. 9–17, przedruk w: H. Feicht, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, Kraków 1980, seria: „Opera Musicologica Hieronymi Feicht”, t. 3, s. 529–541.
12 H. Feicht, Dzieje polskiej muzyki…, s. 34. 13 Idem, Stosunki polsko-ruskie…, s. 12. 14 Ibidem, s. 14.
Współcześnie ukazała się edycja poetyckich tekstów pieśni atrybuowanych o. Tymoteuszowi Szczurowskiemu, pt. Poezja „Missji Bialskiej”, opracowana przez o. archimandrytę Romana R. Piętkę15. Badacz ten wskazał na problem z
ustale-niem autorstwa wydawanych utworów, ponieważ ks. Mioduszewski w Śpiewniku
kościelnym nie podał informacji na ten temat. Jednak zdaniem o. Piętki
śpie-wana dotychczas w kościołach polskich pieśń Boże w dobroci nigdy nie przebrany „pochodzi na pewno od o. Tymoteusza, bo podaje ją Missja Bialska” i ma ona „pochodzenie unickie”16. W poświęconym Szczurowskiemu haśle w Polskim
Słow-niku Biografi cznym również wspomina się o pieśni Boże w dobroci nigdy nie prze-brany, umieszczonej w wydaniu supraskim Misji Bialskiej, w którym „znajduje się
wiele polskich i ruskich (zapisanych alfabetem łacińskim) litanii, modlitw i pieśni, zapewne ułożonych przez S[zczurowski]ego i ze skomponowaną lub dostosowaną przez niego muzyką”17.
Wydaje się, że przy obecnym stanie wiedzy na temat zachowanych i dostępnych publikacji tego unickiego misjonarza, odnotowywane w literaturze przedmiotu pieśni Szczurowskiego zasługują na bardziej wnikliwe badania, w tym przepro-wadzenie porównań z repertuarem pieśniowym zawartym w rękopiśmiennych i drukowanych źródłach powstałych w środowiskach rzymskokatolickich i unic-kich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Jak wykazały moje kwerendy, wskazany we współczesnej ukraińskiej literaturze jako zaginiony egzemplarz „supraskiego” druku Szczurowskiego, pt. Wzory
Dosko-nałości Panienskiey…, z którego korzystał ponad sto lat temu Wozniak, zachował
się i jest obecnie dostępny w zbiorach Działu Starych Druków w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, pod aktualną sygn. XVIII–4275–III. Na zachowanie we wrocławskiej książnicy właśnie tego egzemplarza z lwowskiej biblioteki wskazuje dawna sygn. 98630 (przypomnijmy, że taką samą sygnaturę podano u Wozniaka), znajdująca się na uszkodzonej karcie tytułowej (urwana prawa część karty nie pozwala odczytać miejsca i roku wydania egzemplarza), zawierającej także pieczątkę dawnej lwowskiej biblioteki. Egzemplarz wydania Szczurowskiego z wrocławskiego zbioru ma uszkodzoną dolną część kart 60 i 61,
15 T. Szczurowski, Poezja „Missji Bialskiej”, oprac. R.R. Piętka, Lublin 2009. Jak podaje o. Roman
R. Piętka, opublikowane w edycji Poezja „Missji Bialskiej” teksty poetyckie zostały z zastosowa-niem zasad współczesnej ortografi i i interpunkcji wypisane przez niego z reprintu Missja Bialska XX. Bazylianów. Na końcu edycji Poezja „Missji Bialskiej” umieszczono w układzie alfabetycznym wykaz incipitów w sumie 85 pieśni Szczurowskiego. Zob. też: Missja Bialska XX. Bazylianów, reprint przygotował do druku J.J. Wałdowski, nad całością prac związanych z reprintem czuwał R.R. Piętka, Lublin 2009.
16 T. Szczurowski, Poezja…, s. 6.
17 D. Wereda, Szczurowski Tymoteusz…, s. 510. Przywołane informacje z Polskiego Słownika
Bio-grafi cznego, dotyczące pieśni i innych utworów Szczurowskiego opublikowanych w Misji Bial-skiej i komponowania przez unickiego misjonarza do nich materiału muzycznego, podano także w: M. Bunia, op. cit., s. 63.
posiada ostatnią kartę 65 i brakuje w nim końca. Obecnie trudno stwierdzić, na jakiej podstawie Wozniak ustalił, że druk ten wydano w Supraślu w 1772 r., skoro – jak sam pisał – egzemplarz, który poddawał badaniom, był już w jego czasach uszkodzony. Chociaż wydanie to nie zostało wymienione w Bibliografi i polskiej Karola Estreichera, odnotowują je XX-wieczny katalog starych druków wydanych na Ukrainie oraz najnowszy bibliografi czny indeks starodruków poczajowskich, zgodnie z którymi Wzór doskonałości panieńskiej Tymoteusza Szczurowskiego opublikowano w 1772 r. w drukarni oo. bazylianów w Poczajowie na Wołyniu18.
Oprócz znanego mi wrocławskiego egzemplarza druku Wzór doskonałości
panieńskiej w bibliotekach warszawskich odnalazłam kolejnych pięć egzemplarzy
tego wydania19, w tym także kompletnych (posiadających ostatnią kartę – 66),
co pozwoliło na ustalenie liczby zawartych w nim pieśni i skonfrontowanie ich z opublikowanymi wcześniej przez Wozniaka incipitami siedmiu ukraińskich pieśni nabożnych ze zdekompletowanego wydania z dawnej Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. W zachowanych kompletnie egzempla-rzach wydania Wzór doskonałości panieńskiej na końcowych kartach (k. 59v–66v) umieszczono zbiorek składający się z 17 pieśni nabożnych w języku polskim i ukra-ińskim, transliterowanych alfabetem łacukra-ińskim, opatrzony tytułem Głos piesni
syonskich. Utwory te nie mają ciągłej numeracji i nie zawierają uwag wskazujących
na ich autora. Natomiast na początku wydania, w dedykacji sióstr bazylianek Jozafaty Trzeciakównej, Benedykty Górskiej i reszty zgromadzenia dla metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza, napisano: „Rzecz tedy przyzwoita, abyśmy Fun-datorowi Naszemu dalszych spraw życia Naszego ofi arowali Piórem Rytmotwor-skim okryślony Wzor Doskonałości Panienskiey, y Formę przez W.J.X. Tymoteusza Szczurowskiego Z.S.B.W…”, z czego można wnioskować, że zamieszczone na końcu wydania poetyckie teksty pieśni ułożył również o. Szczurowski. Poniżej podaję
18 [T. Szczurowski], Wzór doskonałości panieńskiey… pannom Z.S.B.W. w klasztorze
włodzi-mierskim… przy weyściu do nowego klasztoru ofi arowany, Poczajów 1772. Zob. Â.P. Zapasko, Â.D. Ìsaêvič, Pam’âtki knižkovogo mistectva: katalog starodrukìv, vidanih na Ukraïnì, [t. 2], cz. 2: 1765–1800, L´vìv 1984, nr 2677, s. 28. Zob. też: Û. Rudakova, Počaïvs´kì vidannâ latins´kim šri-ft om abo z vikoristannâm latins´kogo šrišri-ft u (1730-tì – 1830 rr.), w: Drukarnâ Počaïvs´kogo Uspen-s´kogo monastirâ ta ïï starodruki: zbìrnik naukovih prac´, red. G.Ì. Koval´čûk, Kiïv 2011, s. 209. Wydanie wchodzi w skład klocka drukarskiego z dwoma innymi samodzielnymi dziełami rów-nież tego autora, pt. Ethologia czyli nauka dla młodzi szkolney (Poczajów 1772) oraz Gospodarz chrześciański (Poczajów 1772).
19 Biblioteka Narodowa w Warszawie [dalej: BN], sygn. SD XVIII.2.2636, SD XVIII.2.4522;
Biblio-teka Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie [dalej: BiblioBiblio-teka IBL PAN], sygn. XVIII 2.37; Biblioteka Seminarium Metropolitalnego Archidiecezji Warszawskiej w Warszawie [dalej: Biblio-teka WMSD], sygn. O.30.2, O.33.6a. Ze wskazanych egzemplarzy tylko dwa źródła o sygn. SD XVIII.2.4522 (BN) i sygn. XVIII 2.37 (Biblioteka IBL PAN) zachowały się kompletnie i kończą się na 66, czyli ostatniej karcie wydania (z tym, że foliacja kart w samym druku zawiera błędy), natomiast z nich tylko egzemplarz o sygn. SD XVIII.2.4522 (BN) dotrwał do naszych czasów w zachowanym w całości klocku drukarskim.
incipity pieśni wraz z uwagami do nich, zawartymi w wydaniu Wzór
doskona-łości panieńskiej (z egzemplarza o sygn. SD XVIII.2.4522 ze zbiorów Biblioteki
Narodowej w Warszawie)20:
Z nami dziś Niebiosa Stworcę wysławiaycie (k. 59v–60r) – pieśń „o Troycy S.”
