2017 nr 2
ISSN 1643-8299Pań stwo i Społ eczeń stwo
EKONOMIA, FINANSE I EDUKACJA ZAWODOWA
WOBEC WYZWAŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
- WYBRANE ZAGADNIENIA
POD REDAKCJĄ
ALICJI DZIUBY-BURCZYK
Kraków
2017
im. Andrzeja Frycza M odrzew skiego pis.ka.edu.pl
Czasopism o punktow ane w rankingu
M inisterstw a N auki i Szkolnictw a W yższego i Index Copernicus International Rada W ydawnicza Krakowskiej Akadem ii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego:
Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg, Jacek M. Majchrowski
Rada Naukowa: Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg Redaktor naczelny: Jacek M. Majchrowski
Redaktorzy tem atyczni: Katarzyna Banasik-Petri, Alicja Dziuba-Burczyk,
Piotr Kopiński, Katarzyna Pokorna-Ignatowicz, Grzegorz Ptaszek
Redaktor statystyczny: Piotr Stefanów Sekretarz redakcji: Halina Baszak-Jaroń
Adres redakcji:
ul. G ustawa H erlinga-G rudzińskiego 1 30-705 Kraków
tel. (12) 25 24 665, 25 24 666 e-mail: w ydawnictwo@ kte.pl
Redakcja nie zw raca m ateriałów niezam ów ionych. D ecyzja o op u b lik o w an iu
tek stu uzależn iona jest o d opinii recenzentów . Redakcja zastrzega sobie p raw o
skracania tekstów przezn aczo n y ch d o d ru k u . Teksty p o w in n y być p rzesyłane
w d w ó ch egzem p larzach w ra z z w ersją elektroniczną.
© Copyright by Krakowska A kadem ia im. Andrzeja Frycza M odrzew skiego, 2017 e-ISSN 2451-0858
ISSN 1643-8299
Redakcja język o w a tekstów polskich: Halina Baszak Jaroń
Skład i łam anie: Oleg Aleksejczuk
W szystkie n u m ery kw artaln ik a „P aństw o i Społeczeństw o" są d o stęp ne
w w o ln y m d o stępie (open access).
W ersją p ie rw o tną czasopism a jest w y d an ie elektroniczne.
Wydawca:
WYDAWNICZA u l. G . H erlinga-Gru d z ińskiego 1, lok. C 224 30-705 Kraków, e-mail: biuro@ kte.pl
Państwo i Społeczeństwo
ROK X V II 2 0 1 7 n r 2
Alicja Dziuba-Burczyk: W prowadzenie. Ekonomia, finanse i edukacja zaw odow a wobec w yzw ań zrównoważonego rozw oju...5
MIKROEKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Barbara Podolec: Zarządzanie w ydatkam i gospodarstw dom owych w Polsce
- w ybrane aspekty analizy statystycznej...13 A nna D ębska-R up, Przem ysław Rup: Leasing jako źródło finansowania
przedsiębiorstwa i jego ujęcie w księgach rachunkow ych...35
FINANSOWE ASPEKTY
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU PRZESTRZENNEGO
Piotr Raźniak: Zróżnicowanie kondycji finansowej korporacji w Europie
Wschodniej w czasie spowolnienia gospodarczego...57 Piotr R aźniak, Sław om ir Dorocki, M onika Płaziak: Pozycja ekonomiczna
miast Europy Wschodniej na tle św iata... 71 Przem ysław Rup: Aspekty praw ne i rachunkowe klasyfikacji oraz wyceny
nieruchomości w jednostkach sektora finansów publicznych... 89
EDUKACJA ZAWODOWA
WOBEC WYZWAŃ W SPÓŁCZESNOŚCI
M agdolna Laczay: M anagement-based approach to the reform
of the vocational tra in in g ...113 M arta W oźniak-Zapór, M ariusz G rzyb, Sebastian Rymarczyk: Mechanizmy
RECENZJE
A nna Świętek: Sektory bankowe w Unii Europejskiej, red. Janusz Cichy, Blandyna Puszer, W ydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, Katowice 2016...139
Instrukcja przygotowania artykułów...145 Zasady recenzowania publikacji w czaso p ism ach ...147
2017 (XVII) n r 2
e-ISSN 2451-0858 ISSN 1643-8299
A licja Dziuba-Burczyk
WPROWADZENIE.
EKONOMIA, FINANSE I EDUKACJA ZAW ODOW A
WOBEC WYZWAŃ ZRÓW NOWAŻONEGO ROZWOJU
K o n c e p c ja z ró w n o w a ż o n e g o ro zw o ju , b io rą c a p o d u w a g ę z ło ż o n o ść p ro c e só w ek o n o m ic z n y c h , sp o łe c z n y c h i e k o lo g ic z n y c h , m o ż e m ie ć z asto so w an ie w skali p rzed sięb io rstw , reg io n ó w , g o sp o d a re k n a ro d o w y c h o raz w sk ali glo b aln ej c a łe g o św iata.
Z ró w n o w a ż o n y rozw ój k ra ju to ta k ż e ta k i m o d el g o sp o d a rk i, w k tó ry m są św iad o m ie k sz ta łto w a n e relacje p o m ię d z y w z ro ste m g o sp o d a rc z y m , a d b a ło ś c ią o śro d o w isk o n atu ra ln e ta k , ab y z a p e w n ić o d p o w ie d n i p o z io m ro z w o ju sp o łeczn eg o . W aru n k iem n ie z b ę d n y m z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju je s t ciąg łe ró w n o w a ż e n ie je g o trz e c h elem en tó w : sp o łeczn eg o , e k o n o m ic z n e g o i e k o lo g ic z n e g o. R ozw ój sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y p o sz c z e g ó ln y c h g o sp o d a re k n a ro d o w y c h św ia ta za le ż y od b a rd z o w ie lu c z y n n ik ó w b ę d ą c y c h w o b szarze za in te re so w a ń zaró w n o ek o n o m ii, j a k i szero k o ro z u m ia n y c h finansów . W d o b ie g lo b a liz a c ji w ra z z d y n a m ic z n y m ro z w o je m w y m ia n y g o sp o d arczej i sp o łeczn ej ro śn ie ró w n ie ż z n aczen ie z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju w skali m ię d z y n a ro d o w e j.
O p ra c o w a n ie zo stało p o św ię c o n e w y b ra n y m z a g a d n ie n io m finansów , e k o n o m i o raz ed u k a c ji zaw o d o w ej w o b e c w sp ó łc z e sn y c h w y z w a ń z ró w n o w a ż o n e g o ro zw o ju . S ied em a rty k u łó w w n im z a w a rty c h zo stało p o d z ie lo n e n a trz y g łó w n e sekcje tem a ty c z n e : m ik ro e k o n o m ic z n e u w a ru n k o w a n ia z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju ; fin an so w e a sp e k ty z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju p rz e strz e n n e g o , e d u k a c ja a z ró w n o w a ż o n y ro zw ó j.
M ik ro e k o n o m ic z n e u w a ru n k o w a n ia z ró w n o w a ż o n e g o ro zw o ju , sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e , są p rz e d m io te m ro z w a ż a ń p ie rw sz e g o arty k u łu , w k tó ry m A u to rk a p o ru sz a isto tn e p ro b le m y z z a k re su z a rz ą d z an ia w y d a tk a m i g o sp o d a rstw d o m o w y c h w P o lsce. W arty k u le z o sta ły zap re z e n to w an e w y n ik i staty sty czn ej a n a liz y czaso w o -p rz estrz e n n e j k sz ta łto w a n ia się w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h p o n o sz o n y c h n a g ru p y d ó b r i u słu g k o n su m p c y jn y c h w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 . P rz e d sta w io n o z a g a d n ie n ia p o z io m u i stru k tu ry w y d atk ó w , o k re ślo n o sp o łe c z n o -ek o n o m ic z n e d e te rm in a n ty k sz ta łto w a n ia się w y d a tk ó w w c ią g u p ię tn a stu b a d a n y c h lat, o k re ślo n o ta k ż e z m ia n y w h ie ra rc h ii p o trz e b k o n su m p c y jn y c h . Jako n a rz ę d z ia b a d a w c z e zasto so w an o : m e to d y k lasy fik acji, m o d e le e k o n o m e try c z n e o raz w ie le p o sta c i m o d e li reg re sy jn y c h , co u m o ż liw iło w s z e c h stro n n ą analizę o raz b ard zo in teresu jące w n io sk i.
W d ru g im arty k u le z o sta ła p o ru sz o n a p ro b le m a ty k a leasin g u , ja k o ź ró d ła ro z w o ju p rzed sięb io rstw . R ozw ój p o d m io tó w g o sp o d a rc z y c h u w a ru n k o w a n y je s t źró d ła m i fin a n so w a n ia w ła sn y m i i zew n ę trz n y m i. Je d n ą z m e to d fin a n so w a n ia d zia ła ln o śc i firm y je s t leasin g , k tó ry p o z w a la n a d o p a so w a n ie cz y n n ik ó w p ro d u k c ji w skali m ik ro e k o n o m ic z n e j. H isto ria g o sp o d a rc z a k ra jó w w y so k o ro z w in ię ty c h w sk a z u je n a fa k t w z ro stu z n a c z e n ia fin a n so w a n ia d zia ła ln o śc i le a sin g iem . W P o lsce p rz e m ia n y g o sp o d a rc z e w la ta c h 90. sp o w o d o w a ły z m ia n y leg isla c y jn e w z ak resie u m ó w le asin g o w y ch . W a rty k u le p rz e d sta w io n o analizę u n o rm o w a ń le a sin g u w p o d sta w o w y c h a k ta c h p ra w a , ta k ic h ja k : k o d e k s cy w iln y i u s ta w a o ra ch u n k o w o ści. K o d ek s cy w iln y definiuje u m o w ę le a sin g u o d 2 0 0 0 r., ja k o u m o w ę n a z w a n ą i n ie w p e łn i je s t o n a zg o d n a z u sta w ą o ra c h u n k o w o śc i n o rm u ją c ą za k re s u m ó w le asin g o w y ch . C elem a rty k u łu je s t p re z e n ta c ja w ielo - a sp e k to w o śc i leasin g u o raz u jęcie w k s ię g a c h ra c h u n k o w y c h leasin g u o p e ra c y jn eg o i le a sin g u fin an so w eg o , za ró w n o u k o rz y sta ją c e g o , ja k i fin an su jąceg o . Z w ró c o n o u w ag ę n a n ie d o sk o n a ło śc i w ew id e n c ji le a sin g u sc h arak tery zo w an e w K S R n r 5 „L easin g , n a je m i d z ie rż a w a ”, p ro p o n u ją c je d n o c z e śn ie ew id en cję z g o d n ą z te o rią i p ra k ty k ą ra ch u n k o w o ści. Z e w z g lę d u n a z a p o trz e b o w a n ie n a k a p ita ł firm d z ia ła ją c y c h w g o sp o d a rc e ry n k o w ej, leasin g w isto tn y sp o só b p rz y c z y n ia się do d o p a so w a n ia c z y n n ik ó w p ro d u k c ji w firm ie z je d n e j strony, z d ru giej zaś je s t n o śn ik ie m p o stę p u i ich ro zw o ju .
