Streszczenie
W niniejszym o p ra co w a n iu doko na n o przeglądu najważniejszych koncepcji m iast na arenie m ię d zyn a ro d o w e j, ze szczególnym u w zg lę d nie n ie m tych, które zlokalizowane są w Europie W sch o d niej. Na arenie m ię d z y n a ro d o w e j d o m in u ją o środki zlokalizowane w Am eryce Północnej, Europie Z achodniej i Azji P o łu d n io w o -W sch o d n ie j. Z kolei w Europie W sch o d n iej znaczna liczba m iast p o siada powiązania m ię dzyn a ro do w e , je d n a k ich p o ten c ja ł gospodarczy i liczba siedzib zarządów największych fir m ś w ia to w ych je s t sto su nko w o nie wie lka. Z tego p o w o d u , poza Warszawą, nie w y s tę p u ją tu ta j ośrodki pełn ią ce fu n kcje kontroln o-zarządcze w gospodarce ś w ia to w e j. Pozytyw nym aspektem je s t n a to m ia s t w z ro s t znaczenia największych fir m tego regionu na arenie m iędzy na ro d o w e j, zwłaszcza w kontekście spadku znaczenia korporacji zlokalizowanych w krajach Euro py Zachodniej. Do najważniejszych gospodarczo m iast Europy W schodniej należy zaliczyć Pragę, Warszawę, Budapeszt i Kijów. Zauważono również, że Warszawa - m im o większej liczby siedzib zarządów - posiada m niejszy p o te n c ja ł m ię d z y n a ro d o w y niż Praga.
The economic position o f Eastern European cities against th e background o f th e world Abstract
This pa p er presents an o v e rv ie w o f th e c o n ce pt o f th e m ost im p o r ta n t cities in th e in te rn a tio n a l arena, w ith p a rtic u la r a tte n tio n to those t h a t are located in Eastern Europe. In te rn a tio n a l arena is d o m in a te d by cities located in N o rth Am erica, W estern Europe and Southeast Asia. On th e o th e r hand, in Eastern Europe a significant n u m b e r o f cities have in te rn a tio n a l connections, b u t th e ir e co n om ic p o te n tia l and th e n u m b e r o f h e a dq u a rte rs o f th e largest com panies in th e w o rld is relative ly small. For th is reason except W arsaw th e re are no co m m a n d and c o n tro l centers o f th e global e c o n o m y in th e region. The positive aspect is, however, an increase in th e im p o rta n c e o f th e largest com panies in th e region, especially in th e co n te x t o f th e decline o f th e c o rp o ra tion s located in W estern Europe. The m ost im p o r ta n t e co n om ic cities in Eastern Europe in clude Prague, Warsaw, Budapest and Kiev. It was also n oted t h a t Warsaw, despite th e g re a te r n u m b e r o f th e registered offices, has a sm aller in te rn a tio n a l capacity th a n Prague.
Key w ords: w o rld city, global city, co rp o ra tio n , e c o n om y
W prow adzenie
P o jęcie fu n k cji k o n tro ln o -z a rz ą d c z y c h w m ie śc ie p o ja w ia się w w ie lu o p ra c o w a n ia c h i k o n c e p c ja c h o p isu ją c y c h siłę m ia s t i ich w z a je m n e p o w ią z a n ia . Jed n y m z n a jw a ż n ie jsz y c h o p ra c o w a ń je s t p ra c a P. H a lla 1, k tó ry o k re ślił p o d sta w y te o re ty c z n e k o n c e p c ji m ia st św ia to w y c h (w o rld city). W ed łu g n ie g o są one o śro d k a m i p o lity c z n y m i, sk u p ia ją c y m i in sty tu cje rz ą d o w e , zw ią z k i za w o d o w e i fed eracje. P o n a d to z n a jd u ją się w n ic h sied z ib y d u ż y c h firm , k tó re p ro w a d z ą m ię d z y n a ro d o w ą w y m ia n ę h a n d lo w ą p o p rz e z p o rty m o rsk ie , m ię d z y n a ro d o w e lo tn isk a, g łó w n e szlak i d ro g o w e i k o lejo w e. S ą one ró w n ie ż cen tram i fin a n so w y m i p o p rz e z o b e c n o ść cen tral ban k ó w , firm u b e z p ie c z e n io w y c h i in n y c h u słu g fin an so w y ch . Z n a jd u ją się w n ic h in n e c e n tra sp ecjalisty czn e, ta k ie ja k : g łó w n e szp i ta le , firm y p ra w n ic z e , w io d ą c e u n iw e rsy te ty i o śro d k i b ad a w c z e , m u z e a , duże w y d a w n ic tw a czaso p ism , k siążek , b ib lio te k i n aro d o w e. M o ż n a w n ic h sp o tk ać w iele sk lep ó w z d o b ra m i lu k su so w y m i, d ro g im i m a rk a m i i to w a ra m i sp e c ja li sty czn y m i. S ą o n e ró w n ie ż ce n tra m i ro z ry w k o w y m i, w k tó ry c h zlo k a liz o w a n e są opery, teatry, sale k o n c e rto w e , k in a i re sta u ra c je 2. P o d k o n ie c la t 90. X X w ie k u J.V. B e a v e rsto c k , P J . T ay lo r i R .G . S m ith o p ra c o w a li m ie rn ik , k tó ry p o k a z y w a ł p o z io m p o w ią z a ń m ię d z y n a ro d o w y c h p o m ię d z y m ia sta m i3. W z ię li p o d u w ag ę lo k alizację sied zib zarządów , o d d z ia łó w re g io n a ln y c h i lo k a ln y c h n a jw ię k sz y c h 100 firm z b ranży: ro zrach u n k o w ej (a cco u n ta n cy), rek lam o w ej (a d vertisin g ), k o n su ltin g o w ej (m a n a g e m e n t c o n su lta n c y ), fin an so w o -b an k o w ej (fin a n cia l s e
rvices) o raz p raw n iczej (law ). Z k o le i o d 2 0 0 0 ro k u do w cześn iej b a d a n y c h 100
firm d o d a tk o w o p o d d a w a n o an alizie 75 n a jw ię k sz y c h k o rp o ra c ji z listy F o rb es G lo b al 2000.