Wszystkie Narody, podźcie na gody (k. 60r–61r) – pieśń „o Nayświętszym Sakramencie” Tyś co Nieba iest Ozdobą (k. 61r) – pieśń „o Nayświętszey Pannie Maryi”
Święta Pustyni w cnym Papemelinie (k. 61r–61v) – pieśń „o Nayświętszey Pannie, Papemeliń-skiey”
Gwiazdy poranne, oroście manne (k. 62r) – pieśń „o Nayświętszey Pannie Zwiastowania”
Raby Maryi wełykoy nadii (k. 62r) – pieśń „Ruska, o Nayświętszey Maryi Pannie”
Nadeżdo wirnych, Hołubyce z Zyru (k. 62v) – pieśń „o Nayświętszey Maryi P. Zyrowickiey” Newydymyi, a Lubymyi Chranyteły naszy (k. 62v–63r) – pieśń „o SS. Aniołach Strożach” Tryświtłymy wincy tebe wiażut, o Wasyły! (k. 63r–63v) – pieśń „o S. Bazylim Wielkim” Rode Rossynii Władymir wo sławi (k. 63v–64r) – pieśń „o Świętym Włodzimierzu” Jawno wsim nam budy (k. 64r) – pieśń „o S. Janie Damascenie”
Władnący Niebem y Ziemią Pan Święty (k. 64r–64v) – pieśń „o Świętym Włodzimierzu” Ray, Ray, Ray wesoły (k. 64v) – „Tęsknica Duszy Zakonney do szczęśliwey Wieczności” O! Pięknieysze Niebo nad złoto (k. 64v) – „Symphonia. Przeciwko marności światowey”
Turyia Riko Ty pinyia hłasy (k. 65r) – pieśń „Ruska. O wprowadzeniu Odpustu zupełnego
do Papemelinu”
Wynidź serc Rozumnych Święty Obłoku (k. 65r–66r) – pieśń „o S. Janie Damascenie” Makryno Święta (k. 66r–66v) – pieśń „o S. Makrynie”
O obecności w tym druku pieśni w języku polskim (w sumie 10) Wozniak, opisując to źródło, nie wspominał. Ponieważ jak dotąd nie odnalazłam przeka-zów tych pieśni zawartych w innych pracach Szczurowskiego powstałych jeszcze wcześ niej w Wilnie, gdzie głosił on kazania, nauczał w kościołach obrządku łaciń-skiego, prowadził dysputy, można uznać za prawdopodobne, że pieśni nabożne w druku Wzór doskonałości panieńskiej Szczurowski ogłosił po raz pierwszy wła-śnie w tym wydaniu poczajowskim, ofi arowanym, jak wynika z karty tytułowej, na specjalną okazję „przy weyściu do nowego Klasztoru”. W świetle współczesnej literatury wiadomo, że już od 1768 r. Szczurowski pełnił obowiązki nauczyciela retoryki w kolegium bazyliańskim we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie dwa lata później został prefektem szkoły oraz profesorem fi lozofi i, opiekował się również w tym czasie bazyliankami (siostrami Jozafatą Trzeciakówną, Benedyktą Górską
20 Wyróżniłam wskazane wcześniej siedem pieśni w języku ukraińskim, transliterowanych
alfa-betem łacińskim, których incipity opublikował Mychajło Wozniak z wydania Szczurowskiego Wzory Doskonałości Panienskiey, na początku wieku XX znajdującego się w ówczesnych zbio-rach dawnej Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie pod sygn. 98630. Podana przeze mnie numeracja kart, na których rozpoczynają się pieśni, jest zgodna z nume-racją wskazaną u Wozniaka. Wyjątkowo w przypadku pieśni Jawno wsim nam budy można zauważyć różnicę w numeracji kart, badacz ten zaznaczył, że utwór rozpoczyna się od k. 63v. Tu oraz niżej w publikacji wykazu incipitów pieśni nabożnych pozostawiono pisownię zgodną z oryginałem.
i Krystyną Szujską) mieszkającymi przy katedrze włodzimierskiej, zaś w roku 1772 na polecenie metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza został przeniesiony z kolegium włodzimierskiego razem z mniszkami do nowo zbudowanego klasztoru na wzgórzu zwanym Ilińszczyzna21.
Szczurowski był szczególnie aktywny jako organizator misji prowadzonych wśród unitów w parafi ach diecezji brzeskiej. W 1784 r. został wybrany na ihu-mena klasztoru bazyliańskiego w Białej (urząd ten pełnił do 1795 r.) oraz pre-fekta misji. Niewątpliwie ważną rolę w ówczesnej działalności misyjnej Szczu-rowskiego odegrały pieśni nabożne. Świadczą o tym z pewnością pieśni religijne umieszczone w niewielkim śpiewniku opatrzonym tytułem Piesni nabozne pod
czas missyi bazylianskiey klasztoru bialskiego z ludem prawowiernym spiewaiące się za pozwoleniem Zwierzchności Kościelney przedrukowane roku 1787, zawartym
w wydawnictwie Tymoteusza Szczurowskiego, pt. Głos wzbudzający serca
chrze-ścijańskie, opublikowanym przez lubelskich trynitarzy w roku 178722. Druk ten
powstał dla uczczenia narodzin księcia Dominika Hieronima Radziwiłła herbu Trąby (1786–1813), syna Hieronima Wincentego i księżniczki niemieckiej Zofi i Doroty Fryderyki Th urn-Taxis, XI ordynata na Nieświeżu i Ołyce. Na cześć księcia opublikował tu Szczurowski wierszowany utwór Oto nowy Gość miły w językach polskim i francuskim23. W dalszej części lubelskiego wydania został
umiesz-czony wskazany śpiewnik zawierający poetyckie teksty polskojęzycznych pieśni nabożnych używanych podczas misji prowadzonych przez bialskich bazylianów. Podaję incipity tekstów pieśni wraz z uwagami do nich, których przekazy opubli-kowano (na nieliczbowanych kartach) tego śpiewnika (z egzemplarza druku Głos
21 Zob.: D. Wereda, Szczurowski Tymoteusz…, s. 509; M. Bunia, op. cit., s. 50.
22 T. Szczurowski, Głos wzbudzaiący serca chrzescianskie do społeczney modlitwy i do słuchania słowa
bożego… ku zaszczycie… xiążąt Radziwiłłów, fundatorow missyi bialskiey… przez… rektora mis-syi bialskiey offi arowany roku 1787, Lublin [1787]. Opis tego druku należącego do bibliografi i lubelskiej i supraskiej, składającego się z czterech części (wydanych w Lublinie u trynitarzy oraz w Supraślu u bazylianów) i mającego dwa warianty, wraz ze wskazaniem na miejsce przecho-wywania w polskich zbiorach bibliotecznych egzemplarzy tego wydania, zob.: M. Cubrzyńska--Leonarczyk, Katalog druków supraskich, Warszawa 1996, seria: „Prace Działu Zbiorów Spe-cjalnych Biblioteki Narodowej”, t. 4, nr 316, s. 118–119; I. Dziok-Strelnik, Bibliografi a starych druków lubelskich: 1630–1800, Lublin 1997, nr 983, s. 471–472. W swoich badaniach wykorzy-stałam obydwa warianty („a” i „b”) tego wydania. Jeden z egzemplarzy wariantu „a” znajduje się obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie pod sygn. P–18–o–492 (w śpiewniku brakuje kilka kart); jeden z egzemplarzy wariantu „b” – dostępny obecnie w zbiorach Biblioteki Warszawskiej Prowincji Braci Mniejszych Kapucynów w Zakroczy-miu [dalej: Biblioteka WPBMK] pod sygn. XVIII P 001360 (śpiewnik zachowany jest w całości) – nie został uwzględniony w powyższych pracach bibliografi cznych.