W trz e c im arty k u le, d o ty c z ą c y m z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju p rz e strz e n n eg o , A u to r d o k o n a ł an a liz y p rz e strz e n n e g o z ró ż n ic o w a n ia k o n d y c ji finansow ej n a jw ię k sz y c h k o rp o ra c ji w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sch o d n iej w czasie sp o w o l n ie n ia g o sp o d a rc z e g o , n a p o d sta w ie d a n y c h z a w a rty c h w ra p o rta c h D elo itte d la la t 2 0 0 8 -2 0 1 2 . L ic z b ę k o rp o ra c ji i ich p rz y c h o d y ze sp rz e d a ż y o raz z y sk n e t to z a g re g o w a n o do k raju , w k tó ry m z n ajd u je się sie d z ib a zarząd u . W y k azan o , że g lo b a ln e sp o w o ln ien ie g o sp o d a rc z e g en e ra ln ie n ie w p ły n ęło n eg a ty w n ie n a k o n d y c je b a d a n y c h firm , a c z k o lw ie k w y stę p u je silne re g io n a ln e z ró żn ico w an ie. W y ż sz ą d y n a m ik ą p a ra m e tró w fin a n so w y c h c e c h o w a ły się k o rp o ra c je p o lsk ie i czesk ie g e n e ru ją c e n a jw y ż sz e p rz y c h o d y ze sp rz e d a ż y i zy sk i n etto . W ie lk o ść
g o sp o d a re k m ie rz o n a p o z io m e m P K B n ie k o n ie c z n ie sp rz y ja w y so k im w y n ik o m p rz e lic z o n y m n a je d n ą k o rp o rację. P rz y k ła d e m te g o m o ż e b y ć P o lsk a, g d zie m im o dużej lic z b y sied zib zarząd ó w , n a jw y ż sz y c h w reg io n ie p rz y c h o d ó w ze sp rz e d a ż y i z y sk ó w n etto , w y n ik i fin an so w e p o sz c z e g ó ln y c h firm , są n iższe od średniej. Z k o le i k o rp o ra c je u lo k o w a n e w k ra ja c h o m n ie jsz y c h g o sp o d a rk a c h c e c h u ją się le p sz y m i w y n ik a m i fin an so w y m i, co zau w a ż o n o w C zech ach , S łow acji, n a W ę g rz e c h o ra z n a U k rain ie.
W a rty k u le c z w a rty m A u to rz y d o k o n a li p rz e g lą d u n a jw a ż n ie js z y c h k o n c e p c ji m ia st. O d n ie śli j e do m ia s t z lo k a liz o w a n y c h w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j, p o ró w n u ją c z o ś ro d k a m i z lo k a liz o w a n y m i w E u ro p ie Z a c h o d n ie j, A m e ry c e P ó łn o c n e j i A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j. W E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j z n a c z n a lic z b a m ia s t p o s ia d a p o w ią z a n ia m ię d z y n a ro d o w e , je d n a k ic h p o te n c ja ł g o s p o d a rc z y i lic z b a sie d z ib z a rz ą d ó w n a jw ię k s z y c h firm św ia to w y c h je s t s to su n k o w o n ie w ie lk a . Z te g o p o w o d u , p o z a W a rsz a w ą , nie w y s tę p u ją o ś ro d k i p e łn ią c e fu n k c je k o n tro ln o -z a rz ą d c z e w g o s p o d a rc e ś w ia to w e j. P o z y ty w n y m a s p e k te m j e s t n a to m ia s t w z ro s t z n a c z e n ia n a jw ię k s z y c h firm te g o re g io n u n a a re n ie m ię d z y n a ro d o w e j, z w ła s z c z a w k o n te k ś c ie sp a d k u z n a c z e n ia k o rp o ra c ji z lo k a liz o w a n y c h w k ra ja c h E u ro p y Z a c h o d n ie j. D o n a j w a ż n ie js z y c h g o s p o d a rc z o m ia s t E u ro p y Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j n a le ż y z a li c z y ć P ra g ę , W a rsz a w ę , B u d a p e s z t i K ijów . Z a u w a ż o n o ró w n ie ż , że W a rsz a w a , m im o w ię k sz e j lic z b y sie d z ib zarz ą d ó w , p o s ia d a m n ie js z y p o te n c ja ł m ię d z y n a ro d o w y n iż P rag a.
P ią ty a rty k u ł p o ś w ię c o n y z o s ta ł p ro b le m a ty c e g o s p o d a ro w a n ia n ie ru c h o m o ś c ia m i w se k to rz e fin a n só w p u b lic z n y c h o ra z a n a liz ie u n o rm o w a ń p ra w n y c h o b o w ią z u ją c y c h w ty m w z g lę d z ie w P o lsc e . S e k to r fin a n só w p u b lic z n y c h p ro w a d z i g o s p o d a rk ę fin a n s o w ą w y k o rz y s tu ją c z a so b y m a ją tk o w e sta n o w ią c e w ła s n o ś ć p a ń s tw o w ą lu b sa m o rz ą d o w ą . Is to tn y m z a g a d n ie n ie m j e s t g o s p o d a r k a n ie ru c h o m o ś c ia m i z p u n k tu w id z e n ia o p ty m a liz a c ji d o c h o d ó w i w y d a tk ó w p u b lic z n y c h , a ta k ż e z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju p rz e s trz e n n e g o . W ra c jo n a ln y m g o s p o d a ro w a n iu n ie ru c h o m o ś c ia m i m a s z c z e g ó ln ie isto tn e z n a c z e n ie w y c e n a i ic h k la sy fik a c ja . A u to r d o k o n a ł w n ik liw e j a n a liz y p o ró w n a w c z e j w y k a z u ją c ró ż n ic e w z a k re sie w y c e n y i k la sy fik a c ji n ie ru c h o m o ś c i w św ie tle o b o w ią z u ją c e g o p ra w a : k o d e k s u c y w iln e g o , u s ta w y o g o s p o d a rc e n ie ru c h o m o ś c ia m i, u sta w y o ra c h u n k o w o ś c i, co je s t s z c z e g ó ln ie w a ż n e w o k re ś la n iu w a rto śc i m a ją tk u p a ń s tw o w e g o . W p o s z c z e g ó ln y c h g a łę z ia c h p ra w a i o d p o w ia d a ją c y c h im u s ta w a c h sto su je się p o ję c ie n ie ru c h o m o ś c i w ró ż n y m z n a c z e n iu . W y c e n a n ie ru c h o m o ś c i w g o s p o d a rc e n ie ru c h o m o ś c ia m i o raz w ra c h u n k o w o ś c i s e k to r a fin a n só w p u b lic z n y c h sta n o w ią z a g a d n ie n ia o d m ie n n e , g d y ż słu ż ą in n y m c e lo m i o p a rte są n a in n y c h z a sa d a c h . Z p rz e d sta w io n e j a n a liz y w y n ik a że w y c e n a d la p o trz e b g o s p o d a rk i n ie ru c h o m o ś c ia m i je s t o d rę b n ą o d w y c e n y ra c h u n k o w e j, a je j w y n ik i n ie m o g ą b y ć a u to m a ty c z n ie p rz e k ła d a n e n a e w id e n c ję k się g o w ą .
O sta tn ie d w a a rty k u ły d o ty c z ą e d u k a c ji z a w o d o w e j w o b e c w y z w a ń w s p ó łc z e s n o ś c i, a w ię c w k o n te k ś c ie w y m ia ru s p o łe c z n e g o z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju . Ś w ia d o m e , a k ty w n e sp o łe c z e ń s tw o i w y e d u k o w a n e n a w y so k im p o z io m ie sta n o w i p o d s ta w o w y e le m e n t re a liz a c ji z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o j u k ra ju . U s ta w ic z n e p o d n o s z e n ie p o z io m u w ie d z y i u m ie ję tn o ś c i, z a ró w n o d z ię k i sy ste m o m e d u k a c ji fo rm a ln e j, j a k i n ie fo rm a ln e j, p o w in n o to w a rz y s z y ć ż y c iu -i d z ia ła ln o ś c i z a w o d o w e j k a ż d e g o o b y w a te la . C h o d z i m .in . o e d u k a c ję , k tó ra b ę d z ie p ro w a d z ić d o z d o b y c ia p rz e z o b y w a te li u m ie ję tn o ś c i in te g ro w a n ia i ró w n o w a ż e n ia a s p e k tó w e k o n o m ic z n y c h , e k o lo g ic z n y c h i sp o łe c z n y c h w k ażd ej d z ia ła ln o śc i.
