Biocenozy otwornicowe z prze³omu jury i kredy — basen cieszyñski
(polskie Karpaty zewnêtrzne)
Andrzej Szyd³o*
Pocz¹tki rozwoju basenu Karpat Zewnêtrznych siêgaj¹ kimerydu. W tym czasie w s¹siedztwie platformy wschod-nioeuropejskiej ukszta³towa³y siê dwa rynnowe baseny o przebiegu równole¿nikowym — bachowicki na pó³nocny i cieszyñski na po³udniu (Ksi¹¿kiewicz, 1960; Nowak, 1973). W basenie cieszyñskim ograniczonym przez wynie-sienie inwa³dzkie od pó³nocy i œl¹skie od po³udnia by³y deponowane warstwy cieszyñskie (tyton–hoteryw).
Osady te stanowi¹ doln¹ czêœæ jednostki œl¹skiej, która jako podjednostka cieszyñska stanowi zwarty obszar Pogó-rza Cieszyñskiego. W tym najbardziej na zachód wysuniê-tym regionie polskich Karpat zewnêtrznych s¹ obecne w pe³ni wykszta³cone profile warstw cieszyñskich, które obejmuj¹ trzy tradycyjnie wydzielane jednostki litostraty-graficzne: tytoñskie dolne. ³upki cieszyñskie (niefliszowe utwory margliste), górnotytoñsko-beriaskie wapienie cie-szyñskie (wapienny flisz) i górne ³upki ciecie-szyñskie wieku walan¿yn–hoteryw (turbidytowe sekwencje marglistych ³upków i piaskowców).
W osadach deponowanych w basenie cieszyñskim na prze³omie jury i kredy mo¿na wyró¿niæ dwa g³ówne typy mikrofauny. Asocjacje wyznaczone przez zespo³y zdo-minowane przez wapienny bentos sekrecyjny stowarzy-szony z otwornicami aglutynuj¹cymi materia³ wapienny oraz zespo³y z³o¿one g³ównie albo wy³¹cznie z otwornic krzemionkowych, wœród których pojawiaj¹ siê gatunki tworz¹ce poziomy masowego wystêpowania.
Zespo³y z charakterystycznymi formami: Trocholina solecensis Bielecka i Geinitzinita wolinensis Bielecka oraz otwornicami z rodzaju Andersenolina by³y obecne w gór-notytoñskich dolnych ³upkach cieszyñskich oraz wystêpo-wa³y lokalnie w równowiekowych wapieniach cieszyñskich, w których dodatkowo zarejestrowano plank-ton z gatunku Conoglobigerina stellapolaris (Grigelis).
Zespo³y wyznaczone przez otwornice krzemionkowe: Trochammina quinqueloba Geroch i Pseudoreophax cisovnicensis Geroch by³y charakterystyczne dla górnoty-toñsko-beriaskich wapieni cieszyñskich.
Sukcesja zespo³ów otwornicowych basenu cieszyñskie-go przedstawiona w œwietle analizy morfogrupowej ((Nagy i in., 1995; Berhnard, 1986; Koutsoukos i in. 1990) i tafofacjalnej (Speyer & Brett, 1986; Davies i in., 1990) stanowi zapis kolonizacji basenu karpackiego od stref szel-fowych poprzez lokalne zasiedlenie wód
powierzchnio-wych w tytonie do wkroczenia w g³êbsze batialne strefy basenowe na prze³omie jury i kredy.
W tym czasie nast¹pi³ spadek zró¿nicowania taksono-micznego i liczebnoœci otwornic o wapiennych sekrecyj-nych i aglutynowasekrecyj-nych skorupkach i rozwój populacji otwornic krzemionkowych, które czêsto mia³y charakter monogatunkowy. Ówczesne biocenozy otwornicowe ule-ga³y zubo¿eniu w wyniku transformacji geotektonicznej basenu, który powsta³ w wyniku pogr¹¿ania i rozpadu obszarów platformowych (p³ytkowodna sedymentacja wêglanowa) i ostatecznie uformowa³ siê jako rozleg³y zbiornik morski (wapienno-sylikoklastyczna sedymenta-cja turbidytowa).
Charakter wspomnianej mikrofauny otwornicowej nawi¹zuje do pozycji paleogeograficznej basenu cie-szyñskiego, który kszta³towa³ siê na pograniczu dwóch obszarów paleobiogeograficznych borealnego (subboreal-nego) i tetydzkiego (medyterañskiego). Dominacja w tyto-nie biocenoz z³o¿onych z wapiennych otwornic bentonicznych zosta³a uznana za naturalne nastêpstwo formowania siê basenu karpackiego na po³udniowych krañcach platformy wschodnioeuropejskiej, sk¹d otworni-ce mog³y migrowaæ dziêki po³¹czeniu w rejonie bruzdy duñsko-polskiej. Zanik szelfowych asocjacji i pojawienie siê na prze³omie jury i kredy g³êbokomorskich zespo³ów otwornic krzemionkowych by³o zapewne efektem trans-formacji basenu karpackiego, który sta³ siê wówczas inte-gralna czêœci¹ oceanu Tetyda.
Literatura
BERHNARD J. M. 1986 — Characteristic assemblages and morpholo-gies of benthic foraminifera from anoxic, organic-rich deposits: Juras-sic through Holocene. J. Foram. Res., 16: 207–215.
DAVIES D. J., STAFF G. M., CALLENDER W. R. & POWELL E. N. 1990 — Description of the quantitative approach to taphonomy and taphofacies analysis: All dead things are not created equal [In:] Miller, W. (ed.) — Paleocommunity temporal dynamics: the long-term deve-lopment of multispecies assemblages. Paleont.Spec.Publ., 5: 328–350. KOUTSOUKOS E. A. M., LEARY P. N. & HART M. B. 1990 — Latest Cenomanian — earliest Turonian low oxygen tolerant Benthonic foraminifera: a case study from the Sergipe Basin. (NE Brazil) and the Western Anglo — Paris Basin (Southern England). Palaeogeogr. Palae-oclimatol. Palaeoecol., 77: 145–177.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1960. Zarys paleogeografii polskich Karpat fli-szowych. Pr. Inst. Geol., 30: 209–249.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1975 — Bathymetry of the Carpathians Flysch Basin. Acta Geol. Pol., 25: 309–367.
NOWAK W. 1973 — Karpaty Zewnêtrzne (fliszowe). [In:] Soko³owski S. (ed.) — Budowa geologiczna Polski t. 1, Stratygrafia cz. 2, Mezozo-ik. Wyd. Geol., Warszawa: 389–408, 464–469.
SPEYER S. E. & BRETT C. E. 1986 — Taphofacies controls. Background and episodic processes in fossil assemblage preservation. [In:] ALLISON P. A. & BRIGGS D. E. G. (eds) — Taphonomy. Rele-asing the data locked in the fossils record. Topics in Geobiology, Ple-num Press, New York, 9: 501–545.
981 Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 11, 2003
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków, e-mail: aszydlo@pigok.com.pl