1 P. Hall, The World Cities, Heinem ann, London 1966.
2 Ibidem.
N a p o d w a lin a c h p ra c y P. H a lla 4 p o w sta ło w iele o p ra c o w a ń b io rą c y c h p o d u w a g ę liczb ę sied zib za rz ą d ó w i ich w y n ik i fin a n so w e 5. O d la t 70. X X w ie k u m ię d z y n a ro d o w e k o rp o ra c je z a n o to w a ły z d e c y d o w a n y w z ro st zn aczen ia, je d n o c ześn ie z m ie n iła się lo k a liz a c ja ich sied zib z a rz ą d ó w 6. W z ra s ta ta k ż e m o b iln o ść k a p ita łu , k tó ra je s t je d n ą z n a jw a ż n ie jsz y c h ce c h g lo b a liz a c ji7. C o raz w ię k sz ą rolę w g o sp o d a rc e św iatow ej o d g ry w a ją du że m ię d z y n a ro d o w e k o rp o racje. Ten p ro c e s d o p ro w a d z ił do p o ja w ie n ia się k o n c e p c ji m ia s ta g lo b a ln e g o (g lo b a l city )s, w której to w ła śn ie o b e c n o ść firm o zasię g u m ię d z y n a ro d o w y m o d g ry w a b a rd z o w a ż n ą ro lę 9. O b ecn ie d u ż a m o b iln o ść k a p ita łu w y d a je się b y ć n a jw a ż n ie jsz y m a sp e k te m g lo b a liz a c ji. P o n ad to z m n ie jsz a się z n aczen ie p rz e strz e n i w p rz e m ie sz c z a n iu się siły p ra c o w n ik ó w i śro d k ó w fin an so w y ch . Z a u w a ż a ln a je s t te n d e n c ja do p o w sta n ia m ię d z y n a ro d o w e g o sy stem u g o sp o d a rc z e g o i z w ię k sz e n ia z a ró w n o k o m u n ik a c ji p o m ię d z y n im i, ja k i ich w ła d z y w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie 10. Z e spół, p o d k ie ro w n ic tw e m S. S assen, stw o rz y ł ra n k in g m ia st g lo b a ln y c h 11. W z ię to p o d u w a g ę p o n a d 60 m ie rn ik ó w z a g re g o w a n y c h do 7 gru p : ra m y p ra w n e i p o li ty c z n e , stab iln o ść g o sp o d a rc z ą , ła tw o ść p ro w a d z e n ia b iz n e su , p rz e p ły w y fin an sow e, c e n tra b iz n e so w e , k re a ty w n o ść i p rz e p ły w in fo rm a c ji o raz w a ru n k i życia. O k reślo n o 75 w io d ą c y c h m ia st g lo b a ln y c h (g lo b a l cities), k tó re są w ę z ło w y m i o śro d k a m i w św ia to w y m h a n d lu i p rz e p ły w a c h fin an so w y ch . Jed n o c z e śn ie n a le ż y zau w a ż y ć , że a u to rz y w p ro w a d z a ją p e w n e za m ie sz a n ie p o ję c io w e o k reślając m ia s ta g lo b a ln e ja k o o śro d k i h a n d lu (cen ters o f co m m erce).
N a le ż y w sp o m n ie ć , że a n a liz a lo k a liz a c ji sied zib za rz ą d ó w n a jw ię k sz y c h firm u k a z u je sp ecy ficzn ą siłę m ia s ta p o d k ą te m je g o fu n k cji k o n tro ln o -z a rz ą d - czej, je d n a k n ie je s t to je d y n y m ie rn ik p o k a z u ją c y p o z y c ję o śro d k a w glo b aln ej sieci m ia s t12. P J . T ay lo r i G. C so m ó s stw ierd zili, że fu n k cje k o n tro ln o z a rz ą d
-4 P. Hall, The World C ities..., op. cit.