W a rty k u le s z ó sty m A u to rk a p o d ję ła p ro b le m a ty k ę z z a k re s u s p o łe c z n e g o w y m ia ru z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju k ra ju . P o ja w iły się w n im o d n ie s ie n ia d o z m ia n y p o s trz e g a n ia k a p ita łu lu d z k ie g o w e w s p ó łc z e s n y m św ie c ie o ra z je g o ro sn ącej ro li d la ro z w o ju s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o k ra ju . S z c z e g ó ln ą u w a g ę z w ró c o n o n a ro lę ta le n tó w (u ta le n to w a n e j siły ro b o c z e j) o ra z u s ta w ic z n e g o k s z ta łc e n ia z a w o d o w e g o (v o c a tio n a l tra in in g ). W k ra jo w y m sz k o ln ic tw ie p u b lic z n y m (n a W ę g rz e c h ) z a rz ą d z a n ie ta le n ta m i j e s t z a g a d n ie n ie m o d u ż y m z n a c z e n iu . P o p ra w a ja k o ś c i z a s o b ó w lu d z k ic h j e s t p rz e d m io te m ró ż n y c h k o n c e p c ji ro z w o jo w y c h , k tó re k o n c e n tru ją się n a ła tw y c h do w y k o rz y s ta n ia k o m p e te n c ja c h i w y b itn y c h w y n ik a c h sk u p isk ta le n tó w . Z a u w a ż a ln e j e s t ro sn ą c e z a p o trz e b o w a n ie n a u ta le n to w a n y c h lu d z i, p rz e z co g o s p o d a rk a , ja k ró w n ie ż sp o łe c z e ń stw o , o c z e k u je o d p o w ie d n ie g o ic h w y k s z ta łc e n ia . G o s p o d a rk a w ę g ie rs k a p o d ą ż a z a ś w ia to w ą te n d e n c ją w z a k re sie e d u k a c ji o g ó ln e j, ale sy tu a c ja w ie lu g ru p s p o łe c z n y c h z n a jd u je się w n ie z b y t k o rz y s tn y m p o ło ż e n iu , z w ła s z c z a s p o łe c z n o ś c i ro m sk ic h , d la k tó ry c h u z y sk a n ie o d p o w ie d n ic h k o m p e te n c ji z a w o d o w y c h staje się p ro b le m e m . A u to rk a w k o n k lu z ji stw ie rd z a że, p o p rz e z n o w o c z e s n e m e to d y o ra z ro zw ó j n o w y c h ty p ó w o śro d k ó w o p ie k i d z ie n n e j, szk ó ł, in sty tu c ji, w k tó ry c h m o ż n a ro z w ija ć u k ry te ta le n ty , m o ż liw e b y ło b y p rz e z w y c ię ż a n ie w ie lu p ro b le m ó w e d u k a c y jn y c h n a W ę g rz e c h .
W arty k u le sió d m y m sc h a ra k te ry z o w an o o ra z p rz e d sta w io n o z a sto so w a n ie g am ifik acji, ja k o n iek o n w e n c jo n a ln e j te c h n ik i ed u k a c ji za ró w n o fo rm aln ej, ja k i n ie fo rm a ln e j. G am ifik a c ja p o le g a n a w y k o rz y sta n iu te c h n ik zn a n y c h z g ie r fa b u la rn y c h do k sz ta łto w a n ia z a c h o w a ń i p o sta w lu d zi w sy tu acjach , k tó re g ram i n ie są. D z ia ła n ia te słu ży ć m a ją z w ię k sz e n iu z a a n g a ż o w a n ia u c z e stn ik ó w d an eg o d z ia ła n ia w p ro c e sy - sz czeg ó ln ie te, k tó re w y d a ją się b y ć ru ty n o w e i nu d n e. S a m a te c h n ik a o p ie ra się n a o d c z u c ia c h z a d o w o len ia, ja k ie c z u ją lu d zie w w y n i k u np. p o k o n y w a n ia tru d n o śc i, z d o b y w a n ia n a g ró d , ale ta k ż e w w y n ik u ry w a liz a cji cz y w sp ó łp racy . W arty k u le p o d ję to p ró b ę o k re śle n ia m o ż liw o śc i z a sto so w a n ia g am ifik acji w k sz ta łc e n iu stu d e n tó w - d o d a tk o w o z w y k o rz y sta n ie m m e to d i te c h n ik k s z ta łc e n ia n a o d leg ło ść. P rz e a n a liz o w a n o n ie k tó re e le m e n ty g a m ifik a cji w ra z z p o d a n ie m m o ż liw o śc i z re a liz o w a n ia ich z w y k o rz y sta n ie m p la tfo rm y e -learn in g o w ej K A A F M .
O statn i e le m e n t n in ie jsz e g o o p ra c o w a n ia stan o w i re c e n z ja k siążk i: S e k to
ry b a n ko w e w U nii E u ro p e jsk ie j w y d an ej n a k ła d e m W y d a w n ic tw a U n iw e rsy te tu
E k o n o m ic z n e g o w K a to w ic a c h w 2 0 1 6 ro k u , d o k o n a n a p rz e z d o k to ran tk ę K ra k o w sk iej A k a d e m ii im . A n d rz e ja F ry c z a M o d rz e w sk ie g o .
Z ró w n o w a ż o n y ro z w ó j, ja k o n ie z w y k le isto tn y p ro c e s d la P o lsk i, zo stał o p ra c o w a n y i o b ecn ie sto p n io w o w d ra ż a n y w ży cie g o sp o d a rc z e , sp o łeczn e i ek o lo g ic z n e p o p rz e z p ro g ra m rz ą d o w y „ S tra te g ia z ró w n o w a ż o n e g o ro z w o ju P o lsk i do 2025 ro k u ” .
2017 (XVII) n r 2
e-ISSN 2451-0858 ISSN 1643-8299
Barbara Podolec
prof. nadzw . dr h ab , Krakowska A k a d e m ia im. A n d rz e ja Frycza M o d rz e w s k ie g o
ZARZĄDZANIE WYDATKAMI
GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE
- WYBRANE ASPEKTY ANALIZY STATYSTYCZNEJ
Streszczenie
W pracy za prezentow ano w y n ik i statystycznej analizy kształtow ania się w y d a tk ó w gosp od a rstw d o m o w y c h w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 . Okres badania o b e jm u je lata trw a ją c e j tra n s fo rm a c ji g ospodar czej i społecznej, charakteryzuje się z m ianam i szeroko p ojętych w a ru n k ó w życia. Zm ieniają się w zorce konsum pcji, po w sta ją n o w e potrzeby, kształtują się zachowania konsum pcyjne, których o d z w ie rc ie d le n ie m są w y d a tk i g o sp od a rstw d o m o w y c h .
W niniejszej pracy uwagę s k o n c e ntro w a n o na s truktu rze w y d a tk ó w ponoszonych na zakup p o d sta w o w ych agre g a tó w d ó b r i usług konsum pcyjnych. Analizę przepro w a dzo n o w ujęciu czasowym i przestrzennym . Poruszane p ro b le m y dotyczą: zróżnicowania te ry to ria ln e g o poziom u i s tru k tu ry w y d a tk ó w ; określe nia społe czno-ekonom icznych d e te rm in a n t kształtow ania się w y d a tk ó w ; zmian zachodzących w p oziom ie i s truktu rze w y d a tk ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 ; oceny poziom u nasycenia dla p o d sta w o w ych agregatów d ó b r i usług.
W analizie w ykorzystano zagregowane dane liczbowe pochodzące z badań b u d ż e tó w gosp od a rstw d o m o w y c h przeprow adzanych przez GUS w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 . Punkt odniesienia w ocenie dy nam iki badanych cech sta n ow i rok 2000, w któ re g o cenach w yrażono realne d o c h o d y i w y d a tk i g o sp od a rstw d o m o w y c h . Narzędzia badawcze w ykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na d w ie grupy: m e to d y klasyfikacji (cech, o b ie k tó w i okresów ) oraz m od e le e konom e- tryczne. Pierwsza grupa m e to d pozw oliła m .in. na w y o d rę b n ie n ie faz rozw ojo w ych (podokresów ), charakteryzujących się w e w n ę trz n y m p o d o b ie ń s tw e m s tru k tu ry w y d a tkó w . Próba zastosowania w ie lu postaci m od e li regresyjnych u m o ż liw iła przeprow adzenie analizy p o ró w n a w cze j kształtow a
nia się poziom u i s tru k tu ry w y d a tk ó w w podzbiorach g o sp od a rstw d o m o w y c h , wskazania na p o d o b ieństw a oraz różnice w rozdysponow aniu ich doch od u , określe nia istotnych zmian w strukturze w y d a tk ó w w badanym okresie.
Słowa kluczowe: b udżety g o sp od a rs tw d o m o w y c h , w y d a tk i g o sp od a rstw d o m o w y c h , zróżnicowa
nie te ry to ria ln e , analiza statystyczna, m e to d y klasyfikacji, m odele e konom etryczne
M an agem ent o f Household Expenditures in Poland - Statistical Analysis Abstract
The p aper presents th e results o f th e statistical analysis o f th e e v o lu tio n o f household e xp e nd i tu re s in years 2 0 0 0 -2 0 1 4 . This tim e span covers th e o n g oing e co n om ic and social tra n s fo rm a tio n , characterised by evolving living co n d ition s, i.e. c o n s u m p tio n patterns, needs, and behavio rs w h ich are reflected in household expenditures.
In th is paper, th e a tte n tio n is focused on th e s tru c tu re o f e xp e nd itu re s on basic co n s u m e r goods and services. It examines th e fo llo w in g problem s: th e te rr ito ria l d iffe re n tia tio n o f th e levels and s tructu re s o f household e xpenditures; th e socio -e co n o m ic d e te rm in a n ts o f th e e xpenditures; th e changes in th e level and stru c tu re o f th e e x p e nd itu re s in years 2 0 0 0 -2 0 1 4 ; household needs re garding th e considered goods and services.
The analysis uses th e aggregated data fr o m h o u seh o ld b u d g e t surveys carried o u t by Central Statistical O ffice o f Poland b e tw e e n 2000 and 2014. The b e n c h m a rk f o r th e d yn a m ics o f th e stu d ie d fe a tu re s is th e y e a r 2000. Thus, its prices are used t o e s tim a te real incom es and e x p e n d i tu re s o f ho u s eh o ld s in th e analysed p e rio d . The research to o ls used in th e analysis consist o f th e m e th o d s o f classification o f fe a ture s, o b je cts, and p eriods, as w e ll as e c o n o m e tric m odels. The m e th o d s o f classification a llo w id e n tify in g th e s u b -p e rio d s cha ra cte rised by an in te rn a l s im ila r ity o f e x p e n d itu re s tru c tu re . The a tte m p ts t o a p p ly th e m u ltip le regression m od e ls e n able to c o m p a re th e level o f and s tru c tu re o f th e expenses in h o u seh o ld subsets, th e s im ila ritie s and d is p a ritie s in in co m e d is trib u tio n , and s ig n ific a n t changes in th e s tru c tu re o f th e e x p e n d itu re s o v e r th e p e rio d considered.