23 Utwór Szczurowskiego z okazji urodzin Dominika Hieronima Radziwiłła, wydany w druku Głos
wzbudzający serca chrześcijańskie (Lublin 1787), współcześnie opublikowano w Missji Bialskiej XX. Bazylianów…, s. 765–770. Egzemplarz wariantu „b” lubelskiego wydania Głos wzbudzający serca chrześcijańskie zawiera tekst poetycki tego utworu wyłącznie po polsku.
wzbudzający serca chrześcijańskie ze zbiorów Biblioteki Warszawskiej Prowincji
Braci Mniejszych Kapucynów w Zakroczymiu, sygn. XVIII P 001360):
Chwała na wysokości, k. [A2r–A5v] – „Piesn. Rozmowa Aniołow z Ludzmi o Tróycy Przenaj-świętszey”
Bóg, Bóg, bytność, opatrzność, k. [A5v–A6r] – pieśń „o Tróycy Przenajświętszey” Z nami dziś Niebiosa Stwórcę wysławiaycie , k. [A6r–A8r] – pieśń „o Wierze Swiętey” Boże, usłysz mię, k. [A8r–B1r] – pieśń „o Miłości Bożey”
Głos, głos, głos dziś wesoły, k. [B1v–B2r] – pieśń „o Nayświętszey Eucharystyi”
Wszystkie narody przyidżcie na gody, k. [B2r–B3r] – pieśń „o Nayświętszym Sakramencie” Zatrzymaycie się, rozpytaycie się, k. [B3r–B3v] – „Piesn. Rozmowa Zywych z Umarłemi” Płyńcie łzy, płyńcie, k. [B6r–B7r] – „Aff ekt do Ukrzyżowanego Zbawiciela”
Słudzy Maryi, k. [B7r–B8r] – pieśń „o Nayświętszey Maryi Pannie Bractwa Bialskiego” Tyś co Nieba iest Ozdobą, k. [B8r–B8v] – pieśń „o Nayświętszey Maryi Pannie” Zbior Serafi nów, k. [B8v–C1v] – pieśń „o SS. Aniołach Stróżach”
Świętych cnot zbiorze, k. [C1v–C4v] – „Piesn nowa o Swiętym Jozafacie” Weyrzycie dziś Niebiosa, k. [C4v–C5v] – pieśń „o Zapłacie Swiętych” Słuchay ziemio, k. [C5v–C7v] – pieśń „o Odpłacenie złych Ludzi”
Drogich pereł wieńce Tobie Bazyli uwiły, k. [C7v–C8r] – pieśń „o S. Bazylim Wielkim” Makryno Święta, k. [C8v] – pieśń „o Swiętey Makrynie”
Ożyicie upłynione wieki, k. [D1r–D2v] – pieśń „o Swiętym Wincentym a Paulo” Póydziemy, póydziemy, hey w niewidome krainy, k. [D2v] – „Pieśni Wieczorne” Czas, czas, iuż niosą trunę, k. [D2v–D3r] – „Trwoga nocna”
Noc i dzień niechay cię chwalą, k. [D3r–D3v] – „Hasło Wieczorne”
W śpiewniku tym znalazły się m.in. (pomijając antyfony) cztery utwory: Z nami
dziś niebiosa Stwórcę wysławiajcie, Wszystkie narody, przyjdźcie na gody, Tyś, co nieba jest ozdobą, Makryno święta, które 15 lat wcześniej opublikował
Szczu-rowski u poczajowskich bazylianów w wydaniu Wzór doskonałości panieńskiej. Interesujące jest, że w śpiewniku wydania Głos wzbudzający serca chrześcijańskie tekst pieśni Z nami dziś niebiosa Stwórcę wysławiajcie obejmuje już 19 zwrotek, a nie – jak w wydaniu Wzór doskonałości panieńskiej – 7. W porównaniu z dru-kiem poczajowskim można zauważyć także różnicę w tekście poetyckim pierwszej zwrotki pieśni Makryno święta, przekazanej w druku lubelskim, w którym ta pieśń jest z kolei o jedną zwrotkę krótsza niż w druku poczajowskich bazylia-nów. Różnice pomiędzy tekstami tych samych pieśni opublikowanych najpierw w wydaniu Wzór doskonałości panieńskiej, później w druku Głos wzbudzający
serca chrześcijańskie mogły powstać w wyniku redakcyjnych zabiegów wydawców
tych utworów lub dzięki twórczej ingerencji samego Szczurowskiego.
Niestety, jak dotąd nie udało mi się odnaleźć ukraińskojęzycznych przekazów pieśni nabożnych opublikowanych w dziełach Szczurowskiego w rękopiśmiennych i drukowanych źródłach z XVIII w., w tym w obszernym zbiorze pt.
Bohohła-snyk, pierwszej zawierającej nuty antologii ukraińskich pieśni religijnych z XVII
i XVIII w., wydanej w poczajowskiej drukarni oo. bazylianów w latach 1790–1791. Jeżeli chodzi o pieśni polskojęzyczne, ich teksty znalazłam w powstałym w ostatnim
ćwierćwieczu XVIII w. rękopiśmiennym śpiewniku o sygn. 546, znajdującym się obecnie w zbiorach Biblioteki Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchow-nego w Lublinie24. Źródło to zawiera ukraińskojęzyczne teksty poetyckie
licz-nych pieśni religijlicz-nych znalicz-nych z rękopiśmienlicz-nych śpiewników z wieku XVIII i opublikowanego z nutami przez poczajowskich bazylianów Bohohłasnyka oraz teksty pieśni nabożnych w języku polskim (niektórym pieśniom polskojęzycznym towarzyszą wskazówki sporządzone cyrylicą). Jak świadczą występujące w źródle uwagi, śpiewnik był używany podczas nabożeństw obrządku unickiego. Wśród utworów polskojęzycznych znajdują się zarówno pieśni z repertuaru środowisk rzymskokatolickich, jak i 11 pieśni (bez wskazania autora), opublikowanych w wymienionych wyżej drukach Szczurowskiego. Są to następujące utwory:
Puydziemy, puydziemy, hey w niewidome krainy (fol. 77v) Czas, czas, już niosą trunę (fol. 77v–78v)
Weyrzycie dzis niebiosa (fol. 78v–80r) Słudzy Maryi (fol. 80r–82r)
Z nami dzis niebiosa stworcę wysławiaycie (fol. 82r–84v) Boże, usłysz mię (fol. 84v–86v)
Wszystkie narody przydcie na gody (fol. 86v–87v) Płyncie łzy, płyncie (fol. 87v–88v)
Tys co Nieba jest ozdobą (fol. 88v–89r) Zbior Serafi now (fol. 89r–90r)
Drogich pereł więce Tobie Bazyli uwiły (fol. 90v–91r)
Wyszczególnione pieśni wykorzystywano podczas misji prowadzonych przez bazylianów bialskich, natomiast drukowane przekazy tych utworów, z wyjątkiem pieśni Z nami dziś niebiosa Stwórcę wysławiajcie, Wszystkie narody, przyjdźcie na
gody, Tyś, co nieba jest ozdobą, znalazły się już w wydaniu lubelskich trynitarzy Głos wzbudzający serca chrześcijańskie. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że
rękopiśmienny śpiewnik został spisany po roku 1787, chociaż nie jest wykluczone, że sporządzono go wcześniej, bowiem pieśni w momencie druku pozostawały już w użyciu w unickim środowisku bialskim, na co wskazuje informacja:
Pie-sni nabozne […] spiewaiące się w tytule śpiewnika z wydania lubelskiego Głos wzbudzający serca chrześcijańskie. W śpiewniku rękopiśmiennym zanotowano
przekaz utworu Słudzy Maryi, bez podanej do niego wskazówki, który w wydaniu
24 Biblioteka Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Lublinie, Ms. 546. W latach 70.
XX stulecia rękopiśmienne źródło do naukowego obiegu wprowadził rosyjski historyk i uczony Jarosław Szczapow, który poinformował, że śpiewnik z ostatniej ćwierci XVIII w. zawiera przekazy pieśni religijnych w językach cerkiewnosłowiańskim, ukraińskim i polskim. Zob. Â.N. Ŝĉapov, Vostočnoslavânskie i ûžnoslavânskie rukopisnye knigi v sobraniâh Pol΄skoj Narodnoj Respubliki, cz. 2: Rukopisi sobranij Lûblina, Peremyšlâ, Sanoka, Poznani, Kurnika i Vroclava (№№ 94–239), Moskva 1976, nr 140, s. 41–42. Zob. też: Rękopisy cerkiewnosłowiańskie w Polsce. Katalog, oprac. A. Naumow, A. Kaszlej, współpr. E. Naumow, J. Stradomski, Kraków 2002, nr 799, s. 378–379 (wyd. 2 zm., Kraków 2004, nr 798, s. 381).
