Barbara Madéja
"Podbój Peru", William Hickling
Prescott, tłum. F. Bartkowiak,
Warszawa 1971 : [recenzja]
Collectanea Theologica 43/4, 187-188
R E C E N Z J E 187
powstałym i na etnicznym podłożu papuaskim (które prowadził również Polak, profesor U J —Tadeusz M i l e w s k i ) oraz najnowsze badania archeologiczne, wykorzystujące metodę datow ania przedmiotów za pomocą promieniowania kobaltu C14(prace E. E m o r y ’ e g o i H. S i n o t o ; R. G r e e n a i R. S u g g s a oraz C. S m i t h a ) autor zestawia etnogenetyczne ustalenia praojczyzny Polinezy j czy kó w.
O statni rozdział poświęcony jest obrazom współczesnego życia Polinezji, ruchom m igracyjnym na wyspach archipelagu oraz form owania się głównych grup religijnych w tej części kontynętu.
Duży jest udział m isjonarzy( przede wszystkim francuskich, również i angielskich) w historii nowożytnej społecznego i kulturow ego kształtowania się Polinezji; wkład ich znajdą zainteresowani na kartach tej ciekawej książki.
Pracę uzupełniają liczne fotografie autora i 4 mapki.
Książka napisana przez skrupulatnego badacza dawnych kultur, zbieracza legend, scen z życia wyspiarzy, muzyki i pieśni może stanowić wzór populary zacji etnografii i antropologii kulturow ej. Oby jak najszybciej ukazały się dalsze tego typu prace.
Barbara M adeja, Warszawa
Wiliam Hickling PRESCOTT, Podbój Peru, tłum. F. B a r t k o w i a k , W arszawa 1971, Państw ow y In sty tu t Wydawniczy, s. 519.
Inkowie, lud z obszaru środkowokanadyjskiego, przebyw ali na terenach obecnego Peru już w X II—X III w. W okresie swego rozkw itu państw o Inków obejmowało ogromne obszary (dzisiejsze tereny Peru, Ekwadoru, Boliwii, część Chile i Argentyny). Odkrycie państw a Inków, jego gwałtowny i brutalny podbój w strząsnęły Europą. Od 1534 roku we Włoszech, Niemczech i Francji krążyły raporty i pisma oraz wieści, przedstaw iające Peru, jego bogactwa i fantastyczny okup zapłacony P i z a r r o w i przez króla Inków. Wyraz „inka” można więc tłumaczyć: władca lub arystokrata. Dzisiaj w yraz ten, zarówno w formie rzeczownikowej i urobionych od niego przym iotników oznacza wszystko, co odnosi się do historii czy kultury dynastii Inków oraz do ludu, nad którym ona panowała.
Wiele publikacji i książek w naszym piśmiennictwie usiłuje wywołać z za pomnienia ciekawą k ulturę Inków; T o y n b e e przyznaje jej miejsce w ybra ne wśród swoich dwudziestu i jednej oryginalnych kultur. Niezwykle żywy rozwój etnologii pozwala nam dzisiaj badać fakty, znane od dawna, w nowym świetle. W ciągu 20 lat archeologia podważyła wszystkie nasze dotychczasowe pojęcia o początku i rozwoju k u ltu r peruwiańskich. Studiow anie tekstów o charakterze adm inistracyjnym okazuje się często bardziej owocne od egze- gezy prac klasycznych o państw ie Inków, czego doskonałym przykładem jest omawiana książka.
Historia peruw iańskich Indian obejm uje dwa okresy: właściwych Inków, który kończy się w XVI w. i okres Indian Quechuas [nazwa nadana przez misjonarzy językowi], który trw a dotychczas i skończy się dopiero wówczas, kiedy Indianie trzech krajów andyjskich zmieszają się całkowicie z ludnością pochodzenia hiszpańskiego.