Key words: h ousehold budgets, household expenditures, regional diversity, statistical analysis,
classification m eth o d s, e c o n o m e tric m odels
W prow adzenie
N ie w ą tp liw y w p ły w n a rozw ój p o trz e b k o n su m p c y jn y c h w P o lsce p o d k o n ie c X X w ie k u m ia ły p rz e m ia n y u stro jo w e , a w ra z z n im i tra n s fo rm a c ja g o s p o d a r c z a i sp o łeczn a. C zło n k o stw o w U n ii E u ro p ejsk iej, p o stęp te c h n ic z n y o raz u p o w sz e c h n ie n ie In te rn e tu sp rz y ja ją d a lsz e m u ro z w o jo w i te g o zja w isk a i p o ja w ia n iu się n o w y c h p o trzeb . Ic h z asp o k o je n ie w iąże się z p ro b le m e m w y b o ru i p o d ję c ie m o k re ślo n y c h d e c y z ji1. K o n su m e n t d ecy d u je o w y b o rz e p o trzeb , k o le jn o śc i i sto p n iu ich z a sp o k o je n ia o raz o ty m , ja k ą czę ść d o c h o d u p rz e z n a c zy ć n a b ieżące sp o ży cie, a ja k ą n a o szczęd n o ści. O d z w ie rc ie d le n ie m ty c h d ec y z ji je s t stru k tu ra w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y ch .
P ra c a p o św ię c o n a je s t k sz ta łto w a n iu się w y d a tk ó w k o n su m p c y jn y c h w P o lsce w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 . C elem p ra c y je s t w y k a z a n ie ró żn ic w p o zio m ie
1 Problemow i konkurencyjności potrzeb i ich wyboru pośw ięcono wiele m iejsca w literaturze przed miotu. K onsekw encją procesu w yboru są określone zachow ania konsum pcyjne. Por. np. S. Gajewski, H ierar chia i intensywność potrzeb konsum pcyjnych gospodarstw dom owych (determ inanty zróżnicow ania i m echani zm y rozwoju), A cta Universitatis Lodziensis, U niw ersytet Łódzki, Łódź 1987.
i stru k tu rze w y d a tk ó w o k re ślo n y c h g ru p g o sp o d a rstw d o m o w y c h o raz id e n ty fik a c ja c z y n n ik ó w isto tn ie n a w y d a tk i o d d ziału jący ch . A n a liz ę p rz e p ro w a d z o n o w u ję c iu c z a so w y m i p rzestrz e n n y m . Z a sa d n ic z e p ro b lem y , k tó re staran o się zg łę b ić d o tyczą:
• z ró ż n ic o w a n ia p o z io m u i stru k tu ry w y d a tk ó w ;
• o k re śle n ia sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h d e te rm in a n t k sz ta łto w a n ia się w y
d atk ó w ;
• z m ia n z a c h o d z ą c y ch w p o z io m ie i stru k tu rze w y d a tk ó w w la ta c h 2 0 0 0 2 014;
• h ie ra rc h ii p o trzeb .
S z c z e g ó ln ą u w a g ę zw ró c o n o n a k sz ta łto w a n ie w y d a tk ó w w g o s p o d a r stw a c h p ra c o w n ik ó w 2, w z a le ż n o śc i o d sta n o w isk a z a tru d n ie n ia o so b y o d n ie sienia, ro b o tn ic z e g o b ą d ź n ie ro b o tn ic z e g o . Ta n ajb ard ziej lic z n a w P o lsce g ru p a sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n a g o sp o d a rstw d o m o w y c h 3 c h a ra k te ry z u je się relaty w n ie w y so k im z ró ż n ic o w a n ie m sy tu acji m aterialn ej i w ie lu ce c h sp o łe c z n o -d e m o g ra ficznych.
M etodologia i dane statystyczne
W an a liz ie w y k o rz y sta n o zag re g o w a n e d an e liczb o w e p o c h o d z ą c e z b a d a ń b u d ż e tó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h , p rz e p ro w a d z a n y c h p rz e z G U S co ro c z n ie w la ta c h 2 0 0 0 -2 0 1 4 4. P u n k t o d n ie sie n ia w o cen ie d y n a m ik i b a d a n y c h ce c h stan o w i ro k 2 0 0 0 , w k tó re g o c e n a c h w y ra ż o n o realn e d o c h o d y i w y d a tk i g o sp o d a rstw d o m o w y ch .
K la sy fik a c ja w y d a tk ó w p o n o sz o n y c h n a zak u p to w a ró w i u słu g k o n s u m p c y jn y c h z o sta ła p rz y ję ta z g o d n ie z n o m e n k la tu rą G U S . P o d z ia ł w y d a tk ó w je s t n astęp u jący : 1) ż y w n o ść i n a p o je b eza lk o h o lo w e ; 2) n a p o je a lk o h o lo w e i w y ro b y ty to n io w e ; 3) o d z ie ż i o b u w ie; 4) u ż y tk o w a n ie m ie sz k a n ia i n o śn ik i energii; 5) w y p o sa ż e n ie m ie sz k a n ia i p ro w a d z e n ie g o sp o d a rstw a d o m o w eg o ; 6) zd ro w ie; 7) tra n sp o rt;
2 G ospodarstw a pracow ników to takie g ospodarstw a dom owe, których wyłącznym lub głów nym źró dłem utrzym ania je s t dochód z pracy najem nej w sektorze publicznym lub prywatnym. D odatkow ym źródłem utrzym ania tych gospodarstw m oże być em erytura, renta lub inne niezarobkow e źródło; B u d żety gospodarstw dom ow ych w 2014 r, GUS, W arszawa 2015.
3 W edług D iagnozy Społecznej 2015, udział gospodarstw pracow ników wynosi 51,1% w szyst kich gospodarstw dom owych; D iagnoza Społeczna 2015, w: w w w .diagnoza.com /pliki/raporty/D iagnoza_ra- port_2015.pdf, [dostęp: 22.07.2016], s. 31.
4 B udżety gospodarstw dom owych w 2000 r., GUS, W arszawa 2001; B u d żety gospodarstw dom owych
8) łączn o ść;
9) re k re a c ja i k u ltu ra; 10) ed u k acja;
11) re stau racje i h o tele; 12) p o z o sta łe w y d a tk i5.
S to p ień a g re g a c ji d a n y c h lic z b o w y c h je s t z ró ż n ic o w a n y i za le ż y od celu b ad an ia. N ajb ard ziej z a g re g o w a n e dan e o d n o sz ą się do o g ó łu g o sp o d a rstw d o m o w y c h w P o lsce w o k re ślo n y m ro k u (p ie rw sz y z b ió r d an y ch ) i o b e jm u ją la ta 2 0 0 0 -2 0 1 4 . In fo rm u ją o ne o p rz e c ię tn y c h m ie się c z n y c h w y d a tk a c h (d o ch o d ach ) n a o so b ę w g o sp o d a rstw ie d o m o w y m . K o le jn y sto p ień a g reg acji o d n o si się do p rz e c ię tn y c h m ie się c z n y c h w y d a tk ó w n a o so b ę w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch , w ed łu g w o je w ó d z tw w 2 0 1 4 ro k u (dru g i z b ió r d a n y ch ), zaś w p rz y p a d k u g o sp o d a rstw p ra c o w n ik ó w (trzeci z b ió r d an y ch ), do p rz e c ię tn y c h m ie się c z n y c h w y d a tk ó w (d o ch o d ó w ) n a o so b ę w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h w ed łu g sta n o w i sk a z a tru d n ie n ia o so b y o d n ie sie n ia i w ie lk o śc i g o sp o d a rstw a d o m o w e g o (liczb y osó b ). N a le ż y m ie ć św ia d o m o ść , że w y n ik i b a d a ń b u d ż e tó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h p o w in n y b y ć w y k o rz y sty w a n e p rzed e w sz y stk im do an aliz z ró ż n ic o w a n ia w z g lę d n e g o o ra z stru k tu ry d o c h o d ó w i w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y ch , w zale ż n o śc i o d ce c h sp o łe c z n o -d e m o g ra ficz n y c h 6.
N a rz ę d z ia b a d a w c z e w y k o rz y sta n e w p ro w a d z o n y c h a n a liz a c h m o ż n a p o d z ie lić n a d w a rodzaje: m e to d y k la sy fik a c ji w ielo w y m iaro w ej o raz m o d ele ek o n o m e try c z n e . P ie rw sz a g ru p a m e to d u m o ż liw ia p rz e p ro w a d z en ie a n a liz y p o ró w n aw czej (cech, o b ie k tó w i o k re só w ), m .in. w y o d rę b n ie n ie faz ro z w o jo w y c h (p o d o k re só w ) c h a ra k te ry z u jąc y c h się w e w n ę trz n y m p o d o b ie ń stw e m stru k tu ry w ydatków . Z k o le i zasto so w a n ie w ie lu p o sta c i m o d e li re g re sy jn y c h p o z w a la o k re ślić p ra w id ło w o śc i w k s z ta łto w a n iu się in te re su ją c y c h z jaw isk , z ależn ie od sfo rm u ło w a n ia celu b ad an ia.
D o p ro sty c h m e to d sto so w a n y c h w a n a liz a c h p o ró w n a w c z y c h stru k tu r n a le ż y w sk a ź n ik p o d o b ie ń stw a d w ó c h stru k tu r d ij w y ra ż o n y w zorem :
d j = Ź m i n k > j }
k =1
gdzie:
i, j - numery porównywanych dwóch obiektów;
k - num er składnika struktury;
x k, - udział k-tego składnika odpowiednio w strukturze i-tego oraz j-tego obiektu.
