Studia z N auk Społecznych z. 11
E d w a rd J e z io r o w s k i W SP w B y d g o sz c z y
ZARYS OGÓLNY SYSTEM U WYCHOWANIA
PATRIOTYCZNO-OBRONNEGO MŁODZIEŻY
W RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ
W sp ółcześn ie pojęcie sytem u w ychow ania coraz bardziej rozszerza swój zakres, coraz dalej wykracza poza tradycyjne ramy instytucji szkolnych celo w o organizują cych pracę w y ch o w a w czą . Św iadczą o tym obecne przem iany w d zied zin ie edukacji, które odznaczają się ekspansją m yśli pedagogicznej do różnych środ ow isk sp o łecz nych, instytucji i p laców ek w poszerzeniu ram procesu w y ch o w a w czeg o i u w z g lę d nieniu jego różnorakich uw arunkow ań społeczno-kulturow ych, ekonom icznych i id eow ych . Zjawisko w ych ow an ia patriotyczno-obronnego w ystępuje bow iem w in stytucjach i sytuacjach, które są p ow ołan e i organizow ane do zupełnie innych celów. Instytucje te w coraz w ięk szym stopniu rozwijają działalność w zakresie w ychow ania patriotyczno-obronnego. Koncepcja polskiego system u ośw iaty zakłada, że kształto w anie człow ieka dokonuje się nie tylko w szk ole w toku intencjonalnego procesu w y ch o w a w cz eg o , o rgan izow an ego przez nauczycieli profesjonalnych, ale także pod w p ły w em od d ziaływ an ia całk ow itego środow iska, w którym czło w iek żyje i działa. Ten kom pleks c zyn n ik ów oddziałujących na człow ieka nie w e w szystkich przypad kach jest system em zorgan izow an ym , w w yniku czego każda jednostka i grupa podlega bardzo zróżn icow an ym w p ły w o m . Jak w ykazuje praktyka pedagogiczna sk u teczn ość tych niezam ierzonych o d d ziaływ ań w ych o w a w czy ch bywa bardzo c zę sto w iększa n i ż działań intencjonalnych zorganizow anych. W raporcie o s t a n ie ośw
ia-ty w PRL (W arszawa 1973 s. 296) w yróżn ion o trzy rodzaje insia-tytucji realizujących proces o św ia to w o -w y ch o w a w czy :
1) Instytucje p o w o ła n e specjalnie do realizacji zadań o św ia to w o -w y ch o w a w czych;
2) Instytucje, dla których zadania w y ch o w a w cz e są jedną z licznych funkcji spełnianych p rzez nie w społeczeństw ie;
3) Instytucje i zbiorow ości, które oddziałują w y ch o w a w czo na p ostaw y i prze konania obyw ateli.
W raporcie stw ierd zon o, że w sp ółcześn ie trzeba m ów ić o całk ow itym system ie kształcenia obejm ującym te w szystk ie instytucje, które jednostce przekazują w ied zę naukow ą, um iejętności praktyczne, treści id eologiczn e i polityczne, wartości kultu ralne, kryteria ocen i w zo ry zachow ań. Jest to ujęcie h olistyczne, które zakłada, że w szelk ie od d ziaływ an ia w y ch o w a w cze od n o szą się zarów no do całości system u (instytucji), jak i d o w y so ce złożonej w strukturze i funkcjach ludzkiej o so b o w o śc i1. W ychow anie patriotyczno-obronne realizow ane jest w ramach szeroko rozum ianego system u edukacji politycznej sp ołeczeń stw a. W Polsce istnieje w iele różnorodnych instytucji i organizacji, które pośrednio lub b ezp ośred n io uczestniczą w