5 D.A. Heenan, G lobal cities o f tomorrow, „H arvard Business R eview ” 1977, 55 (M ay/June), s. 79 92; J. Friedmann, G. Wolff, World city form ation: an agenda f o r research and action (urbanization process), „International Journal o f U rban & Regional Research” 1982, 6, 3, s. 309-344; A.S. Alderson, J. Beckfield, P o w er a n d position in the w orld city system, „A m erican Journal o f Sociology” 2004, 109(4), s. 811-51; P.J. Taylor, P. Ni, B. Derudder, M. Hoyler, J. Huang, F. Lu, K. Pain, F. Witlox, X. Yang, D. Bassens, W. Shen, The Way We Were: C om m and a nd Control Centres in the G lobal Space-Econom y on the E ve o f the 2008 Geoeconomic, „Environm ent and Planning A ” 2009, 41(1), s. 7 -1 2 ; R. M usil, G lobal Capital Control and C ity Hierarchies: A n A tte m p t to R eposition Vienna in a World C ity N etw ork, „C ities” 2009, 26 (5), s. 255-265.
6 G. Csomós, B. Derudder, R anking A sia-Pacific cities: E conom ic p erform ance o f multinational corporations and the regional urban hierarchy, „B ulletin o f Geography. Socio-econom ic series” 2014, 25, s. 69-80.
7 S. Sassen, The G lobal City: Strategic Site/New Frontier, „A m erican Studies” 2000, 41 (2/3), s. 79 95.
8 S. Hymer, The m ultinational corporation and the law o f uneven development, [w:] E conom ics and World Order fro m the 1970s to the 1990s, ed. J. Bhagwati, N ew York 1972, s. 113-140.
9 S. Sassen, The G lobal City: N ew York, London, Tokyo, Princeton: Princeton U niversity Press 1991. 10 Ibidem.
11 M. Goldberg, Y. Hedrick-W ong, M. Bhaskaran, F. Gang, W. Lever, M. Levi, A. Pellegrini, S. Sas sen, P.J. Taylor, W orldwide Centers o f C om m erce Index, 2008, w: w w w .m astercardw orldw ide.com /insights.
cze tw o rz ą n a jw ię k sz e k o rp o ra c je św iato w e u m ie sz c z o n e n a liście F o rb e s G lo b al 2 0 0 0 13. O ich sile św ia d c z y to , że w 2011 ro k u d y sp o n o w a ły on e g ig a n ty c z n y m i p rz y c h o d a m i w w y so k o śc i 30 b ilio n ó w U S D . Z w ró c o n o u w a g ę n a z d e c y d o w a n ą d o m in a c ję T okio. W ty m p rz y p a d k u firm y z lo k a liz o w a n e n a je g o te re n ie z a n o to w a ły w ię k sz e p rzy ch o d y , n iż w sz y stk ie k o rp o ra c je zlo k a liz o w a n e w C h in ach , m im o iż C h in y n o tu ją b a rd z o d y n a m ic z n y w z ro s t g o sp o d arczy . R o z w in ię c ie m ty c h b a d a ń b y ła k o n c e p c ja w sk a ź n ik a siły k o n tro ln o -z a rz ą d c ze j m ia s ta (C o m m a n d C o n tro l In d e x - C C I). A u to r w z ią ł p o d u w a g ę p rz y c h o d y ze sprzedaży, z y sk n etto , w a rto ść ry n k o w ą i w a rto ść śro d k ó w trw a ły c h sp ó łek p u b lic z n y c h z a m ie sz c z o n y c h n a liście F o rb es G lo b a l 200 0 . W ra n k in g u ty m n a jw y ż sz e m ie jsc a z a ję ły T okio, N o w y Jo rk , L o n d y n , P e k in i P a ry ż 14.
C elem o p ra c o w a n ia je s t u k a z a n ie p o te n c ja łu g o sp o d a rc z e g o n a jw ię k sz y c h k o rp o ra c ji E u ro p y W sc h o d n ie j n a tle św ia ta i E u ro p y o raz je g o z ró ż n ic o w a n ia w e w n ą trz b ad an ej części k o n ty n e n tu .