5 W ydatki przeznaczone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstw a domowego. O bejm ują tow ary i usługi zakupione za gotówkę, również przy użyciu karty płatniczej lub kredytow ej, n a kredyt, otrzym ane bezpłatnie, oraz spożycie naturalne. N a pozostałe wydatki składają się m.in.: dary przekazane innym gospodar stw om dom ow ym , niektóre podatki (w tym od spadków i darowizn), pozostałe rodzaje w ydatków nieprzezna- czonych bezpośrednio na konsum pcję (np. odszkodow ania za w yrządzone szkody).
W s k a ź n ik p o d o b ie ń stw a stru k tu r m o ż e b y ć sto so w a n y za ró w n o w b a d a n ia c h staty c z n y c h (o b iek tam i m o g ą b y ć w ó w c z a s np. d w ie g ru p y sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e g o sp o d a rstw d o m o w y c h , p o ró w n y w a n e ze w z g lę d u n a p o d o b ie ń stw o stru k tu ry w y d a tk ó w ) o raz d y n a m ic z n y c h (o b iek tam i m o g ą b y ć np. d w a o k reślo n e la ta danej g ru p y g o sp o d arstw , w celu o k re śle n ia z m ia n z a c h o d z ą c y ch w stru k tu rze w y d a tk ó w ). W p rz y p a d k u d w ó c h id e n ty c z n y c h stru k tu r w s k a ź n ik p o d o b ie ń stw a p rz y jm u je w a rto ść 1,0 (1 0 0 % ), w p rz y p a d k u zu p ełn ej n ie z g o d n o śc i stru k tu r - w a rto ść 0. W y ż sz a w a rto ść w sk a ź n ik a w sk azu je n a w ięk sze p o d o b ie ń stw o p o ró w n y w a n y c h stru k tu r7.
G d y p rz e d m io te m b a d a n ia je s t z b ió r o biektów , w ó w c z a s o b lic z o n e w sk a ź n ik i p o d o b ie ń stw a m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i p a ra m i o b ie k tó w tw o rz ą m a c ie rz p o d o b ie ń stw a , b ę d ą c ą p o d s ta w ą do z a sto so w a n ia ta k so n o m ii stru k tu r8. P o w y ż sz a m e to d a p ro w a d z i do w y o d rę b n ie n ia p o d z b io ró w o b ie k tó w c h a ra k te ry z u jąc y c h się p o d o b ie ń stw e m struktur, np. w p rz y p a d k u zb io ru w o je w ó d z tw - do o trz y m a n ia ic h p o d z b io ró w o p o d o b n ej stru k tu rze w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y ch ; w p rz y p a d k u o k re su b a d a n ia - do o trz y m a n ia p o d o k re só w (faz ro zw o jo w y ch ) c h a ra k te ry z u jąc y c h się w e w n ętrzn ie p o d o b n ą stru k tu rą w y d atk ó w , p rz y z a ło ż o n y m p o z io m ie k ry ty c z n y m b ra k u p o d o b ie ń stw a .
W m eto d z ie W a rd a p u n k te m w y jś c ia je s t m a c ie rz D e u k lid e so w y c h o d leg ło ści d.. m ię d z y k lasy fik o w a n y m i o b iek tam i. N a p o c z ą tk u k a ż d y o b ie k t tra k tu je się ja k o o so b n ą p o d g ru p ę. N a p o sz c z e g ó ln y c h e ta p a c h a g lo m e ra c ji łą c z y się p a ry n a jb liż sz y c h p o d g ru p aż do u z y sk a n ia je d n e j grupy, w któ rej z n a jd u ją się w sz y stk ie e le m e n ty b a d a n e g o zb io ru W9. R ó żn e w ersje m e to d ag lo m e ra c y j- n y c h w y n ik a ją z o d m ie n n e g o sp o so b u d efin io w an ia o d leg ło ści m ię d z y g ru p am i. W m e to d z ie W a rd a du że zn a c z e n ie m a z m ie n n o ść w e w n ą trz g ru p o w a. O d leg ło ść m ię d z y g ru p a m i je s t tu d efin io w a n a ja k o m o d u ł ró ż n ic y m ię d z y su m am i k w a d ra tó w o d le g ło śc i p u n k tó w o d śro d k ó w g ru p , do k tó ry c h p u n k ty n ależą. G ra fic z n y m o b ra z e m p rz e b ie g u a g lo m e ra c ji o b ie k tó w je s t d e n d ro g ra m zb io ru . Z ależn ie o d c e lu b a d a n ia , p o d z ia ł zb io ru m o ż e n a stą p ić n a d o w o ln y m etap ie a g lo m e ra cji. W s k a ź n ik p o d o b ie ń stw a stru k tu r o raz m e to d a W a rd a z n a la z ły z asto so w an ie w a n a liz a c h p rz e p ro w a d z o n y c h n a p o d sta w ie z b io ru p ie rw sz e g o i d ru g ieg o .
M o d e lo w a n iu e k o n o m e try c z n e m u , w ty m ta k ż e p o w y ż sz y m a sp ek to m m o d e lo w a n ia reg resy jn eg o , p o św ię c o n o w iele m ie jsc a w literatu rze p rz e d m io - t u 10. M o d e l re g re sy jn y m o ż e m y n a jo g ó ln iej z a p isa ć z a p o m o c ą form uły:
7 B. Podolec, Zachow ania konsum pcyjne gospodarstw domowych. A naliza ekonom etryczna, „Z eszy ty N aukow e Akadem ii Ekonomicznej w K rakow ie” 1995, Seria specjalna: M onografie n r 124, s. 59-60.
8 J. Pociecha, B. Podolec, A. Sokołowski, K. Zając, M eto d y taksonom iczne w badaniach społeczno -ekonom icznych, PW N, W arszawa 1988, s. 181-185.
9 Por. ibidem, s. 7 6 -8 4 , a także T. Grabiński, M eto d y taksonom etrii, A kadem ia E konom iczna w K ra kow ie, K raków 1992, s. 101-104.
10 G.S. M addala, E konom etria, W ydawnictwo N aukow e PW N, W arszawa 2006; por. także B. P odo lec, P U lm an, M odele regresyjne w analizie w ydatków gospodarstw domowych, „Zeszyty Naukow e U niw ersy tetu Ekonom icznego” n r 790, W ydawnictwo U niw ersytetu Ekonom icznego w K rakowie, K raków 2008.
7 = f ( X , s ) , (1) gdzie:
7 - oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej,
X - oznacza m acierz obserwacji dla zmiennych objaśniających, e - oznacza wektor składników losowych,
f - oznacza pewną nieznaną nam funkcję.
W an a liz ie k sz ta łto w a n ia się w y d atk ó w , p ro w ad zo n ej n a p o d sta w ie z a g re g o w a n y c h d a n y c h lic z b o w y c h , za p o d sta w o w y m o ż n a u zn ać m o d e l lin io w y o postaci:
y t = a 0 + a1 x ,1 + a2 x ,2 + ... + a kx k + £ , (i = 1, n), (2)
gdzie:
yi - oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj dóbr i usług w złotych
na osobę w i-tej grupie gospodarstw dom owych (bądź jego udział w w ydatkach ogółem), x - oznacza przeciętną wartość j-te j zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowych,
sa. - oznacza param etr stojący przy j-te j zmiennej objaśniającej, s. - wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych.
P o w sz e c h n e zasto so w a n ie m a ją ta k ż e m o d e le n ie lin io w e (p o tęg o w e i w y k ła d n ic z e ), k tó re p rz e z o d p o w ie d n ie tra n sfo rm a c je sp ro w ad zan e są do p o staci lin io w y c h 11.
Z m ie n n y m i o b ja śn ia ją c y m i w p o w y ż sz y c h m o d e la c h , o g ó ln ie rzecz u jm u ją c , są c e c h y (ich w a rto śc i p rz e c ię tn e ) ch a ra k te ry z u jąc e i-tą g ru p ę g o sp o d arstw .
S z c z e g ó ln ą rolę p e łn i tu z m ie n n a o k re śla ją c a sy tu ację fin a n so w ą i-te j g ru p y g o sp o d a rstw (np. p rz e c ię tn y d o c h ó d ro z p o rz ą d z a ln y 12 w z ło ty c h n a o so b ę w i-tej g ru p ie g o sp o d a rstw ). M o że ona, ja k o je d y n a , o b ja śn ia ć k sz ta łto w a n ie o k re ślo n y c h w yd atk ó w . A n a liz a w y d a tk ó w o p a rta n a fu n k c ji liniow ej p ro w a d z ić m o że do o k re śle n ia h ie ra rc h ii p o trzeb , b o w ie m p u n k t p rz e c ię c ia k rz y w y c h E n g la z o sią w y d a tk ó w stan o w i k ry te riu m u p o rz ą d k o w a n ia d ó b r w ed łu g sto p n ia p iln o śc i p o trz e b . Jeżeli b łę d y o c e n sza c o w a n y c h p a ra m e tró w lin io w y c h m o d e li w y d a tk ó w u n ie m o ż liw ia ją zasto so w a n ie tej m eto d y , w ó w c z a s p o m o c n e m o g ą o k a z a ć się w sp ó łc z y n n ik i elasty c z n o śc i d o ch o d o w ej p o tę g o w e g o m o d e lu w y d a tk ó w 13. W p rz y p a d k u d a n y c h w p o sta c i sz e re g ó w c z a so w y c h lub p rz e k ro jo w o c z aso
-11 Por.: B. Podolec, Wybrane aspekty analizy warunków życia ludności w Polsce. M eto d y ilościowe w badaniach em pirycznych, Oficyna W ydaw nicza AFM, K raków 2014.