Głos wzbudzający serca chrześcijańskie został opublikowany z adnotacją „o
Nay-świętszey Maryi Pannie Bractwa Bialskiego”. W rękopiśmiennym zapisie tekst ostatniej zwrotki pieśni ma brzmienie: „Spoyrzy tez prosim na te miasto Białe”, identycznie jak i w drukowanym przekazie tego utworu. Ponieważ na fol. 4v ręko-pisu został umieszczony początek pieśni do Najświętszej Maryi Panny Wieczna
Obrono ludzi utrapionych25 (zapisu utworu nie ukończono), można
domnie-mywać, że śpiewnik sporządzono w unickim środowisku ukraińskojęzycznym w diecezji chełmskiej.
Znajdujący się obecnie w zbiorach Biblioteki Metropolitalnego Wyższego Semi-narium Duchownego w Lublinie wzmiankowany śpiewnik (o sygn. 546) z ostatniej ćwierci XVIII stulecia jest – jak dotąd – jedynym znanym mi rękopiśmiennym świadectwem wykorzystywania podczas nabożeństw w środowisku obrządku unic-kiego na ziemiach Rzeczypospolitej w XVIII w. (możliwe, że w diecezji chełmskiej) polskojęzycznych pieśni religijnych, śpiewanych podczas misji organizowanych przez bazylianów bialskich, których drukowane przekazy zachowały się w publi-kacjach Szczurowskiego. Niewykluczone, że te utwory z lubelskiego śpiewnika były wykonywane i zyskały popularność także w diecezji chełmskiej w czasie prowadzonych tam przez Szczurowskiego misji26. Przypomnijmy, że nawet w
poło-wie XIX w., o czym już wspominałam, o pieśniach nabożnych Szczurowskiego śpiewanych „w całej dyecezji chełmskiej” mówił pierwszy biograf unickiego misjo-narza – Adam Bartosiewicz. Świadectwem ówczesnej popularności w środowi-skach zarówno grecko-, jak i rzymskokatolickich pieśni opublikowanych przez Szczurowskiego pozostają ich przekazy (poetyckie i poetyckie wraz z melodiami), bez wskazania autora tekstu oraz muzyki, zamieszczone w Śpiewniku kościelnym Michała Mioduszewskiego w dziale „Pieśni cerkiewne”, z adnotacją: „w cerkwiach dyecezyi chełmskiej obrządku grecko-katolickiego używane”27.
Obecnie można stwierdzić, że Szczurowski we Wzorze doskonałości panieńskiej (Poczajów 1772) oraz Głosie wzbudzającym serca chrześcijańskie (Lublin 1787) opu-blikował poetyckie teksty łącznie ponad 30 pieśni nabożnych. Liczne pieśni z tego zbioru, pełniące ważną rolę w ówczesnej działalności misyjnej Szczurowskiego, znalazły się w jego Misji Bialskiej28 – podręczniku dla duchownych zawierającym
25 Drukowany przekaz tekstu pieśni do Najświętszej Maryi Panny Wieczna Obrono ludzi
utrapio-nych zachował się w wydaniu bez miejsca i roku, przechowywanym obecnie w BN: [Piesn do N. Maryi Panny nieustannemi łaskami słynącey w Obrazie Chełmskim], [b.m.d., XVIII w.], sygn. SD XVIII.1.7181 adl., k. [1v–2r]. Do uroczystej koronacji słynącego z łask wizerunku obrazu Matki Boskiej Chełmskiej 15 września 1765 r. doprowadził unicki biskup chełmski Maksymilian Ryłło. Zob. Cudowne Obrazy Matki Najświętszej w Polsce, zebrał i wyd. S. Barącz, Lwów 1891, s. 44–46.
26 A.B. [A. Bartoszewicz], op. cit., s. 449; D. Wereda, Działalność Tymoteusza Szczurowskiego…, s. 62. 27 Śpiewnik Kościelny czyli Pieśni nabożne z Melodyjami w Kościele katolickim używane, z Dodatkiem,
zebrał M. Mioduszewski, Kraków 1838–1842.
28 T. Szczurowski, Missja Bialska XX. Bazylianów podająca sposób łatwy do ćwiczenia się w modlitwie
kilka wersji scenariuszy prowadzenia misji, opublikowanym w 1792 r. w ofi cynie supraskich bazylianów. W poszczególnych tomach Misji Bialskiej, zatytułowanych:
Trzydniowa, Ośmiodniowa, Całomiesięczna i Całoroczna, autor wydał poetyckie
teksty pieśni nabożnych bez zapisów nutowych i bez wskazówek, na jakie tony należy je śpiewać. Są to utwory przeznaczone na różne święta roku kościelnego, ułożone w języku polskim, wśród których znajduje się tylko kilka pieśni nabożnych po „rusku”, transliterowanych alfabetem łacińskim (pieśni Chotiay wiczne żyty,
Od sosc maternych, Wozlublu Tia Boże moy opublikowano w tomie Trzydniowa).
W zawartym w Misji Bialskiej rozdziale pt. Porządek usługi missionarskiey Szczurowski podaje wytyczne dla śpiewaków wykonujących pieśni nabożne: „Przed wschodem słońca o godzinie V. Spiewacy z wysokiego miesca spiewaią co dzień pieśń missionarską stosowną do następuiącey nauki”29. Przynoszą one
informacje o przeznaczeniu oraz roli pieśni nabożnych w działalności unickich misjonarzy. Jak wykazały moje badania, wśród takich „missionarskich” utworów opublikowanych w Misji Bialskiej znalazły się pieśni funkcjonujące w polskojęzycz-nych środowiskach rzymskokatolickich co najmniej od lat 40. XVIII w. Chodzi o śpiewane do naszych czasów w kościołach polskich pieśni Boże w dobroci nigdy
nie przebrany oraz Straszliwego majestatu Panie30.
W Misji Bialskiej (w tomie Całomiesięczna) Szczurowski opublikował siedem zwrotek pieśni Straszliwego majestatu Panie z uwagą, że jest to pieśń „o boiaźni grzechu” (adnotacja znajduje się w rejestrze na końcu tomu). Identyczny tekst tej pieśni, obejmujący sześć zwrotek, jest mi znany z drukowanych kantyczek
Pieśni nabożne, wydanych w ofi cynie jezuickiej Akademii Wileńskiej w 1745 r.31
W śpiewniku wileńskim utwór ten znajduje się w dziale „pieśni rozmaitych” i opatrzony jest adnotacją: „Zal za grzechy Duszy pokutującey”. Opublikowany w śpiewniku Pieśni nabożne przekaz pieśni Straszliwego majestatu Panie świadczy o tym, że funkcjonowała ona w polskojęzycznych środowiskach rzymskokato-lickich Wielkiego Księstwa Litewskiego już w czasach bliskich daty urodzenia
poświęcając na to dzień, tydzień, miesiąc i rok… dla ludu prostego po wioskach i miasteczkach żyją-cego. Za dozwoleniem zwierzchności kościelnej i zakonnej… ułożona i do druku podana, Supraśl 1792. Opis wydania zob. M. Cubrzyńska-Leonarczyk, op. cit., nr 387, s. 137. Na obecność pieśni ze śpiewnika Głos wzbudzający serca chrześcijańskie w poszczególnych tomach Misji Bialskiej wska-zał jeszcze o. Piętka: Missja Bialska XX. Bazylianów…, s. 761. Pieśni opublikowane przez Szczu-rowskiego w wydaniu Misja Bialska mają swoją współczesną, wspomnianą już powyżej, edycję. Zob. T. Szczurowski, Poezja…, passim.
29 Missja Bialska XX. Bazylianów…, s. 26.
30 Ibidem, s. 154, 325–326. Utwory te opublikowano we współczesnej edycji poetyckich tekstów
pieśni przypisywanych o. Tymoteuszowi Szczurowskiemu. Zob. T. Szczurowski, Poezja…, s. 130– 131, 163–164.
31 Pieśni nabożne na święta uroczyste, według porządku Kościoła Ś. Katolickiego Rzymskiego, na cały
rok zebrane, na wielu mieyscach poprawione, y z przydatkiem nowych pieśni przedrukowane, Wilno 1745, Muzeum Narodowe w Krakowie, Dział Starych Druków, Rękopisów i Kartografi i, sygn. VIII XVIII.5683, s. 559–562.
unickiego misjonarza. Wznowiona edycja Pieśni nabożnych, przygotowana przez wileńskich jezuitów w 1761 r., również zawiera zapis tego utworu32.