Ź ródła danych i m etody
A b y u k a z a ć p o z y c ję m ia st E u ro p y W sch o d n iej n a tle św ia ta i E u ro p y w z ię to p o d u w a g ę m ię d z y n a ro d o w e ran k in g i g lo b al cities, w o rld cities o raz c o m m a n d c o n tro l ind ex . Z k o le i d la u k a z a n ia z ró ż n ic o w a n ia w e w n ę trz n e g o E u ro p y Środkow ej W z ię to p o słu ż o n o się n a jw ię k sz y m i firm am i z ra p o rtó w D elo itte C E Top 500 R e p o rt15. D elo itte o d 2008 ro k u tw o rz y ran k in g 500 n a jw ię k sz y c h firm z sie d z i b ą w E u ro p ie Ś ro d k o w ej, b io rą c p o d u w a g ę w ie lk o ść p rz y c h o d ó w dla: A lb an ii, B o śn i i H erceg o w in y , B u łg arii, C h o rw acji, C zech , E sto n ii, K o so w a, L itw y, Ł o tw y, M ace d o n ii, M o łd a w ii, P o lsk i, R u m u n ii, S erbii, S ło w acji, S ło w en ii, U k ra iny, W ęg ier. P o n a d to k a ż d a k o rp o ra c ja m u si p o sia d a ć sw oje p rz e d sta w ic ie lstw a w co najm n iej 3 p ań stw ach . P o z a listą z n a la z ła się R o sja i B ia ło ru ś, p o n ie w a ż ja k tw ie rd z i D elo itte w y stą p iły tru d n o śc i z u z y sk a n ie m d a n y c h z ty c h k ra jó w oraz n ie są one z b y t w ia ry g o d n e . R an k in g te n n ie z a w ie ra firm se k to ra b a n k o w e g o i u b e z p ie c z e n io w eg o . S ą on e p u b lik o w a n e w o so b n y m z e sta w ie n iu (50 n a jw ię k szy c h b a n k ó w i 50 n a jw ię k sz y c h firm u b e z p ie c z e n io w y ch ). B a d a ją c p o te n c ja ł m ia s t nie m o ż n a ich w y k lu c z y ć . L o k alizację p o sz c z e g ó ln y c h firm o k reślo n o p rz y p isu ją c je do o b sz a ró w m e tro p o lita ln y c h , w której zn ajd u je się sie d z ib a z a rząd u . O b sz a r m e tro p o lita ln y je s t p o d s ta w o w ą je d n o s tk ą p rz e strz e n n ą ró w n ież w a n a liz a c h w o rld cities, g lo b a l cities i CC I.
P o te n c ja ł m ia st w E u ro p ie W sc h o d n ie j o k re ślo n o n a p o d sta w ie sta n d a ry zacji su m y w a rto śc i z y sk u n e tto o ra z p rz y c h o d ó w ze sp rz e d a ż y d la p o sz c z e g ó l-13 P.J. Taylor, G. Csomós, Cities as control and com m and centres: A nalysis a n d interpretation, „C it ies” 2012, 29 (6), s. 408-411.
14 G. Csomós, The C om m and a n d Control Centers o f the U nited States (2006/2012): A n A nalysis o f Industry Sectors Influencing the P osition o f Cities, „Geoforum ” 2013, 12 (50), s. 241-251.
n y c h m iast. S tan d ary zacje d o k o n a n o w o p a rc iu o w a rto ść śre d n ią o raz o d ch y len ie sta n d a rd o w e w a rto śc i a n a liz o w a n y c h w sk a ź n ik ó w d la k a ż d e g o m iasta. W o p a r ciu o w a rto śc i stan d a ry z o w a n e d o k o n an o o b lic z e n ia sy n te ty c z n e g o w sk a ź n ik a w o p a rc iu o w s k a ź n ik n o rm a liz a c ji16. W o d n ie sie n iu do w a rto śc i n a jw y ż sz y c h (1 0 0 % ), m ia s ta m o g ły o trz y m a ć m a k sy m a ln ie w a rto ść o b lic z o n e g o p o te n c ja łu p o z y c ji m ię d z y n a ro d o w e j, ró w n ą 200. 1. W s k a ź n ik sta n d a ry z o w a n y d la k a ż d e g o m ia s ta „ i” r - d la p rz y c h o d ó w ze sp rzed aży R; p - d la z y sk ó w n e tto P; S D () - o d ch y le n ie standardow e: R - R. r. = ---— , ‘ S D (R) P - P . S D (P ) r r% = --- ' x x 100, '% m a x (r. ) P% = — r x 100, '% m a x (p. )
g d zie m a x () to w a rto śc i m a k sy m a ln e p o sz c z e g ó ln y c h d an y c h d la m iast.
2. N a stę p n ie o b liczo n o P P M - p o te n c ja ł p o z y c ji m ięd z y n a ro d o w e j d la p o s z c z e g ó ln y c h m iast:
P P M r = r% + P I%,
w a rto ść m a x = 2 0 0 .
Funkcje globalne i kontrolno-zarządcze m iast E uropy Środkowo-W schodniej na tle świata
N a le ż y zau w aży ć, iż w k o n c e p c ja c h m ia s ta św iato w eg o (w o rld city), m ia s ta g lo b aln eg o (g lo b a l city), w sk a ź n ik a siły k o n tro ln o -zarząd czej (C C I), ich au to rzy sto su ją słow o m iasto (city), je d n a k dan e zag reg o w an e są do p o z io m u o b szaru m e tro p o litaln eg o lub ag lo m eracji (w zależn o ści o d p rzyjętej w d an y m k ra ju d elim itacji). D lateg o ró w n ież w n in iejszy m o p ra c o w a n iu au to rzy sto su ją p o jęcie m iasto , d la d an y c h zag reg o w a n y c h do o b szaró w m etro p o lita ln y c h lub ag lom eracji.