H istoria konkwisty Peru W. H. P r e s c o 11 a, trak tu jąca o pierwszym okresie historii Inków, ukazała się ponad 100 lat tem u (1847 rok). Od tej pory ukazało się ponad siedem jej wznowień. Należy ona do klasycznych pozycji w studiach nad dawną, bogatą i niezwykłą k ulturą Peru. Nietypowe są okoli czności powstania omawianej monografii. Jej autor, praw nik i historyk, w sku tek u traty wzroku zrezygnował z zawodu adwokata, poświęcając się pracy naukowej. Zainteresow ania (szczególnie dziejami starożytnych państw A m ery ki przedkolum bijskiej — Meksyku i Peru oraz historią konkw isty i jej skutka mi dla ludności i kultury tego obszaru), pasja badawcza i niezależność
188 R E C E N Z J E
finansowe P r e s c o t t a sprawiły, że przy pomocy lektorów i posługując się wyłącznie specjalnym przyrządem pisarskim wydał w 1843 roku słynne dzieło
,,History of the Conquest of Mexico”, a po czterech latach prezentowaną
książkę (wcześniej jeszcze wydał dzieło: Panowanie Ferdynanda i Izabeli). W. P r e s c o t t (1796—1859) czerpie źródła przede wszystkim ze spoczywa jących od wieków w zapomnieniu m anuskryptów . Autorzy ich byli najczęś ciej uczestnikami lub świadkam i opisywanych wydarzeń. W ydobywając z nich, z rzadko spotykaną wnikliwością, selekcją i talentem syntezy, znamienne szczegóły, nadaje ukazywanej przez siebie wizji tych barwnych, zawikłanych i okrutnych czasów i ludzi niezwykłą plastykę. Wskrzeszony zostaje przed czytelnikiem obraz zniszczonej i skazanej na zagładę przez najeźdźców k u l tury Inków.
W swojej pracy P r e s c o t t posługuje się term inologią charakterystyczną dla dziewiętnastowiecznych ewolucjonistycznych teorii w etnografii. Uwzględ nia koncepcje ewolucjonistyczne [z podziałem dziejów rozwoju L. H. M o r g a n a i F. E n g e l s a ] , często nie doceniając poziomu rozwoju ludów pod bijanych przez Inków lub przeceniając osiągnięcia „Synów Słońca”. Odwo ływanie się do koncepcji frenologii, jako argum entu uzasadniającego rzekomą wyższość umysłową szlachty Inków, jest błędem: inne mamy dzisiaj w iado mości o układzie stosunków społeczno-politycznych [szczególnie w kwestii sądownictwa i podziału funkcji w adm inistracji dawnego Peru].
Część pierwsza książki, om awiająca pochodzenie cywilizacji peruw iańskiej, nasuwa wiele analogii z dziejami narodów na Wschodzie, szczególnie zaś z historią Azteków. Wielość różnego rodzaju „podobieństw kulturow ych” wywoływała falę różnorodnych hipotez i koncepcji na tem at pochodzenia Indian i ich kultury [przeciwstawia im się teoria autochtoniczności kultury Nowego Świata].
Podbój państw a Tavantinsuyu [dawna nazwa państw a Inków] przez P i- z a r r a , panowanie Huayna C a p a c, m arsz wojska hiszpańskiego przez Andy (1531—1532) podstępne ich „m anew ry” i okrucieństwo po wzięciu do niewoli króla A t a h u a l p y , jego śmierć, przybycie do C ajam arca brata P i z a r r a — Almagra [1533], założenie Limy [jako stolicy rozległego p ań stwa kolonialnego], powstanie Indian, polityka P i z a r r a wobec krajowców — to zaledwie niektóre z tem atów zaw artych w trzeciej części książki odpowia- jącej jej tytułowi. Można by ją — ze względu na talen t pisarski autora i jego dociekliwość psychologiczną — określić jako powieść, gdyby nie roz legły i uszczegółowiony m ateriał źródłowy [po każdej z pięciu ksiąg podane są noty bibliograficzne], z którego P r e s c o t t korzysta.
Kolejne tem aty następnych części pracy; wojny domowe między Hiszpanami w Peru i uspokojenie kraju. Pokazano w nich jak dram atycznie dokonywało sie zacieranie milowych kamieni starożytnej cywilizacji [z czysto fizycznymi jej cechami], takiej, jaką stworzyła pracowita i bogata k ultura Inków.
Książkę uzupełnia szczegółowy indeks oraz praw ie 60 ilustracji.
Barbara Madeja, Warszawa
Jack CONRAD, Człowiek — rasa — kultura, tłum . A. K r e c z m a r , W ar szawa 1971, Państw ow e Wydawnictwo Naukowe, s. 368.
Przekonanie o wartości zdobyczy kulturow ych Wschodu narodziło się w erze nowożytnej; dopiero ostatnie dziesięciolecia przyniosły wiedzę o is tnieniu w przeszłości imponujących bogactwem kultur. Trzeba było wysiłku wielu pokoleń wielu badaczy, abyśmy uwierzyli, że k u ltu ra śródziemnomor ska, do której należymy, jest tylko jedna z wielu rozległych, trw ałych i boga tych kultur, jakie ludzkość na swojej długiej drodze rozwojowej stworzyła.
Autor przedstaw ianej książki jest kontynuatorem tradycji intelektualnej ukształtowanej w antropologii kulturalnej przez Franza B o a s a i jego ucz