12 Dochód rozporządzalny je s t to sum a bieżących dochodów gospodarstw a dom owego z poszcze gólnych źródeł pom niejszona o zaliczki n a podatek dochodow y od osób fizycznych płacone przez płatnika w im ieniu podatnika (np. od dochodów z pracy najem nej), o podatki od dochodów i własności płacone przez pracujących na w łasny rachunek oraz o składki n a ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.
w y ch , do zb io ru p o te n c ja ln y c h z m ie n n y c h o b ja śn ia ją c y c h m o ż n a w p ro w a d z ić z m ien n e c z aso w e (w ty m ta k ż e ja k o z m ien n e z e ro -je d y n k o w e ). W b a d a n ia c h d y n a m ik i zjaw isk , je d y n ą z m ie n n ą o b ja śn ia n ą m o ż e b y ć czas. G łó w n ą p rz e sła n k ą d e c y d u ją c ą o w y b o rze z m ie n n y c h o b ja śn ia ją c y c h p o w in n a b y ć ich w arto ść m e ry to ry c z n a o d n o sz ą c a się do c e lu b ad an ia. N a le ż y p rz y ty m p a m ię ta ć o sp eł n ie n iu p rz e z n ie k ry te rió w fo rm a ln o -sta ty sty c z n y c h . S p o śró d w ie lu m e to d d o b o ru (selek cji) z m ie n n y c h o b ja śn ia ją c y c h w m o d e lu reg re sy jn y m , p o w sz e c h n ie sto so w a n a je s t p ro c e d u ra tzw . reg resji k ro k o w ej. Jej n a g m in n o ść w y n ik a p rzed e w sz y stk im z d o stę p n o śc i w w ię k sz o śc i p a k ie tó w sta ty sty c z n y c h (w y p o sa ż o n a w tę m e to d ę je s t m .in . S ta tistica ).
W n in ie jsz y m o p ra c o w a n iu , o p ró c z m o d e li lin io w y ch , p o tę g o w y c h i w y k ła d n ic z y c h , za p ro p o n o w a n o ta k ż e m o d e l o postaci:
, 1
ln y t = a () + a 1 — + s t , (3)
w którym przyjęto oznaczenia ja k we wzorze (2), zaś:
di - oznacza odpowiednio dochód rozporządzalny.
Z a sto so w a n ie p o w y ż sz e g o m o d e lu p o z w a la n a p o d ję c ie p ró b y o c e n y p o z io m u n a sy c e n ia d la p o d sta w o w y c h a g re g a tó w d ó b r i u słu g w g o sp o d a rstw a c h p ra c o w n ic z y c h o raz sp raw d zen ia, cz y p o z io m te n je s t stały w czasie, b ą d ź w j a k im z m ie n ia się k ie ru n k u . Jeżeli p o p y t n a dan e d o b ro (b ąd ź a g re g a t d ó b r) je s t m ie rz o n y w y so k o śc ią w y d atk ó w , w ó w c z a s o p o z io m ie n a sy c e n ia m o ż n a m ó w ić w p rz y p a d k u stały ch c e n i n ie o g ra n ic z o n y m w zro śc ie d o c h o d ó w 14. Z au w ażm y , że je ś li d o c h ó d w z ra sta n ie o g ra n ic z e n ie , w ó w c z a s w y d a tk i n a d a n y a g re g a t d ó b r i u słu g b ę d ą d ą ż y ły do ea0, k tó ry m o ż n a p rz y ją ć z a p rz y b liż o n y p o z io m n asy cen ia.
R ezultaty em piryczne
Z g o d n ie z n a jn o w s z ą p u b lik a c ją G U S , p re z e n tu ją c ą w y n ik i b a d a n ia b u d ż e tó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h w P o lsc e 15, p rz e c ię tn y m ie się c z n y d o c h ó d ro z p o rz ą d z a n y n a 1 o so b ę w 2 0 1 4 ro k u w y n o sił 1340,44 zł, n a to m ia st p rz e c ię tn e w y d a tk i o g ó łe m k sz ta łto w a ły się n a p o z io m ie 1078,74 zł. T rz e b a p o d k re ślić , że ich z ró ż n ic o w a n ie je s t du że i zale ż y o d w ielu czy n n ik ó w , w ty m ce c h d e m o g ra fic z n y c h o raz sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h g o sp o d a rstw a d o m o w e g o . N a le ż ą do n ic h m .in. w ie lk o ść g o sp o d a rstw a d o m o w e g o , p o z io m w y k sz ta łc e n ia o so b y o d n iesien ia, p rz y n a le ż n o ść do g ru p y sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j (g łó w n e źró d ło u trzy m an ia), a ta k ż e m ie jsc e z am ieszk an ia.
14 Ibidem , s. 182-184.
O b se rw u ją c k sz ta łto w a n ie się p rz e c ię tn e g o d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o , p rz y p a d a ją c e g o n a o so b ę w 2 0 1 4 ro k u , w zale ż n o śc i o d lic z b y o só b w g o s p o d a r stw ie d o m o w y m m o ż n a z au w aży ć, że w 1 -o so b o w y ch g o sp o d a rstw a c h w y n o sił o n 1974,69 zł, 4 -o so b o w y c h - 1210,37 z ł o raz 8 1 4,00 z ł w g o sp o d a rstw a c h 6 i w ięcej o so b o w y ch . Z k o le i, je ż e li o so b a o d n ie sie n ia p o sia d a ła w y k ształcen ie w y ższe - p rz e c ię tn y d o c h ó d ro z p o rz ą d z aln y w ta k ic h g o sp o d a rstw a c h w y n o sił w ó w c z a s 2 0 3 2 ,2 2 zł; w p rz y p a d k u w y k sz ta łc e n ia p o lic e a ln e g o - 1332,50 zł, z a sa d n ic z e g o z a w o d o w e g o - 1054,52 zł o raz 9 4 0 ,9 9 zł - co n ajw y żej g im n a zjaln eg o . S p o śró d g ru p sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h n a jw y ż sz y p rz e c ię tn y d o c h ó d ro zp o rząd zaln y , w w y so k o śc i 1631,64 zł, p rz y p a d a ł n a o so b ę w g o sp o d a rstw a c h p ra c u ją c y c h n a w ła sn y rach u n ek , n a jn iż sz y - 1072,44 zł w g o sp o d a rstw a c h rencistów . O z ró ż n ic o w a n iu g o sp o d a rstw p ra c o w n ik ó w św ia d c z y fakt, że p rz e cię tn y d o c h ó d ro z p o rz ą d z aln y w tej g ru p ie sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j w y n o sił
1340,44 zł, ale je ś li o so b a o d n ie sie n ia p ra c o w a ła n a sta n o w isk u ro b o tn iczy m , w ó w c z a s p rz e c ię tn y p o z io m d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o w ta k im p o d z b io rz e w y n o sił 1038,28 zł, a je ś li n a sta n o w isk u n ie ro b o tn ic z y m - 1733,83 zł. B io rąc p o d u w ag ę z m ie n n o ść te ry to ria ln ą , n a jw y ż sz y p o z io m p rz e c ię tn y c h d o c h o d ó w o sią g a ją g o sp o d a rstw a d o m o w e w w o je w ó d z tw ie m a z o w ie c k im (1 7 0 3 ,6 2 z ł/o so b ę), n a jn iż sz y zaś w w o je w ó d z tw ie p o d k a rp a c k im (1 0 5 3 ,0 2 zł/o so b ę). P o d o b n e zró ż n ic o w a n ie d o ty c z y k sz ta łto w a n ia się w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h , ich p o z io m u o ra z struktury.
G ru p o w a n ie w o jew ó d ztw , za w z g lę d u n a stru k tu rę w y d atk ó w , w 2 0 1 4 ro k u p rz e p ro w a d z o n o m e to d ą W arda. N a rys. 1 za p re z e n to w an o d ia g ra m p o łą c z e ń , n a p o d sta w ie k tó re g o d o k o n a ć m o ż n a g ru p o w a n ia w o je w ó d z tw w p o d z b io ry w e w n ę trz n ie , p o d o b n e p o d w z g lę d e m stru k tu ry w ydatków . Z ale ż n ie o d p rz y ję te g o sto p n ia p o d o b ie ń stw a (o d leg ło ści w ią z a ń ), z b ió r w o je w ó d z tw m o ż e ro z p a ść się n a w ię k sz ą lu b m n ie js z ą liczb ę p o d zb io ró w . W p rz y p a d k u d o k o n a n ia c ię c ia n a w y so k o śc i w iązan ia, ró w n e g o 0,06 w id zim y , że tw o rz ą się czte ry p o d z b io ry w o je w ó d z tw :
1) m az o w ie c k ie ;
2) z a c h o d n io p o m o rsk ie , o p o lsk ie, łó d z k ie , p o d k a rp a c k ie , lu b elsk ie; 3) św ięto k rzy sk ie, p o d lask ie;
4) w a rm iń sk o -m a z u rsk ie , m a ło p o lsk ie , w ie lk o p o lsk ie , k u ja w sk o -p o m o rsk ie , śląsk ie, lu b u sk ie, p o m o rsk ie , d o ln o śląsk ie.
Z a k ła d a ją c w y ż sz y sto p ie ń p o d o b ie ń stw a stru k tu ry w y d a tk ó w (o d leg ło ść w ią z a ń 0 ,0 4 5 ) o trz y m u je m y sześć p o d zb io ró w . Z p o d z b io ru d ru g ie g o w y o d rę b n ia ją się w o je w ó d z tw a p o d k a rp a c k ie i lu b elsk ie - tw o rz ą c o d d z ie ln y p o d zb ió r, zaś z p o d z b io ru c z w a rte g o w o jew ó d ztw a: śląsk ie, lu b u sk ie , p o m o rsk ie , d o ln o śląsk ie, c h a ra k te ry z u jąc e się w ię k sz y m p o d o b ie ń stw e m stru k tu ry w y d a tk ó w od p o z o sta ły c h w o je w ó d z tw d zie lo n e g o p o d zb io ru .