16 P. Raźniak, D. Nowotnik, P ozycja gospodarcza m iast E uropy Środkowo-W schodniej na tle świata, „Ekonom ia M iędzynarodow a” 2015, 9, s. 23-39.
Je d n ą z n ajb ard ziej z n a n y c h k o n c e p c ji u k a z u ją c y c h siłę m ia sta , z aró w n o p o d w z g lę d e m g o sp o d a rc z y m , ja k i sp o łeczn y m , je s t k o n c e p c ja m ia s ta g lo b a l n e g o (g lo b a l c ity ) 11. B ad an e m ie rn ik i z o sta ły z a g re g o w a n e do 7 gru p . W każdej g ru p ie m ia sto m o g ło o trz y m a ć o d 0 do 100 p u n k tó w , n a stę p n ie o b liczo n o śre d n ią w a rto ść z 7 w arto śc i, k tó ra to w y ra ż a p o z io m z a a w a n so w a n ia fu n k cji g lo b a ln y c h d an e g o m ia s ta (m in im aln ie 0 p k t, m a k sy m a ln ie 100 p k t)18. Jak stw ie rd z iła S ask ia S assen „there is n o p e rfe c t g lo b a l c ity ” (nie m a id e a ln e g o m ia s ta św iato w eg o ). Ż a d n e m ia sto n ie p la su je się n a p ie rw sz y m m ie jsc u w e w sz y stk ic h m iern ik ach . N a w e t L o n d y n (7 9 ,2 p k t) i N o w y Jo rk (72,8 p k t), k tó re z d e c y d o w a n ie d o m in u ją, są n a d a lsz y c h m ie jsc a c h , np. w su b k a te g o rii z a k ła d a n ia i z a m y k a n ia d z ia ła l n o śc i g o sp o d arczej L o n d y n zajm u je 43 m ie jsc e , a N o w y Jo rk - 56. M im o iż z d e c y d o w a n ie d o m in u ją on e n a d k o le jn y m T okio (66,6) i S in g ap u rem (66 ,2 ), to n a d a l d alek o im do w a rto śc i m a k sy m a ln e j, k tó ra w y n o si 100. W skali św iatow ej m o ż n a za u w a ż y ć trz y z g ru p o w a n ia m ia s t g lo b a ln y c h (g lo b a l city) n a św iecie: E u ro p a Z a c h o d n ia , A m e ry k a P ó łn o c n a i A z ja P o łu d n io w o W s c h o d n ia (ryc. 1). W arto z w ró c ić u w a g ę n a S tany Z je d n o c z o n e , g d zie w y stę p u je aż 10 te g o ty p u o środków . S ą to je d n e z n a jw a ż n ie jsz y c h m ia s t g lo b a ln y c h , p o n ie w a ż n ajsłab sze z n ic h zalic z o n e je s t co n ajm n iej do 3 k a te g o rii (pow yżej 50 pk t). Z k o le i w E u ro p ie W sc h o d n ie j m o ż n a m ó w ić je d y n ie o trz e c h m ia sta c h g lo b a ln y c h , k tó ry m i są: P ra g a (49 m ie jsc e i 45,5 p k t), B u d a p e sz t (52 m ie jsc e i 44,5 p k t) i W a rsz a w a (59 m iejsce i 41,3 pk t). M o ż n a za te m stw ierd zić, iż w tej części k o n ty n e n tu is t n ie ją trz y m ia s ta g lo b a ln e , je d n a k ich p o te n c ja ł w sk ali św ia ta nie je s t z b y t duży. Ś w ia to w ą g o sp o d a rk ę m o ż n a p o d z ie lić n a trz y g łó w n e re g io n y p o d w z g lę d em o b e c n o śc i m ia s t p o sia d a ją c y c h w y so k i w sk a ź n ik siły k o n tro ln o -zarząd czej (C o m m a n d C o n tro l In d ex , ryc. 2). P ie rw sz y m z n ic h są S tany Z je d n o c z o n e z K a n ad ą , g d zie zn ajd u je się aż 8 m iast, k tó re p o sia d a ją C C I po w y żej 1,0 (N o w y Jo rk , S an Jo se, S an F ran cisco , D allas, W aszy n g to n , C h icag o , T oronto, H o u sto n ). D ru g im , silnie ro z w in ię ty m re g io n e m je s t E u ro p a Z ac h o d n ia , z w ła sz c z a część o b e jm u ją c a Z a c h o d n ie N iem cy , B elg ię, H o la n d ię , P ó łn o cn e W ło ch y , F ran cję i P o łu d n ie W ielkiej B ry tan ii. Je st to g o sp o d a rc z o n ajlep iej ro z w in ię ty re g io n n a k o n ty n e n c ie , tw o rz ą c y tzw . u k ła d p e n ta g o n a ln y 19. T w o rzy o n o k o ło 5 0 % p ro d u k tu g lo b a ln e g o b ru tto U n ii E u ro p e jsk ie j, z a m ie sz k a n y je s t p rz e z 4 0 % m ie s z k a ń c ó w i zajm u je je d y n ie 2 0 % je j p o w ie rz c h n i20. D o m in u je tu taj L o n d y n , P ary ż i M e d io la n (C C I p o w y żej 1,0). P o n ad to do n a jw a ż n ie jsz y c h o śro d k ó w za lic z o n y je s t ta k ż e M a d ry t p o ło ż o n y p o z a ty m u k ład em .