pracach na rzecz w ych ow an ia patriotyczno-obronnego. Do instytucji tych należy zaliczyć: sz k o l nictw o, organizacje p olityczne, m ło d zieżo w e i sp ołeczn e, organizacje param ilitarne, w ojsko, Obronę C yw ilną, rodzinę, środki m a so w eg o przekazu, instytucje kulturalno- ośw iatow e i artystyczne, kościół, w yd aw n ictw a. N ie w szystk ie z tych instytucji u czestniczą w procesie w ych ow an ia patriotyczno-obronnego w jednakow ym zakre- sie, jednakże w szy stk ie prow adzą lub inicjują tę działalność 2. Z punktu w idzenia ogólnej teorii sy stem ó w rzeczyw istość, która nas otacza i którą w dużej m ierze kształtujemy, da się ująć jako różnego rodzaju zorgan izow an e układy w różnym
3
stopniu złożon ości, integracji w ew nętrznej, aktyw ności i dyn am izm u . W ychow anie patriotyczno-obronne od b yw a się w ramach rozb u d ow an ego system u w ych ow an ia, rozum ianego jako zin tegrow an y układ sp rzężon ych ze sobą i w spółpracujących elem entów , których łączne funkcjonow anie zap ew n ić ma osiągnięcie celu4. Celem tym jest u k ształtow an ie określonej św iad om ości patriotyczno-obronnej w oparciu o a kceptow any i trw ały system wartości, w ied zę dotyczącą tej problem atyki obejmują cą znajom ość tradycji patriotyczno-obronnych n aszego państw a, jego dorobku, teraźniejszości i akceptow aną w izję dalszego rozwoju. Tak rozum iana św iad om ość patriotyczno-obronna jest jedną z form szeroko rozum ianej św iadom ości społecznej, obejmującej, obok św iad om ości patriotyczno-obronnej, św iad om ość narodow ą, pań stw o w ą oraz historyczną. Ta ostatnia forma św iad om ości w ią że ze sobą pozostałe rodzaje św iad om ości, jest dla nich w sp óln a, g d y ż p ozw ala ukazyw ać ich rozw ój w ramach h istorycznego rozw oju n aszego sp ołeczeń stw a. W ym iernym przejawem tak
ukształtow anej św iad om ości b ęd ą p o sta w y patriotyczno-obronne, rozum iane jako " w zględ n ie trwała g o to w o ść do działania na rzecz obronności kraju, jego n iep od le głości i osiągnięć. W p ostaw ie tej zaw arte są kom ponenty: p oznaw czy, dotyczący w ied zy o naszej p rzeszłości historycznej, teraźniejszości i przyszłości, u czu ciow o- m otyw acyjnej, określający ek sp resyw n y stosu n ek do ojczyzny i jej potrzeb obron nych, czyn n ościow y, składający się z n a w y k ó w i um iejętności służących obronie oraz rozw ojow i kraju" 5.
Aby osiągnąć za ło żo n y cel w rozb u d ow an ym system ie w ych ow an ia m u szą być za p ew n io n e określone w arunki tw orzenia sytuacji w y ch o w a w czy ch w ramach d zia łań p o szczeg ó ln y ch organizacji, tw orzących p od system y tego w ych ow an ia, a w szczególności:
- m usi być zb ieżn ość celó w w w y ch ow an iu patriotyczno-obronnym w ramach w szystkich organizacji,
- p o w in ie n w y stęp o w a ć p rzep ływ informacji m ięd zy organizacjami w zakresie realizacji tych celów,
- m usi być za p ew n io n e sp rzężen ie zw rotne m ięd zy efektam i działań i tw o rzo nym i sytuacjam i w y ch o w a w czy m i.