Dolnośląskie Pom orskie Lubuskie Śląskie Kujaw sko-pom orskie W ielkopolskie Małopolskie W arm iń s ko -m azu rs kie Podlaskie Św iętokrzyskie ■ Lubelskie Podkarpackie Łódzkie Opolskie Zachodnopom orskie M azow ieck ie ■ 0 ,0 0
R ys. 1. D ia g ra m p o łą c z e ń W a rd a - p o d z b io ry w o je w ó d z tw w e d łu g stru k tu ry w y d a tk ó w w 2 0 1 4 ro k u
P rz y stę p u ją c do b a d a n ia stru k tu ry w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h w la ta c h 2 0 0 0 -2 0 1 4 , n a w stę p ie p rz e d sta w io n o d y n am ik ę d o c h o d u ro zp o rzą- d z a ln e g o i w y d a tk ó w o g ó łem , w c e n a c h p o ró w n y w a ln y c h z 2 0 0 0 ro k u (rys. 2). W y k res p rz e d sta w ia w z ro st re aln eg o p o z io m u o b u zm ie n n y c h , p rz y czy m te m p o w z ro stu p rz e c ię tn e g o d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o j e s t w y ższe. Z ro k u n a ro k p o w ię k sz a ła się w o ln a k w o ta d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o , k tó ra m o g ła d a w a ć p e w n ą sw o b o d ę w y b o ru p o trz e b k o n su m p c y jn y c h i k o le jn o śc i ic h z a sp o k ajan ia. K w o ta t a m o g ła ta k ż e b y ć p rz e z n a c z a n a n a in n e, n ie k o n su m p c y jn e cele. U d z ia ł w y d a t k ó w o g ó łe m w d o c h o d z ie ro z p o rz ą d z aln y m o b n iż a ł się z ro k u n a rok: w 20 0 0 ro k u w y n o sił 98 ,2 % , w 2005 - 90 ,6 % , w 2 0 1 0 - 83,1% , a w ro k u 20 1 4 - 80,5% .
W ta b e li 1. zaw arto o c e n y p a ra m e tró w w y k ła d n ic z y c h m o d e li tre n d u d la re aln eg o p o z io m u d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o i w y d a tk ó w o g ó łe m w la ta c h 2 0 0 0 201 4 . Isto tn o ść o c e n w sp ó łc z y n n ik ó w k ie ru n k o w y c h tre n d u (p o tw ie rd z o n a p rz y p ra k ty c z n ie d o w o ln ie n isk im p o z io m ie isto tn o śc i) w sk azu je n a sy ste m a ty c z n y w z ro st p o z io m u o b u zm ien n y ch . Z ro k u n a ro k re a ln y p o z io m d o c h o d u ro zp o rzą- d z a ln e g o w z ra sta ł p rz e c ię tn ie o 3 ,7 7 % 16, n a to m ia s t w y d a tk ó w o g ó łe m o 2,2 9 % .
D iag ram drzew a M etoda W a rd a Odległ. euklidesow a
D
0 ,0 2 0 ,0 4 0 ,0 6 0 ,0 8 0 ,1 0 0 ,1 2 0 ,1 4 Odległość w iąz. i6 (e°,037-iy i0 0 % = 3 ,7 7 % .R ys. 2. D o c h ó d ro z p o rz ą d z aln y o raz w y d a tk i o g ó łe m g o sp o d a rstw d o m o w y c h w zł/o so b ę w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 (cen y stałe z 20 0 0 roku)
T ab ela 1. W arto ści o c e n p a ra m e tró w m o d e li w y k ła d n ic z y c h o p isu ją c y c h realn y d o c h ó d ro z p o rz ą d z aln y o raz realn e w y d a tk i o g ó łe m g o sp o d a rstw d o m o w y c h w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 (cen y stałe z 2 0 0 0 roku)
Dochód rozporządzalny Wydatki ogółem
Wyszczególnienie Ocena Błąd Poziom Ocena Błąd Poziom
parametru standardowy P parametru standardowy P
Wyraz wolny 6,33778 0,02556 0,00000 6,32675 0,02289 0,00000
Czas t 0,03700 0,00281 0,00000 0,02268 0,00252 0,00000
X R2=0,931; F(1;13)=173,11 p<0,00000 R2=0, 862; F(1;10)=81,199 p<0,00000
Źródło: obliczenia własne.
P o sz u k u ją c o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , ja k w b a d a n y m o k resie k sz ta łto w a ła się stru k tu ra w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h i ja k ie n a stą p iły zm iany, n a w stę p ie o b liczo n o w a rto ść w sk a ź n ik a p o d o b ie ń stw a stru k tu r d la la t 20 0 0 i 2014, k tó ry w y n o si d 2000 20I4 = 0 ,9 0 1 . O z n a c z a to , że p rz e su n ię c ie p o ró w n y w a n y c h stru k tu r stan o w i p raw ie 10% , w ta k im sto p n iu stru k tu ra w y d a tk ó w w 20 1 4 ro k u n ie p o k ry w a się ze stru k tu rą z 2 0 0 0 roku. N a jw ię k sz e p rz e su n ię c ia d o ty c z y ły u d z ia łu w y d a tk ó w n a ż y w n o ść w w y d a tk a c h o g ó łe m , k tó ry w b a d a n y m o k resie
z m n ie jsz y ł się z 3 0 ,8 % w 2 0 0 0 ro k u do 2 4 ,4 % w 20 1 4 ro k u o ra z u d z ia łu w y d a t k ó w n a u ż y tk o w a n ie m ie sz k a n ia , k tó ry o d p o w ie d n io w z ró sł z 17,9% do 20,1% . S ta ty sty c z n a isto tn o ść zm ia n w czasie z o sta ła p o tw ie rd z o n a lin io w y m m o d e le m tre n d u d la ty c h sk ła d n ik ó w struktury, a ta k ż e d la m a le ją c e g o u d z ia łu w y d a tk ó w n a a lk o h o l i w y ro b y ty to n io w e , w z ro stu d la w y d a tk ó w n a z d ro w ie o ra z w y d a t k ó w n a h o te le i restau racje. D iagram drzew a M etoda W a rd a Odległ. euklidesowa 0 ,0 5 0 ,1 0 0 ,1 5 0 ,2 0 Odległość w iąz.
R ys. 3. D ia g ra m p o łą c z e ń W a rd a - p o d o k re sy o p o d o b n ej stru k tu rze w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h w P o lsce w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4
P ró b ę w y o d rę b n ie n ia p o d o k re só w c h a ra k te ry z u jąc y c h się w e w n ę trz n y m p o d o b ie ń stw e m stru k tu ry w y d a tk ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 p rz e p ro w a d z o n o m e to d ą W a rd a (rys. 3). W d ia g ra m ie w y ró ż n ić m o ż n a d w a za sa d n ic z e p o d o k resy : 2 0 0 0 -2 0 0 6 o raz 2 0 0 7 -2 0 1 4 . Z p rz e b ie g u p o łą c z e ń w y n ik a , że w b a d a n y m o k re sie z m ia n y za c h o d z iły w sp o só b sy stem aty czn y , b o w ie m k o le jn o ść n a stę p u ją c y c h p o so b ie lat n ie z o sta ła z a b u rzo n a, a n a jw ię k sz e p o d o b ie ń stw o w y k a z u ją la ta sąsiad u jące. Z g łę b ia ją c dalsze p o d o b ie ń stw o p o d o k resó w , m o ż n a za u w a ż y ć w y o d ręb n ie n ie k o le jn y c h faz, 2 0 0 3 -2 0 0 6 w p ie rw sz y m p o d z b io rz e o ra z 2 0 0 9 -2 0 1 2 w dru g im . N ajb ard ziej p o d o b n e są la ta 2003 i 20 0 4 o raz 2 0 1 1 -2 0 1 2 , d la k tó ry c h o b liczo n e w a rto śc i w s k a ź n ik a p o d o b ie ń s tw a stru k tu r w y n o szą: d 2003 2004= 0 ,9 9 0 o raz d20II 20I2= 0 ,9 9 2 w sk a z u ją c n a p raw ie id ealn e p o d o b ień stw o .
W k o le jn y m b ad a n iu , p rz e c h o d z ą c do n iż sz e g o sto p n ia a g reg acji d an y ch , ty m sam y m w y ższeg o sto p n ia in fo rm acji szczeg ó ło w ej, u tw o rzo n o n ajbardziej liczn y (n= 180) zbiór, z aw ierający cech y g o sp o d a rstw d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w w p rz e k ro ju lat 2 0 0 0 -2 0 1 4 , z u w z g lę d n ie n ie m sta n o w isk a za tru d n ie n ia o so b y o d n ie sie n ia (ro b o tn iczeg o i n iero b o tn iczeg o ) o raz w ielk o ści g o sp o d a rstw a d o m o w e g o (1, 2, ..., 6 i w ięcej oso b o w e). D an e te u m o ż liw iły zrealizo w an ie k ilk u celó w bad aw czy ch . W pierw szej k o le jn o śc i z a c elo w e u zn an o o k reślen ie p raw id ło w o ści w k sz ta łto w a n iu się doch o d o w ej o raz w y d atk o w ej stro n y b u d ż e tó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h osó b p ra c o w n ik ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 z w y k o rz y sta n ie m m o d e lu (2). Z w ery fik o w an o isto tn o ść w p ły w u w ielk o ści g o sp o d a rstw a d o m o w eg o , sta n o w isk a z a tru d n ie n ia o so b y o d n ie sie n ia o raz zm ian z a c h o d zący ch w czasie n a p o z io m d o ch o d u ro zp o rząd zaln eg o , a tak że w y d a tk ó w ogółem . D o b ó r z m ien n y ch o b jaśn iający ch p rzep ro w a d z o n o m e to d ą reg resji k ro k o w e j, zaś do o sz a c o w a n ia p a ra m e tró w stru k tu raln y ch m o d e lu p o słu żo n o się M N K . O trzy m an e w y n ik i p rz e d staw io n o w ta b e li 2. P o d o b n e b ad an ie p rz ep ro w ad zo n o d la p o sz c z e g ó ln y c h g ru p w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h w d w ó ch w arian tach , p rz y czy m do zb io ru p o te n c ja ln y c h z m ien n y ch o b jaśn iający ch w łączo n o je s z c z e d o ch ó d ro zp o rząd zal- ny. W p ie rw sz y m w arian cie z m ie n n ą o b ja śn ia n ą b y ły realn e w y d atk i n a o k reślo n y rodzaj to w a ró w i u słu g k o n su m p c y jn y c h w zło ty ch /o so b ę, w d ru g im - u d z ia ł w y ró żn io n y ch g ru p w y d a tk ó w w w y d a tk a c h ogółem . S yntetyczne zestaw ien ie w y n i k ó w p rzed staw io n o w ta b e la c h 3 (w a ria n t 1) o raz 4 (w arian t 2).