Przekaz pieśni Straszliwego majestatu Panie zachował się także w wydaniach tłoczonych w ofi cynach lwowskich w latach 60. XVIII w. Identyczny jak w kan-cjonale wileńskim tekst sześciu zwrotek tego utworu z adnotacją „żalu za grze-chy” znalazł się w zbiorku pieśni religijnych, zamieszczonym na końcu drugiego wydania pt. Nauka zbawienna na misji Societatis Jesu zwyczajna (Lwów 1767)33
ks. Szymona Majchrowicza (1717–1783), kaznodziei, pisarza politycznego i religij-nego, misjonarza zakonu Towarzystwa Jezusowego. Z kolei w śpiewniku Kantyczki
pieśni nabożnych, wydanym we Lwowie w drukarni Jana Szlichtyna w 1767 r., został
zawarty przekaz pieśni Straszliwego majestatu Panie, obejmującej już siedem zwro-tek34, niemal taki sam, z niewielkimi różnicami w ostatniej, siódmej zwrotce, jak
wydany później w Misji Bialskiej Szczurowskiego. Warto dodać, że sześć zwrotek pokutnej pieśni Straszliwego majestatu Panie ks. S. Majchrowicz zamieścił także w popularnym modlitewniku Początki życia niebieskiego na ziemi (Przemyśl 1771), jak również w kolejnych jego wydaniach (Przemyśl 1772; Berdyczów 1778)35.
32 Pieśni nabożne według porządku dorocznego świąt uroczystych Kościoła Ś. Katolickiego Rzymskiego
zebrane y po kilka razy na świat wydane. Teraz jednak z opuszczeniem niektórych mianowicie psalmów w mniey pospolitym używaniu będących, a na to mieysce z przydat:[kiem] nowych pieśni przedrukowane, Wilno 1761, Vilnius, Lietuvos Mokslų Akademijos Vrublevskių Biblioteka, sygn. L–18/1, s. 568–571.
33 [S. Majchrowicz], Nauka zbawienna na missyi Societatis Jesu zwyczayna. Krótko obiaśniaiąca co
każdy powinien wiedzieć, czynić, y czego się wystrzegać. Z pozwoleniem Starszych znowu prze-drukowana w Lwowie Roku Pańskiego 1767, [Lwów] 1767, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu [dalej: ZNiO], sygn. XVIII–3976–II, k. [B2r–B2v]. Drugie wydanie druku notuje K. Estreicher, Bibliografi a polska, t. 23, Kraków 1910, s. 66. Informację o tym, że pierwsze wydanie druku pt. Nauka zbawienna na missyi Societatis Jesu zwyczana… ukazało się we Lwowie w 1764 r., podano w XIX-wiecznej bibliografi i prac pisarzy-jezuitów: J. Brown, Biblioteka pisarzów assysten-cyi polskiéj Towarzystwa Jezusowego: powiększona dwoma dodatkami, z których pierwszy zawiera polskie i rossyjskie tłomaczenia, drugi wydania pisarzy Towarzystwa Jezusowego do innych assysten-cyi należących w Polsce i Rossyi, Poznań 1862, s. 89–90.
34 Kantyczki pieśni nabożnych według obrządków Kościoła Świętego Katolickiego na uroczystości
całego roku, z przydatkami nowych pieśni, osobliwie o Bożym Narodzeniu z pozwoleniem Starszych, [Lwów] 1767, ZNiO, sygn. XVIII–3978–I, s. 425–429.
35 S. Majchrowicz, Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, i Świętemi Iego:
na każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi S.J. zwyczaynym rozłożone… Przez… missyonarza Towarzystwa Jezusowego zebrane z pozwoleniem Zwierzchności drukowane, Przemyśl 1771, BN, sygn. SD XVIII.1.5288 adl., s. 327–329; S. Majchrowicz, Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, i Świętemi Iego: na każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi S.J. zwyczay-nym rozłożone… Przez… missyonarza Towarzystwa Iezusowego zebrane z pozwoleniem Zwierzch-ności drukowane, Przemyśl 1772, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie [dalej: BJ], sygn. 38974 I, s. 269–271; S. Majchrowicz, Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, y Świętemi Jego: na każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi zwyczaynym rozłożone… Przez… missyonarza dyecezyi przemyskiey zebrane z pozwoleniem Zwierzchności powtórnie przedruko-wane, Berdyczów 1778, Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. SD 5038, s. 295–298.
W Katechizmie dla ludzi życia wiejskiego (Wilno 1776) Józefa Legowicza (zm. 1811), proboszcza korkorzyskiego i pisarza religijnego, wśród innych pieśni nabożnych znalazł się zapis siedmiu zwrotek pieśni Straszliwego majestatu Panie36, identyczny
z późniejszym tekstem omawianego utworu, wydanym przez Szczurowskiego. Wśród wydawnictw proweniencji rzymskokatolickiej z lat 80. XVIII w., w których zachował się przekaz tej pieśni, można wskazać jeszcze na druk pt. Po winności
chrześcijańskie albo katechizm misyjny, opublikowany w Warszawie w drukarni
księży misjonarzy37.
Pieśń Straszliwego majestatu Panie funkcjonowała w XVIII w. także na południo-wych obszarach dawnej Rzeczypospolitej w środowisku klarysek starosądeckich. W Bibliotece Klasztoru pp. Klarysek w Starym Sączu zachowały się dwa rękopi-śmienne zbiory (pt. Frakty), prawdopodobnie z I połowy XVIII stulecia, zawierające melodie, które służyły do akompaniamentu, w opracowaniu na pozytyw i skrzypce, do tekstów (podane są tylko incipity) kompletorium, nieszporów, mszy oraz pieśni polskich i łacińskich na wszystkie okresy roku kościelnego38. Wśród tych ostatnich
znajduje się tytuł pieśni Straszliwego wraz z melodią w zapisie instrumentalnym39.
Z kolei 10 zwrotek tekstu poetyckiego pieśni „pokutuiącego grzesznika”
Straszli-wego majestatu Panie przekazują dwa niewielkie rękopiśmienne śpiewniczki
prze-chowywane w tej samej bibliotece, sporządzane w XVIII w. w środowisku klarysek starosądeckich40. W śpiewniczkach tych zachował się również tekst sześciu zwrotek
pieśni do „Matki Miłosierdzia” Straszliwego majestatu Pana, Matko w łaskach nigdy
nieprzebrana41, którą być może, tak jak pieśń pokutną Straszliwego majestatu Panie,
śpiewano na melodię zanotowaną z tytułem pieśni Straszliwego we wskazanych zbiorach fraktów z pierwszej połowy tego stulecia z klasztoru w Starym Sączu.
Natomiast w ocalałym do dziś rękopiśmiennym śpiewniku zawierającym ukraiń skie pieśni religijne, sporządzonym przez popowicza Damiana Lewickiego na Łemkowszczyźnie w latach 1739–1740, znajdującym się aktualnie w zbiorach
36 [J. Legowicz], Katechizm dla ludzi życia wieyskiego z przydatkiem niektórych pieśni pobożnych
przez jednego kapłana dyecezyi wilenskiey zebrany y do druku podany, Wilno 1776, BJ, sygn. 37237 I, s. 45–48.
37 Powinności chrześciańskie albo katechizm missyiny nauczaiący co powinien każdy chrześcijanin
wierzyć, wiedzieć, czynić, aby był zbawiony. Z przydatkiem nabożnych pieśni, które się podczas missyi lub mszy śpiewaney śpiewać będą, Warszawa [1789], Biblioteka WPBMK, sygn. XVIII P 000127, k. [C12v–D1r].
38 Aktualne informacje o tych zbiorach i innych źródłach nutowych przechowywanych w Bibliotece
Klasztoru św. Kingi pp. Klarysek w Starym Sączu [dalej: Biblioteka KKl] zob. w: H. Cempura, Kultura muzyczna klasztoru PP. Klarysek w Starym Sączu w latach 1700–1782, Tarnów 2009, seria: „Bibliotheca Tarnoviensis”, t. 7.