Brak któregokolw iek z tych w arunków pow oduje, że w szelk ie działania w y ch o w a w cze w tym zakresie będą działaniam i oderw anym i i trudno będzie osiągnąć zakładane cele w ych ow an ia. W szystkie w y m ien io n e w cześniej organizacje tw orzą sw oiste p o d sy stem y w ych ow an ia patriotyczno-obronnego, a całość tw orzy system o charakterze otw artym , o stałym kontakcie i w ym ian ie informacji z otoczenia, jak rów n ież jest system em dyn am iczn ym , ciągle rozwijającym się, mającym sw e tradycje, aktualnie odgryw ającym znaczącą rolę i zawierającym n o w e elem enty znajdujące się w stanie in statu nesccndi. W ch w ili obecnej system w ychow ania patriotyczno-obron nego ma następujące cechy:
- funkcjonalność polistruktuaralną, wyrażającą się w szerokim udziale różnych organizacji tw orzących podsystem y;
- elastyczn ość - g d y ż p o d sy stem y te i organizacje je tw orzące podlegają ciągłej adaptacji do zm ieniającej się rzeczyw istości w naszym państw ie;
- zd oln ością do czyn n ego w spółdziałania ze środow iskiem , w którym funkcjo nuje, jak i uczenia się u w zględ n ian ia dośw iadczeń;
- jak w ięk szo ść sy stem ó w otw artych nie jest on zd eterm in ow an y ani probabilistyczny, a tym sam ym nie p ozw ala dokładnie i w szczegółach określić zachow ania się system u jako całości.
Ten niedostatek w ynika z istniejących sprzeczności w realizacji celów ; z jednej strony kształtow anie p ostaw ludzi, regulow ania zach ow ań sp ołecznych, a z drugiej - stw orzenia w aru n k ów d o rozw oju in d yw id u aln ości każdego człow ieka.
Sprzecz-ność tę m ożna usunąć jedynie w ó w cza s, g d y rozwój in d y w id u a ln y każdego c z ło w ie ka, jego w łasne szczęście, m im o różnych form realizacji, będzie się m ieściło w szeroko rozum ianym rozw oju sp ołeczn ym , zarów no w płaszczyźn ie intelektualnej, moralnej, jak i materialnej.
Z d o tych czasow ych rozw ażań w ynika, iż niełatw o jest zb u d ow ać taką konstru kcję teoretyczną system u , która przylegałaby jedynie do określonego środow iska. N a leży określić charakter p o stu lo w a n eg o system u. C zy jest to system formalny, obejm ujący sw y m zasięgiem su m ę określonych instytucji, czy też system innow acyj ny, inspirujący całość p rzedsięw zięć patriotyczno-obronnych, i to zarów no w stru kturach poziom ych , jak i pionow ych.
Zasadnicza różnica m ięd zy system em form alnym i innow acyjnym tkwi w odm iennej koncepcji działania d y d a k ty czn o -w y ch o w a w czeg o . W system ie form al nym dom inują elem en ty działania tradycyjnego, g łó w n ie o strukturach liniow ych.
P oszczególn e instytucje osiągają cele kształcenia i w ychow ania od dzielnie, nie zależn ie od siebie, kończąc te procesy w różnym czasie. K ażdy z tych procesów stanow i odrębną całość, p ozb aw ion ą w spółdziałania z pozostałym i organizacjam i i instytucjam i. Tego rodzaju praktyka przeczy now oczesnej teoretycznej w ied zy o w ych ow an iu i jest nie do p ogodzenia z dyrektyw ą podejścia h olistyczn ego, a w ięc takiego, które zakłada, że w szelk ie od d ziaływ an ia w y ch o w a w c ze od n o szą się zarów no d o całości system u , jak i do w y so ce złożonej w swej strukturze i funkcjach ludzkiej o sob ow ości.
Praktyka polegająca na działaniu p oszczególn ych środ ow isk niezależnie od siebie lub obok siebie jest w adliw a i nie do przyjęcia.
N ależy organ izow ać procesy w ychow ania patriotyczno-obronnego w ramach p o szczeg ó ln y ch instytucji tak, aby określone cele były integralną częścią sk ład ow ą przed sięw zięć ideo w o -w y ch o w a w czy ch , aby struktura system u w ych ow an ia miała charakter dynam iczny, otw arty na działania innow acyjne zarów no w system ie lokal nym , jak i jako układ integrujący i w spółdziałający z otoczeniem . W pływ otoczenia na system lub jego elem en ty zależy od relacji, jakie zach od zą m ięd zy elem entam i otoczenia a elem entam i tw orzącym i system .