T ab ela 2. W arto ści o c e n p a ra m e tró w m o d e li (2) o p isu ją c y c h realn y d o ch ó d ro z p o rz ą d z aln y o raz realn e w y d a tk i g o sp o d a rstw d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 (cen y stałe z 2 0 0 0 roku)
Wyszczególnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd standardowy t(176) Poziom p Dochód rozporządzalny Wyraz wolny 1208,63 43,153 28,008 0,0000 Liczba osób -0,7558 0,0303 -193,23 7,747 -24,944 0,0000 Stanowisko nierobotnicze 0,4554 0,0303 423,07 28,148 15,030 0,0000 Czas (t) 0,2216 0,0303 23,82 3,257 7,312 0,0000 R=0,9I6; R2=0,838; F=304,42 (p<ß,gggg) Wydatki ogółem Wyraz wolny 1192,77 38,720 30,804 0,0000 Liczba osób -0,7938 0,0307 -179,94 6,951 -25,887 0,0000 Stanowisko nierobotnicze 0,4301 0,0307 354,27 25,257 14,027 0,0000 Czas (t) 0,1022 0,0307 9,74 2,923 3,332 0,0011 R=0,9I3; R2=0,834; F=295,88 (p<ß,gggg)
Z ta b e li 2 w y n ik a , że z a p ro p o n o w a n e z m ien n e o b jaśn ia ją c e w p ły w a ją sta ty sty c z n ie isto tn ie n a p o z io m d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o o raz w y d a tk ó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w w la ta c h 2 0 0 0 -2 0 1 4 . N a jw ię k sz y w p ły w n a w y ja śn ie n ie z m ie n n o śc i o b u z m ie n n y c h o b ja śn ia n y c h m a lic z b a o só b w g o sp o d arstw ie d o m o w y m (n a jw y ż sz a b e z w z g lę d n a w a rto ść w s p ó łc z y n n ik a A lfa ). Jeżeli g o sp o d a rstw o d o m o w e p o w ię k s z a się o 1 o so b ę, w ó w c z a s p o z io m p rz e cię tn e g o d o c h o d u ro z p o rz ą d z aln eg o n a o so b ę o b n iż a się o 193,23 zł, p rz y z a ło ż e n iu stało ści p o z o sta ły c h zm ien n y ch . W p rz y p a d k u w y d a tk ó w o g ó łe m - o d p o w ie d n io o 179,94 zł. W d alszej k o le jn o śc i n a k sz ta łto w a n ie ich p o z io m u w p ły w a sta n o w isk o o so b y o d n iesien ia. W g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w z a tru d n io n y c h n a sta n o w isk u n ie ro b o tn ic z y m p rz e c ię tn y d o c h ó d ro z p o rz ą d z aln y p rz y p a d a ją c y n a o so b ę je s t w y ż sz y o 4 2 3 ,0 7 zł w p o ró w n a n iu z g o sp o d a rstw a m i, w k tó ry c h o so b a o d n ie sie n ia je s t z a tru d n io n a n a sta n o w isk u ro b o tn ic z y m z a k ła d ając, że g o sp o d a rstw a nie ró ż n ią się w ie lk o śc ią . P o tw ie rd z o n y zo sta ł isto tn y w z ro st re aln eg o p o z io m u d o c h o d ó w o raz w y d atk ó w , o d p o w ie d n io ro czn ie p rz e ciętn ie o 2 3 ,8 2 z ł o raz 9,74 z ł (c e te r is p a r ib u s ). M o d ele te w y ja śn ia ją p o n a d 83% (R2) z m ie n n o śc i każdej ze z m ie n n y c h o b jaśn ian y ch .
T ab ela 3. W arto ści o c e n p a ra m e tró w m o d e li (2) o p isu ją c y c h realn e w y d a tk i n a to w a ry i u słu g i k o n su m p c y jn e g o sp o d a rstw d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 (cen y stałe z 2 0 0 0 ro k u ) - w a ria n t 1
Rodzaj wydatków R2 Wyraz
wolny
Ocena param etru przy zmiennej objaśniającej Dochód rozporz. Liczba osób Stanowisko nierobot. Czas t Żywność 0,954 193,574 0,061 -15,279 - -0,920 Napoje alkoholowe 0,789 36,859 0,014 -5,489 -8,903 -Odzież i obuwie 0,951 -13,022 0,063 2,204 4,815 -1,065 Użytkowanie mieszk. 0,941 45,180 0,181 -6,056 -31,566 -2,130 Wyposażenie mieszk. 0,906 5,105 0,049 - - -1,075 Zdrowie 0,950 -3,459 0,033 - 5,388 -Transport 0,848 -17,414 0,102 - 16,823 -Łączność 0,889 12,288 0,038 -1,511 - -0,457 Kultura i rekreacja 0,942 -40,909 0,106 4,992 8,133 -1,688 Edukacja 0,707 5,328 0,004 - 11,437 -0,313 Restauracje i hotele 0,848 -22,004 0,055 - -6,836 -Pozostałe wydatki 0,871 -12,285 0,123 - - 0,388
Źródło: obliczenia własne.
Is to tn o ś ć p a ra m e tró w sto ją c y c h p rz y z m ie n n y c h o b ja ś n ia ją c y c h w m o d e la c h w y d a tk ó w (ta b e la 3) z o s ta ła p o tw ie rd z o n a te s te m t-S tu d e n ta n a p o z io m ie is to tn o ś c i b lis k im z e ra (z n a c z n ie n iż s z y m o d w a rto ś c i sta n d a rd o w e j a = 0 ,0 5 ). Z e w z g lę d u n a sk o re lo w a n ie ze s o b ą p ro p o n o w a n y c h z m ie n n y c h o b ja ś n ia ją
c y c h , p o se le k c ji n ie w s z y s tk ie d o s ta ły się do m o d e lu . Ic h ro lę w w y ja ś n ie n iu z m ie n n o ś c i p rz e ję ły in n e, n p . d o c h ó d ro z p o rz ą d z a ln y , k tó ry w e w s z y s tk ic h m o d e la c h w y ja ś n ia z m ie n n o ś ć w y d a tk ó w . P o ró w n u ją c w a rto ś c i, o c e n p a ra m e tru s to ją c e g o p rz y tej z m ie n n e j w p o s z c z e g ó ln y c h ró w n a n ia c h , m o ż n a o k re ślić sp o só b ro z d y s p o n o w a n ia p rz y ro s tu d o c h o d u ro z p o rz ą d z a ln e g o w g o s p o d a r s tw a c h p ra c o w n ik ó w (c e te ris p a r ib u s ). D la p rz y k ła d u , p rz y w z ro śc ie d o c h o d u 0 100 zł, w y d a tk i n a u ż y tk o w a n ie m ie s z k a n ia w z ra s ta ły w b a d a n y m o k re sie śre d n io o 18,10 zł, n a s tę p n ie o p o n a d 10 z ł w y d a tk i n a tra n s p o rt o raz k u ltu rę 1 re k re a c ję , p o d c z a s g d y n a ż y w n o ś ć p rz e z n a c z o n o ty lk o 6 ,1 0 zł. Z a u w a ż m y , że g o s p o d a rs tw a p ra c o w n ik ó w z a tru d n io n y c h n a sta n o w isk u n ie ro b o tn ic z y m p rz e z n a c z a ły w ięcej n a tra n s p o rt o 16,82 zł, n a e d u k a c ję o 11,44 zł, n a to m ia s t m n iej (o 3 1 ,5 7 zł) n a u ż y tk o w a n ie m ie s z k a n ia , a ta k ż e o 8 ,9 0 zł n a a lk o h o l i w y ro b y ty to n io w e - o d g o s p o d a rs tw ro b o tn ic z y c h (c e te ris p a r ib u s ). W a rto ści o c e n p a ra m e tru s to ją c e g o p rz y zm ie n n e j cza s t w s k a z u ją , że p o z io m w ie lu g ru p w y d a tk ó w o b n iż a ł się, p rz y z a ło ż e n iu sta ło śc i d o c h o d u ro z p o rz ą d z a ln e - g o , lic z b y o só b w g o s p o d a rs tw ie d o m o w y m i z a jm o w a n y m sta n o w isk u p r a cy. D o d a jm y , że p rz e d s ta w io n e m o d e le w w y s o k im sto p n iu w y ja ś n ia ją z m ie n n o ś ć w y d a tk ó w , a w p rz y p a d k u ż y w n o śc i, o d z ie ż y i o b u w ia , u ż y tk o w a n ia m ie s z k a n ia , w y p o s a ż e n ia m ie s z k a n ia , z d ro w ia , k u ltu ry o ra z re k re a c ji - n a w e t w p o n a d 90% .
T ab ela 4. W arto ści o c e n p a ra m e tró w m o d e li (2) o p isu ją c y c h u d z ia ł w y d a tk ó w n a to w a ry i u słu g i k o n su m p c y jn e w w y d a tk a c h o g ó łe m g o sp o d a rstw d o m o w y c h p ra c o w n ik ó w w latach 2 0 0 0 -2 0 1 4 (cen y stałe z 2 0 0 0 ro k u ) - w a ria n t 2
Rodzaj wydatków R2 Wyraz
wolny
Ocena param etru przy zmiennej objaśniającej Dochód rozporz. Liczba osób Stanowisko nierobot. Czas t Żywność 0,953 0,27430 -0,00002 0,01534 -0,06284 -0,00259 Napoje alkoholowe 0,719 0,05450 - -0,00337 -0,01582 -0,00038 Odzież i obuwie 0,548 0,04788 - 0,00079 0,01203 -Użytkowanie mieszk. 0,637 0,23301 - -0,00723 -0,02963 -Wyposażenie mieszk. 0,129 0,04854 - - 0,00547 -Zdrowie 0,532 0,02762 - - 0,00778 0,00052 Transport 0,445 0,07993 - - 0,02721 0,00099 Łączność* - - - -Kultura i rekreacja 0,694 0,05745 0,00001 - 0,02590 -Edukacja 0,703 0,01858 -0,00001 - 0,01615 -Restauracje i hotele 0,617 0,00144** 0,00002 - - 0,00067 Pozostałe wydatki 0,137 0,08648 0,00002 - -
-* - nieudana próba budow y m odelu; -*-* - wyraz w olny statystycznie nieistotny.