17 S. Sassen, The G lobal City: N ew York..., op. cit.
18 M. G oldberg, Y. Hedrick-W ong, M. Bhaskaran, F. Gang, W. Lever, M. Levi, A. Pellegrini, S. Sassen, P J. Taylor, World-wide C en ters..., op. cit.
19 M. Finka, T. Kluvankova, M anaging com plexity o f urban systems: A polycentric approach, „Land U se Policy” 2015, 42, s. 602-608.
20 ESPO N Atlas, M a pping the structure o f the E uropean territory, Federal Office for B uilding and Regional Planning 2006, s. 92.
Ryc. 1. M ia sta g lo b a ln e n a św iecie
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie www.m astercardw orldw ide.com /insights [dostęp: 15.05.2015].
Ryc. 2. w sk a ź n ik siły k o n tro ln o -z a rz ą d c ze j (C o m m a n d C o n tro l In d ex ) w 2 0 1 2 ro k u (m ia sta z C C I p o w y żej 0,2)
Źródło: opracow anie w łasne na podstawie: G. Csom ós, G aW C D ata Set 26: G lobal C om m and an d Control Centres, 2006/2009/2012, w: http://w w w .lboro.ac.uk [dostęp: 10.11.2014].
T rz e c im w a ż n y m re g io n e m je s t A z ja W s c h o d n ia z d y n a m ic z n ie ro z w i ja ją c y m i się m ia sta m i c h iń sk im i, w ś ró d k tó ry c h S zan g h aj i P e k in o k re śla n e są ja k o m ia s ta su k c e su 21. N a jw y ż e j z m ia s t te g o k o n ty n e n tu sk la sy fik o w a n o P ek in , k tó ry sw ój su k c e s m o ż e z a w d z ię c z a ć n ie ty lk o fu n k c jo m sto łe c z n y m , ale ta k ż e siło m ry n k o w y m 22. P o n a d to n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a H o n g K o n g o ra z T okio, le g ity m u ją się n a jw y ż sz y m i fu n k c ja m i c o m m a n d a n d c o n tro l n a św iecie. W p o z o sta ły c h re g io n a c h św ia ta w y so k ie C C I p o s ia d a ją M e lb o u rn e , Sydney, M o sk w a , R io de Ja n e iro i Sao P au lo . E u ro p a W s c h o d n ia p o s ia d a b a rd z o słab e fu n k cje k o n tro ln o -z a rz ą d c z e , re p re z e n to w a n e je d y n ie p rz e z W arszaw ę. S p o w o d o w a n e to m o ż e b y ć m a łą lic z b ą d u ż y c h k o rp o ra c ji, k tó re m o g ą tw o rz y ć tę fu n k c ję 23. N ie lic z y się n a to m ia s t w św iato w ej e k o n o m ii k o n ty n e n t a fry k a ń sk i, g d z ie j e d y n ie Jo h a n n e sb u rg p o s ia d a d o sy ć d u że a n a liz o w a n e fu n k c je , k tó re m o g ą ro z w ija ć się d z ię k i zw ię k sz a ją c e j d o stę p n o śc i lo tn iczej z a ró w n o ze św iatem , j a k i in n y m i p a ń stw a m i a fry k a ń sk im i24. N a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że w E u ro p ie W sc h o d n ie j n ie m a ż a d n e g o m ia sta , k tó re p o s ia d a z n a c z ą p o z y c ję w św ie c ie p o d w z g lę d e m fu n k c ji k o n tro li i z a rz ą d z a n ia , n a co n ie w ą tp liw ie m a w p ły w p rz e sz ło ść p o li ty c z n a te g o reg io n u .