Innow acyjny system w ych ow an ia patriotyczno-obronnego m ło d zieży pozw ala na efek tyw n iejsze w yk orzystan ie czasu, um iejętności i motywacji w szystkich jego uczestników , a także śm ie lsze i lep sze w ykorzystanie środ k ów i p om ocy d y d a k ty cz n o -w y ch o w a w czy ch .
Szkoła na tle innych instytucji i organizacji odgryw a szczególn ą, bo w iodącą i inspirującą w y ch o w a n ie patriotyczno-obronne rolę. Swą działalnością obejmuje za rów no dzieci, m ło d zie ż oraz rodziców . A ktualne w yniki badań wskazują na to, że szkoła jest g łó w n y m źródłem w ied z y o obronności kraju, o jego historii i w ie d z y o sw oim regionie.
P ierw szą instytucją tw orzącą p od system w ych ow an ia m ło d zieży jest rodzina, g d y ż w niej najwcześniej następuje kształtow anie pogląd ów i sy stem ó w wartości dzieci i m łodzieży. Kolejną instytucją jest szkoła, która tw orzy o g n iw o og ó ln eg o system u w ych ow an ia patriotyczno-obronnego dzieci i m łodzieży. Na terenie szk oły w ystępuje rów n oległe i jed n oczesn e o d d ziaływ an ie różnych organizacji. M ożna do nich zaliczyć w p ierw szy m okresie ZHP, a następnie PCK, LOK, PTTK i inne. W p od system ie szk oln ym szczeg ó ln ą rolę w jego organizacji spełnia przedm iot p rzy sp osob ien ie obronne. Realizacja założon ych c eló w kształcenia i w ychow ania w tym przedm iocie stw arza sz cze g ó ln e w arunki n au czycielow i w zakresie kształtow ania św iadom ości patriotyczno-obronnej uczniów . R ów nież sam nauczyciel spełnia rolę koordynatora d ziałań w zakresie realizacji w ych ow an ia obronnego w ramach orga nizacji m ło d zieżo w y ch działających na terenie szkoły. Stąd w ynika konieczność, aby nauczyciel przedm iotu p rzysp osob ien ie obronne znal m echanizm y kształtow ania św iadom ości patriotyczno-obronnej m łodzieży, znał i przestrzegał w działalności w ych ow aw czej zasad y w ych ow an ia patriotycznego oraz um iał w ykorzystać bogaty dorobek w zakresie stosow an ia urozm aiconych form tego w ych ow an ia. Aby n auczy ciel PO był w stanie sprostać sw o im ob ow iązk om m usi być pedagogiem o rozw inię tych i utrw alonych um iejętnościach m yślenia i działania ped agogiczn ego.
PRZYPISY
1 H. M uszyński: Z ary s teorii w ychow ania. W arszaw a PWN 1976 ss. 34 6 , 3 47 2 Z. Kosyrz: lju ltu ra polityczna młodzieży. W arszaw a 1987 s. 85
3
' E. Laszlo: S ystem ow y o b ra z św iata. W arszaw a PiW 1978 s. 24
4 A. Lewin: S y ste m w ychow ania a tw órczość pedagogiczna. W arszaw a PWN 1983 s. 27 ■’ Z. Kosyrz, W. M agoń: W ychow anie wojskow e. W arszaw a WAP 1981 s. 108
E d w ard J e z io r o w s k i
OUTLINE OF THE SYSTEM OF PATRIOTIC EDUCATION OF
YOUNG PEOPLE IN POLAND
SUMMARY
The article presents m odel o f the system of patriotic education o f you n g people in Poland, basing on generał theory o f system s, stating fundam enta! conditions o f the system and its characteristics.