39 Biblioteka KKl, Ms. Muz. 17(27), fol. 13v; Ms. Muz. 18(28), fol. 8v. Dodatkowo trzeba wskazać, że
w bibliotece klasztornej znajduje się jeszcze jeden zbiór Frakty na pozytyw stare z lat 1745–1758, w którym zachował się zapis instrumentalny pieśni Straszliwego: Ms. Muz. 19(17), fol. 41r.
40 Biblioteka KKl, Ms. 220/1, fol. [4v–6r], Ms. 220/2, fol. [4v–6r]. 41 Biblioteka KKl, Ms. 220/1, fol. [4r–4v], Ms. 220/2, fol. [4r–4v].
Instytutu Rękopisów Narodowej Biblioteki Ukrainy im. W.I. Wernadskiego w Kijo-wie (pod sygn. zespół XXXIII nr 54б), zachował się zapis tekstu pieśni „żałosnej”
Страшливого маистату Господи, który, zgodnie z ustaleniami muzykolog Olgi
Zosìm, jest ukraińskojęzyczną adaptacją polskiej pieśni Straszliwego majestatu
Panie42. Porównując oba przekazy tego utworu, polskojęzyczny i
ukraińskoję-zyczny (składający się z siedmiu zwrotek bez melodii i wskazówki na „ton”), można dojść do wniosku, że w łemkowskim śpiewniku z lat 1739–1740 zapisano dokładny przekład tekstu wszystkich sześciu zwrotek (siódma zwrotka przekazuje nowy tekst) pieśni Straszliwego majestatu Panie, znanej z drukowanego przekazu z jezuickiego kancjonału Pieśni nabożne (Wilno 1745), jak i z rękopiśmiennego przekazu klasztornego z XVIII-wiecznych śpiewniczków klarysek starosądeckich. Ponieważ w klasztorze Klarysek w Starym Sączu omawiana pieśń, jak wykazują źródła nutowe, z wielkim prawdopodobieństwem funkcjonowała już w ciągu I połowy XVIII w., nie można wykluczyć, że to właśnie jej przekaz z repertuaru tego środowiska klasztornego był znany i zaadaptowany wśród unitów na połu-dniowych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
Także pieśń Boże w dobroci nigdy nie przebrany, opatrzona uwagą: „Z żalem za grzechy”, wydana przez Szczurowskiego w Misji Bialskiej (w tomie Trzydniowa), funkcjonowała, jak wykazały moje badania, w polskojęzycznych środowiskach rzymskokatolickich dawnej Rzeczypospolitej już co najmniej od lat 40. XVIII stu-lecia, na co wskazują adnotacje podane przy tekstach pieśni religijnych w XVIII--wiecznych edycjach z lat 40. i 50.
W wydaniu Adama Franciszka Wasilewskiego, pisarza ziemskiego woje-wództwa wołyńskiego, powiatu krzemienieckiego, pt. Trakt nie przestronny ale
zbawienny (Warszawa 1746), przy publikacji pieśni do św. Franciszka (Święty Franciszku, wielki Patriarcho) zanotowano, że trzeba ją śpiewać „na tę nutę Boże
w dobroci nigdy nieprzebrany”43. W edycji Pieśni o Najświętszej Maryi Pannie
(Lwów 1752), zawierającej pieśni ku czci Matki Bożej w Podkamieniu, zacho-wał się przekaz Wielka Królowa górnego Syona, z adnotacją: „[uło]żona od Wiel: Imci Pana Aleksandra Wasi[…]wskiego pisarza ziemskiego krzemienieckiego na [ten] ton, iak Boże w dobroci &c”44. Utwór „na tę notę: Boże w dobroci &c” służył
42 O. Zosìm, Zahìdnoêvropejs´ka duhovna pìsnâ na shìdnoslov’âns´kih zemlâh u XVII–XIX stolìttâh,
Kiïv 2009, s. 150. Poetycki tekst pieśni Страшливого маистату Господи [Strašlivogo maistatu Gospodi] opublikowano w: Barokovì duhovnì pìsnì z rukopisnih spìvanikìv XVIII st. Lemkìvŝini, wstęp, oprac. i komentarze O. Gnatûk, L´vìv 2000, s. 96–97.
43 A.F. Wasilewski, Trakt nie przestronny ale zbawienny ktorym słowo wcielone Syn Boga Oyca
Przed-wiecznego y Maryi Panny Niepokalaney… przez… pisarza ziemskiego woiewodztwa wołyńskiego powiatu krzemienieckiego wierszem polskim delineowany y za dozwoleniem zwierzchności duchow-ney do druku podany, Warszawa [1746], Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków, sygn. 4.19.1.13, s. 461–462.
44 Pieśni o Nayświętszey Maryi Pannie które się śpiewaią przed Iey Cudownym Obrazem,
jako melodia do wykonania także innej pieśni maryjnej – do Najświętszej Maryi Panny Łąkowskiej Panno w Łąkowskim ukoronowana Obrazie – której przekaz znalazł się w wydaniu Pieśni i inne nabożeństwa o Najświętszej Maryi Pannie (Gdańsk 1753)45. Wskazówki na ton Boże w dobroci nigdy nieprzebrany (albo
na ton Boże w dobroci &c), podane przy pieśni do św. Franciszka i następnie pieśniach maryjnych, świadczą o ówczesnej popularności tego utworu, dobrze znanego i wykonywanego w polskojęzycznych środowiskach rzymskokatolickich. Niestety zapisu omawianej pieśni Boże w dobroci nigdy nie przebrany w źródłach rękopiśmiennych z tego czasu nie udało mi się dotąd odnaleźć.
Najwcześniejszy znany mi drukowany przekaz pieśni pokutnej Boże w dobroci
nigdy nie przebrany (z uwagą „pieśń skruszonego serca”) został zawarty w
wymie-nionym powyżej drugim wydaniu utworu Nauka zbawienna na misji Societatis Jesu
zwyczajna (Lwów 1767) misjonarza jezuickiego S. Majchrowicza46. Zapis tekstu
poetyckiego tej pieśni obejmuje sześć zwrotek (ostatnia zwrotka składa się tylko z dwóch wersów) i jest identyczny ze znacznie późniejszym przekazem opubli-kowanym przez Szczurowskiego w jego Misji Bialskiej. Taki sam zapis tej pieśni pokutnej znalazł się także w wydanym wcześniej niż Misja Bialska modlitewniku S. Majchrowicza Początki życia niebieskiego na ziemi47. Pieśń Boże w dobroci nigdy
nie przebrany zawierają też Katechizm dla ludzi życia wiejskiego (Wilno 1776)
ks. J. Legowicza48 i wspomniane wyżej wydanie księży misjonarzy, pt. Powinności
chrześcijańskie albo katechizm misyjny (Warszawa 1789)49.
W Poczajowie w 1772 r. opublikowano podręcznik metodyczny dla unickich misjonarzy ludowych, pt. Methodus Peragendi Missiones Apostolicas in Provincia
Ruthena O.S. Basilii Magni o. Kornela (Grzegorza) Sroczyńskiego (1731–1790),
bazylianina, ihumena i prefekta misji w Krystynopolu, sekretarza prowincji koron-nej oraz kronikarza. Praca ta ukazała się wraz z kolejnym wydaniem pt. Katechizm
u WW. OO. Dominikanów, na Świętey Górze Rożańcowey, nad miastem Podkamieniem Cetne-rowskim, złożone od I. Wielmożnych, y Wielmożnych panów polskich wyrażonych w przeszłych edycyach rożnych tychże pieśni nieraz drukowanych tak we Lwowie, iako też w Warszawie. Teraz przedrukowane we Lwowie, Lwów 1752, Biblioteka WPBMK, sygn. XVIII P 001244, k. [B3r–B4r].
45 Pieśni y inne nabożeństwa o Nayświętszey Maryi Pannie… J.W. Nayprzewielebnieyszego JMCi
X. Woyciecha z Leszczów Leskiego Biskupa Chełmińskiego, y Pomezańskiego. W sławnym rozlicz-nemi Cudami Iey Obrazie obecnym na pociechę wiernych Chrystusowych w kościołku Łąkowskim OO. Reformatów koronowaney roku… 1752. dnia 4 czerwca, Gdańsk 1753, BJ, sygn. 588132 I, s. 17–18.
46 [S. Majchrowicz], Nauka zbawienna…, k. [B 2v–B3r].
47 Idem, Początki życia niebieskiego na ziemi… (Przemyśl 1771), s. 329–331; idem, Początki życia
niebieskiego na ziemi… (Przemyśl 1772), s. 271–273; idem, Początki życia niebieskiego na ziemi… (Berdyczów 1778), s. 298–300.