Pozycja gospodarcza E uropy W schodniej na tle E uropy
K ra je E u ro p y W sc h o d n ie j z a jm u ją p o w ie rz c h n ię b lis k ą 2 ,2 m ln k m 2, z a m ie s z k a n e są p rz e z n ie m a l 180 m ln o só b i - ja k w sk a z u je p o ró w n a n ie - są to z n a c z ą ce w a rto ś c i n a k o n ty n e n c ie (tab. 1). Je d n a k p o d w z g lę d e m g o sp o d a rc z y m je s t to re g io n sto su n k o w o słaby. Ic h su m a ry c z n e P K B (1 2 3 3 ,2 m ld E u ro ) stan o w i je d y n ie 4 7 ,2 % P K B N ie m ie c , p o s ia d a ją c y c h n a jw y ż sz e P K B w E u ro p ie . E u ro p a W s c h o d n ia p o s ia d a ró w n ie ż n iż sz y w s k a ź n ik n iż F ra n c ja c z y te ż W ie lk a B ry ta n ia . Jesz c z e w ię k sz e ró ż n ic e w y s tę p u ją w p rz y p a d k u P ro d u k tu K ra jo w e g o B ru tto p rz e lic z o n e g o n a 1 m ie sz k a ń c a , k tó ry j e s t p o n a d c z te ro k ro tn ie n iż sz y (6 ,9 ty s. E u ro n a o so b ę ) o d n o to w a n y c h w b o g a ty c h k ra ja c h z a c h o d n iej cz ę śc i k o n ty n e n tu .
21 M .Tim berlake, Y.D. Wei, X. Ma, J. Hao, (2014). G lobal cities with Chinese characteristics, „C ities” 2014, 41, s. 162-170.
22 F. Pan, J. Guo, H. Zhang, J. Liang, B uilding a „Headquarters E c o n o m y ”: The geography o f head quarters within B eijing and its im plications f o r urban restructuring, „C ities” 2015, 42, Part A, s. 1-12.
23 P. Raźniak, S. Dorocki, A. W iniarczyk-Raźniak, F unkcje kontrolno-zarządcze m iast w dobie g lo balizacji, „O PTIM U M Studia Ekonom iczne” 2016, 1(79), s. 100-117; P. Raźniak, S. Dorocki, A. W iniarczyk- -Raźniak, R anga miasta w św ietle syntetycznego w skaźnika stabilności gospodarczej, „Studia M iejskie” 2015, 18, s. 119-130.
24 K. Button, A. Brugnoli, G. M artini, D. Scotti, Connecting A frican urban areas: airline networks a n d intra-Sub-Saharan trade, „Journal o f Transport G eography” 2015, 42, s. 84-89.
Tab. 1. K raje E u ro p y W sc h o d n ie j n a tle n a jw ię k sz y c h g o sp o d a re k eu ro p e jsk ic h w 2 0 1 2 ro k u kraj PKB (mld Euro) PKB na 1 mieszkańca (tys. Euro) liczba ludności (mln) Powierzchnia (tys. km2) Polska 370,9 9,6 38,5 312,7 Czechy 155,5 14,8 10,5 78,9 Rumunia 131,5 6,2 20,1 238,4 Ukraina 115,7 2,5 45,5 603,6 Węgry 98,9 9,9 9,9 93,0 Słowacja 69,0 12,8 5,4 49,0 Białoruś 45,0 4,6 9,7 207,6 Chorwacja 44,4 10,4 4,3 56,5 Bułgaria 38,5 5,2 7,3 111,0 Słowenia 36,1 17,6 2,1 20,3 Litwa 31,0 10,2 3,0 65,3 Serbia 22,8 3,2 7,2 77,5 Łotwa 20,2 9,8 2,0 64,6 Estonia 16,2 12,1 1,3 45,2 Bośnia i Hercegowina 12,7 3,3 3,8 51,2 Albania 9,2 3,2 2,9 28,7 M acedonia 7,5 3,6 2,1 25,7 M ołdawia 5,0 1,4 3,6 33,8 Czarnogóra 3,1 5,1 0,6 13,8 RAZEM 1 233,20 6,9 179,8 2176,8
Kraje europejskie z najwyższym PKB
Niemcy 2 610,0 31,9 80,3 357,1
Francja 2 001,0 30,7 65,3 544,0
Wielka Brytania 1 771,0 28,2 63,5 243,0
Źródło: opracowanie w łasne n a podstaw ie w w w .eurostat.eu [dostęp: 25.03.2016].