48 [J. Legowicz], op. cit., s. 33–35.
49 Powinności chrześciańskie albo katechizm missyiny nauczaiący co powinien każdy chrześcianin
wie-rzyć, wiedzieć, czynić, aby był zbawiony. Z przydatkiem nabożnych pieśni, które się podczas missyi lub mszy śpiewaney śpiewać będą, Warszawa [1789], k. [C12r].
krótko zebrany, które – zgodnie z informacją podaną na karcie tytułowej –
prze-drukowano ze wcześniejszej edycji katechizmu (z 1768 r.) dokonanej w drukarni Bractwa św. Trójcy, aktywnie działającej przy lwowskim kościele katedralnym50.
Na końcu niewielkiego katechizmu lwowskiego (z 1768 r.) oraz poczajowskiego (z 1772 r.) umieszczono zbiorek 11 tekstów pieśni nabożnych, wśród których znajduje się 5 utworów w języku polskim i 6 pieśni ukraińskojęzycznych transli-terowanych alfabetem łacińskim. Utwory te opatrzono polskojęzycznymi adnota-cjami, w przypadku niektórych pieśni podano do nich tony. W tym zbiorze pod numerem 5 wydano pieśń Boże w dobroci nigdy nie przebrany z uwagą: „z zalem za grzechy. Spiewać się może pod czas Processyi”51. Przekaz tej pieśni pokutnej
w druku poczajowskim składa się z sześciu zwrotek (ostatnia zwrotka stanowi cały werset), a jego tekst jest identyczny z edycją tego utworu w Misji Bialskiej. Trzeba odnotować, że drukowane przekazy utworów Boże w dobroci nigdy nie
przebrany oraz Straszliwego majestatu Panie znalazły się również wśród
tek-stów pieśni proweniencji katolickiej opublikowanych przez poczajowskich bazylianów w wydaniu Powinności chrześcijańskie albo katechizm missyonarski
50 [C. Sroczyński], Katechizm krótko o (!) zebrany: Przednieysze wiadomości do zbawienia potrzebne
w sobie zawierający na missyach Zakonu S. Bazylego Wielkiego Prowincyi Koronney zwyczajny. Za dozwoleniem zwierzchności do druku podany. Pierwey w Lwowie w Drukarni J.K.M. Bractwa SSS. Troycy, roku P. 1768, a teraz znowu odnowiony, [Poczajów] 1772. Katechizm krótko zebrany jest składową częścią wydania: [C. Sroczyński], Methodus Peragendi Missiones Apostolicas in Pro-vincia Ruthena O.S. Basilii Magni… præsertim incipientium proposita, [Poczajoviæ] 1772. Zob. Â.P. Zapasko, Â.D. Ìsaêvič, op. cit., nr 2672, 2673. s. 28. Zob. też: Û. Rudakova, op. cit., s. 208– 209. Z informacji podanej w literaturze przedmiotu wynika, że pierwszym dziełem o. Kornela Sroczyńskiego był prawdopodobnie opublikowany anonimowo Katechizm krótko zebrany […] na misjach Zakonu S. Bazylego Wielkiego… (Lwów 1768). Zob. A.A. Zięba, Sroczyński Grze-gorz, w: Polski Słownik Biografi czny, t. 41, Warszawa–Kraków 2002, s. 218. Jeszcze na początku XX w. z egzemplarza tego anonimowego wydania lwowskiego korzystał w archiwum Klasztoru Bazyliańskiego św. Onufrego we Lwowie ukraiński historyk literatury Wasyl Szczurat, który w swojej pracy podał brzmienie karty tytułowej starodruku, a także opublikował incipity tek-stów 11 pieśni nabożnych wraz z uwagami do nich, znajdujących się na końcu tego wydania w zbiorku opatrzonym tytułem Piesni Nabożne na Missyach zwyczayne. Zob. V. Ŝurat, Ìz studìj nad počaïvs´kim Bogoglasnikom. Kvestìï avtorstva ì času povstannâ deâkih pìsen´, L΄vìv 1908, s. 40. W świetle najnowszych badań wiadomo, że unikatowy egzemplarz Katechizmu krótko zebranego (Lwów 1768) zachował się jako drukowany dodatek wklejony na karty 75–103 rękopiśmiennego podręcznika autorstwa o. Sroczyńskiego, pt. Methodus Peragendi Missiones Apostolicas in Provin-cia Ruthena O.S. Basilii Magni z 1770 r., który obecnie jest przechowywany w zbiorach Lwow-skiej Narodowej Naukowej Biblioteki im. W. Stefanyka w Oddziale Rękopisów w zespole nr 3 (Centralne Bazyliańskie Archiwum i Biblioteka we Lwowie) pod sygn. 159. Katechizm posiada odrębną paginację. Zob. B. Lorens, Bazylianie prowincji koronnej w latach 1743–1780, Rzeszów 2014, s. 264–265.
51 Katechizm krótko zebrany (Lwów 1768), k. 23r–23v. W swojej pracy korzystałam z egzemplarza
druku poczajowskiego: Katechizm krótko zebrany (Poczajów 1772), Narodowa Biblioteka Ukrainy im. W.I. Wernadskiego w Kijowie, Dział zbiórek bibliotecznych i kolekcji historycznych, sygn. B XLII 6/279, k. 109v–110r.
(Poczajów 1782)52. Z kolei zapis tekstu Boże w dobroci nigdy nie przebrany wśród
pieśni, „które spiewaią na Proces[syi]” z repertuaru rzymskokatolickiego, zacho-wał się w omówionym powyżej rękopiśmiennym śpiewniku z ostatniej ćwierci XVIII w., sporządzonym i będącym w użytku w środowisku unickim53.
Przedstawione powyżej wyniki moich badań każą podać w wątpliwość praw-dziwość opinii, że wszystkie pieśni wydane przez o. Tymoteusza Szczurowskiego zostały przez niego sporządzone „piórem rytmotworskim” czy „ułożone”. Z pewno-ścią jest ona błędna w odniesieniu do pieśni Straszliwego majestatu Panie oraz Boże
w dobroci nigdy nie przebrany, funkcjonujących w polskojęzycznych środowiskach
rzymskokatolickich Rzeczypospolitej Obojga Narodów już w czasach bliskich daty urodzenia Szczurowskiego. Trzeba podkreślić, że pieśni te wykorzystywali jezuici podczas prowadzenia misji, a poetyckie przekazy tych utworów znalazły się w zbiorkach pieśni religijnych, wydanych w latach 60–70. XVIII w. w pracach misjonarza zakonu Towarzystwa Jezusowego ks. S. Majchrowicza. Co najmniej pod koniec lat 60. XVIII stulecia pieśń Boże w dobroci nigdy nie przebrany funkcjono-wała także w środowisku unickim, o czym świadczy jej publikacja w Katechizmie
krótko zebranym (Lwów 1768), a także w dokonanym w 1772 r. przez oo.
bazy-lianów poczajowskich jego przedruku. Edycja polskojęzycznych utworów naboż-nych zamieszczonaboż-nych w tych wydaniach świadczy o tym, że już wtedy (a może i wcześniej) na obszarach dawnej Rzeczypospolitej podczas prowadzenia misji bazyliańskich wykorzystywano pieśni z repertuaru środowisk rzymskokatolickich, w tym adaptowano na gruncie unickim utwory śpiewane w czasie misji jezuic-kich. Przed wydaniem pieśni Boże w dobroci nigdy nie przebrany oraz Straszliwego
majestatu Panie w Misji Bialskiej przez Szczurowskiego, utwory te na początku
lat 80. XVIII w. publikowano w Poczajowie dla potrzeb bazyliańskich misjonarzy. Wydane w 1792 r. w Misji Bialskiej pieśni z repertuaru katolickiego nie tylko potwierdzają ich ówczesną popularność wśród wiernych obrządku greckokatolic-kiego, ale także świadczą o znaczeniu i roli tych pieśni nabożnych w działalności misyjnej Szczurowskiego, który mógł wzorować się na misjach organizowanych przez jezuitów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i korzystał z zasobu pieśnio-wego środowisk rzymskokatolickich, zwłaszcza z pieśni śpiewanych podczas misji jezuickich. Z pewnością Szczurowski czerpał również ze zdobyczy w prowadzeniu misji przez bazylianów różnych ośrodków, mógł wzorować się na starszym od niego o. Kornelu Sroczyńskim, który w 1772 r. w Poczajowie wydał podręcznik metodyczny dla bazyliańskich misjonarzy wraz z katechizmem zawierającym pie-śni religijne, w tym z polskiego repertuaru katolickiego.
52 Powinności chrześciańskie albo katechizm missyonarski nauczaiący, co powinien każdy chrześcianin
wierzyć i czynić, aby był zbawiony. Za dozwoleniem Starszych wydrukowane Roku pańskiego 1782, Poczajów [1782]; Biblioteka WMSD, sygn. III A.5.42a (86013), k. [B2r–B2v], [C1v–C2r].
53 Biblioteka Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Lublinie, Ms. 546, fol. 99r–
Według przekonania Szczurowskiego misje bazyliańskie miały wprowadzić nowe metody w duszpasterstwie, co wyraźnie powiedział w swojej przedmowie do czytel-nika w Misji Bialskiej: „nie masz innego powabu, i zachęcenia, iak teyże potrawki na nowy smak, teyże sukienki na nowy kształt, tychże piosneczek na nowy ton, tychże ceremonii na nowy wydok, tychże słów na inny język przekształtowanie, słowem nowy coraz sposob zabawiania się bogomyślnością w społecznym towarzystwie”54.
Realizując swoje założenia, Szczurowski w praktykach religijnych, w których szcze-gólne miejsce należało się pieśniom nabożnym, czerpał z tradycji obrządku grecko- i rzymskokatolickiego. Nowatorskie formy pobożności autora Misji Bialskiej służyły zapewne budowaniu przekazu „za jednomyślność oboyga obrządkow”55, który
nie tylko świadczył o ekumenicznym charakterze działalności Szczurowskiego, ale i nawiązywał w tych czasach do jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
W związku z publikacją przez o. Tymoteusza Szczurowskiego w jego Misji
Bialskiej utworów katolickich mogą pojawić się wątpliwości co do autorstwa
i proweniencji pozostałych pieśni nabożnych wydanych w tym druku przez unic-kiego misjonarza. Na obecnym etapie badań trudno ustalić, czy i ewentualnie który utwór pieśniowy jest z pewnością jego autorstwa. Ponieważ pieśni wydane w dziełach Szczurowskiego nie posiadają zapisów nutowych oraz nie mają żad-nych wskazówek, na jaką melodię należy je śpiewać, problematyczna pozostaje również kwestia dotycząca ich opracowania muzycznego. Nie sposób potwier-dzić lub zaprzeczyć, że Szczurowski komponował lub dostosowywał muzykę do tekstów pieśni. Opublikowane w pracach misjonarza przekazy pieśni nabożnych wymagają dalszych badań.
Sacred Songs printed by father Tymoteusz Szczurowski in the context of repertoire performed in Roman Catholic and Uniate communities in Polish-Lithuanian Commonwealth
Summary
Th e article is devoted to sacred songs issued by Tymoteusz (Tomasz Józef) Szczurowski, (1740– 1812), Basilian monk, a religious writer, a doctor of theology and canonical law, protonotary of the Holy See, a missionary acting in Polish-Lithuanian Commonwealth. Th e most of songs Szczurowski published in the period of being an monk in a Basilian monastery in Biała, owned by Radziwiłłs, and while he was in charge of a missions in Brześć parish. I compared them with sacred songs from the Roman Catholic and Uniate repertoire preserved in handwritten and printed sources, among others published in printing house of Th e Grand Dutchy of Lithuania.
In religious works Wzór doskonałości panieńskiej [Th e model of virgins’ perfection], Głos wzbudzający serca chrześcijańskie [Th e voice inspiring christian hearts] and Misja Bialska [Mission of Biała] Szczurowski printed many sacred songs in Polish and Ukrainian (transliterated in Latin alpha-bet) without notation of music for the needs of Greek Catholic Church. Th ese works mentioned in the sources of the subject, sometimes attributed to Szczurowski’s authorship, deserve deeper exploration.
54 Missja Bialska XX. Bazylianów…, s. 33. 55 Ibidem, s. 36.
On the basis of preserved printed works Szczurowski might be considered the creator of Polish and Ukrainian language sacred songs – the common heritage of Poland and Ukraine.
As the result of the research conducted by myself such opinion should be disclaimed at least when it refers to songs Straszliwego majestatu Panie [Th e Lord of the terrifying majesty] and Boże w dobroci nigdy nie przebrany [Lord of never exhausted goodness], which were in circulation among Polish speaking Roman Catholic communities of Polish-Lithuanian Commonwealth already in times close to Szczurowski’s birthday. Songs from the Catholic repertoire published in Misja Bialska issue of 1792 not only confi rm their popularity among the followers of the Greek Roman rite, but they also bear testimony of the meaning and role of the sacred songs in Szczurowski’s mission activity.
Bibliografi a Źródła drukowane
Brown J., Biblioteka pisarzów assystencyi polskiéj Towarzystwa Jezusowego: powiększona dwoma dodatkami, z których pierwszy zawiera polskie i rossyjskie tłomaczenia, drugi wydania pisarzy Towarzystwa Jezusowego do innych assystencyi należących w Polsce i Rossyi, Poznań 1862. Kantyczki pieśni nabożnych według obrządków Kościoła Świętego Katolickiego na uroczystości całego
roku, z przydatkami nowych pieśni, osobliwie o Bożym Narodzeniu z pozwoleniem Starszych, [Lwów] 1767.
[Legowicz J.], Katechizm dla ludzi życia wieyskiego z przydatkiem niektórych pieśni pobożnych przez jednego kapłana dyecezyi wilenskiey zebrany y do druku podany, Wilno 1776.
[Majchrowicz S.], Nauka zbawienna na missyi Societatis Jesu zwyczayna. Krótko obiaśniaiąca co każdy powinien wiedzieć, czynić, y czego się wystrzegać. Z pozwoleniem Starszych znowu prze-drukowana w Lwowie Roku Pańskiego 1767, [Lwów] 1767.
Majchrowicz S., Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, i Świętemi Iego: na każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi S.J. zwyczaynym rozłożone… Przez… missyonarza Towarzystwa Jezusowego zebrane z pozwoleniem Zwierzchności drukowane, Przemyśl 1771. Majchrowicz S., Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, i Świętemi Iego: na
każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi S. J. zwyczaynym rozłożone… Przez… missyonarza Towarzystwa Iezusowego zebrane z pozwoleniem Zwierzchności drukowane, Przemyśl 1772. Majchrowicz S., Początki życia niebieskiego na ziemi: przez złączenie się z Bogiem, y Świętemi Jego: na
każdy dzień w tygodniu sposobem na missyi zwyczaynym rozłożone… Przez… missyonarza dyecezyi przemyskiey zebrane z pozwoleniem Zwierzchności powtórnie przedrukowane, Berdyczów 1778. [Piesn do N. Maryi Panny nieustannemi łaskami słynącey w Obrazie Chełmskim], [b.m.d., XVIII w.]. Pieśni nabożne na święta uroczyste, według porządku Kościoła Ś. Katolickiego Rzymskiego, na cały rok
zebrane, na wielu mieyscach poprawione, y z przydatkiem nowych pieśni przedrukowane, Wilno 1745. Pieśni nabożne według porządku dorocznego świąt uroczystych Kościoła Ś. Katolickiego Rzymskiego
zebrane y po kilka razy na świat wydane. Teraz jednak z opuszczeniem niektórych mianowicie psalmów w mniey pospolitym używaniu będących, a na to mieysce z przydat:[kiem] nowych pieśni przedrukowane, Wilno 1761.
Pieśni o Nayświętszey Maryi Pannie które się śpiewaią przed Iey Cudownym Obrazem, Koronami Watykańskimi ukoronowanym od Oyca S. Benedykta XIII w Roku 1727. dnia 15. sierpnia u WW. OO. Dominikanów, na Świętey Górze Rożańcowey, nad miastem Podkamieniem Cetne-rowskim, złożone od I. Wielmożnych, y Wielmożnych panów polskich wyrażonych w przeszłych edycyach rożnych tychże pieśni nieraz drukowanych tak we Lwowie, iako też w Warszawie. Teraz przedrukowane we Lwowie, Lwów 1752.
Pieśni y inne nabożeństwa o Nayświętszey Maryi Pannie… J.W. Nayprzewielebnieyszego JMCi X. Woy-ciecha z Leszczów Leskiego Biskupa Chełmińskiego, y Pomezańskiego. W sławnym rozlicznemi