P o d w z g lę d e m w arto ści P K B w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sch o d n iej z d e c y d o w an ie d o m in u je P o lsk a (370,9 m ld E uro), co stan o w i aż 3 0 ,1 % p ro d u k tu w re g io n ie. N a k o le jn y c h m ie jsc a c h zn ala z ły się C zech y i R u m u n ia, k tóre razem z P o l sk ą w y tw a rz a ją 5 3 ,4 % P K B w tej części k o n ty n en tu . Z k o lei p o z o sta ła część je s t w y tw a rz a n a w 16 k rajach . N ie c o inaczej w y g lą d a sy tu acja p o d w zg lę d e m P K B p rz e lic z o n e g o n a 1 m ieszk ań ca. N a jsiln ie jsz a g o sp o d a rk a - P o lsk a, zn alazła się d o p iero n a 9 m ie jsc u z w a rto śc ią 9,6 tys. E uro /o so b ę. N ajlep iej p o d ty m w zg lęd em w y p a d a n ie w ie lk a p o d w z g lę d e m p o w ie rz c h n i i liczb y m ie sz k a ń c ó w S łow enia, której P K B n a 1 m ie sz k a ń c a w y n o si 17,6 tys. E uro. P ow yżej 10 tys. E u ro n a osobę z an o to w an o je sz c z e w C zech ach , S łow acji, E sto n ii, C h o rw acji i n a L itw ie, je d n a k w p o ró w n a n iu do p a ń stw z a c h o d n io eu ro p ejsk ich są to n isk ie w arto ści. Z kolei n aju b o ż sz y m k rajem p o d ty m w z g lę d e m je s t M o łd aw ia, le g ity m u ją c a się d o c h o
d em n aro d o w y m w y n o sz ą c y m n a 1 m ie sz k a ń c a 1,4 tys. E u ro /o so b ę, co stanow i 4 ,4 % w arto ści odn o to w an ej w N ie m c z e c h i 4 ,6 % w e F rancji. N a d ru g im m iejscu o d k o ń c a zn ajd u je się U k ra in a (2,5 tys. E u ro n a osobę), m im o iż je s t n ajw ięk szy m p o d w zg lę d e m p o w ie rz c h n i i liczb y m ie sz k a ń c ó w k rajem w regionie. M o ż n a z a te m stw ierdzić, że kraje E u ro p y W sch o d n iej ch ara k te ry z u ją się d u ż ą p o w ie rz c h n ią i z n aczn y m p o ten cjałem lu d n o ścio w y m , m im o to g o sp o d a rk a n ie m ie c k a cz y fra n c u sk a je s t d w u k ro tn ie w ię k sz a n iż a n a liz o w a n y reg io n (tab. 1).
B a rd z o w a ż n y m asp e k te m u k a z u ją c y m p ro c e sy g lo b a liz a c ji są p o w ią z a n ia m ię d z y n a ro d o w e m ia st (w o r ld c itie s ). W ed łu g G lo b a liz a tio n a n d W o rld C ities w y ró ż n ia się n astę p u ją c e p o z io m y g lo b aln ej in teg racji m ia st25:
• a lfa + + - m ia s ta o n a jw ię k sz y c h p o w ią z a n ia c h m ię d z y n a ro d o w y c h , z d e c y
d o w an ie d o m in u ją c y c h n a św iecie (tylko L o n d y n i N o w y Jork),
• a lfa + - m o c n o z in te g ro w a n e o śro d k i u z u p e łn ia ją c e p o w ią z a n ia N o w e g o Jo rk u i L o n d y n u ,
• a lfa i a lfa- - są w a ż n y m i m ia sta m i św iato w y m i (w o rld cities), k tó re łą c z ą
g łó w n e re g io n y ek o n o m ic z n e ze św ia to w ą g o sp o d a rk ą ,
• b e ta n - są d o sy ć w a ż n y m i m ia sta m i św ia to w y m i (w o rld cities), k tó re łą c z ą
g łó w n e re g io n y ek o n o m ic z n e ze św ia to w ą g o sp o d a rk ą ,
• g a m m a - g ru p u je m ia sta , k tó re m o g ą b y ć m ia sta m i św ia to w y m i (w o rld
cities), łą c z ą m n ie jsz e re g io n y ze św ia to w ą g o sp o d a rk ą ,
• m ia s ta o z a ry so w a n y c h p o w ią z a n ia c h (high su ffic ie n c y i su ffic ie n c y cities)
- n ie są o ne m ia sta m i św ia to w y m i (w o rld cities), ale p o s ia d a ją w y sta rc z a ją c e fu n k cje, b y n ie b y ć c a łk o w icie z a le ż n y m i o d m ia s t św ia to w y c h (w o rld
cities). M o ż n a tutaj zn a le ź ć m n ie jsz e stolice p a ń stw o ra z tra d y c y jn e cen tra
re g io n ó w p ro d u k c y jn y c h .
O d p o c z ą tk u X X I w ie k u n a jw ię k sz e p o w ią z a n ia m ię d z y n a ro d o w e w E u ro p ie p o s ia d a L o n d y n , k tó ry o d 2 0 0 0 ro k u je s t n ie z m ie n n ie lo k o w a n y w n a jw y ż szy m ty p ie a lp h a + + (ryc. 3). Je d n o c z e śn ie je s t m ia ste m o n a jw ię k sz y c h p o w ią z a n ia c h m ię d z y n a ro d o w y c h n a św ie c ie 26. N a d ru g im m ie jsc u z n ajd u je się P aryż, k tó ry zajm u je sta b iln ą p o z y c ję w ty p ie alp h a+ . N a le ż y z w ró cić u w a g ę n a w z ro st p o w ią z a ń m ię d z y n a ro d o w y c h M o sk w y , k tó ra o d 20 0 8 ro k u zn ajd u je się w ty p ie alp h a. Z m ia st z lo k a liz o w a n y c h w E u ro p ie W sch o d n iej n a jw a ż n ie jsz y m m ia ste m