Liberalizacja handlu jako gra rynkowa

Pełen tekst

(1)2004. Krzysztof Kosiec Katedra Handlu Zagranicznego. Liberalizacja handlu jako gra rynkowa W ciągu ostatnich pięćdzi esięciu lat gospodarka św iatowa podlegał a stopniowej liberalizacji handlu. Runda urugwajska i poprzedzające ją rundy GATT były wyrazem ciągłego wysiłku polityków mających na celu wprowadzenie w skali globalnej swobodnego handlu międzynarodowego. Ekspansja idei liberalnego systemu handlowego, której promotorami były kraje uprzemysłowione, wiązała się z narastającym przekonaniem w w ie łu krajach rozwijających się i w państwach podlegających procesowi transformacji w Europie Środkowo -Wschodniej, że wolny rynek jest najlepszym sposobem organizowania działalności gospodarczej. Zwolennicy doktryny wolnego handlu podkreślają, że jest on korzystny dla wszystkich krajów. Z kolei jej przeciwnicy zwracają uwagę na kwestię nierównomiel'llego podziału korzyści z wymiany międzynarodowej, a nawet mówią o wyzysku jednych krajów przez inne. Liberalizacja handłu budzi zatem spore kontrowersje'. W tej sytuacji rodzi się pytanie, kto ma rzeczywiście rację? Próbą odpowiedzi na to pytanie jest niniejszy artykuŁ. Przeprowadzona w nim analiza ma charakter modelowy. W zbudowanym tu modelu liberalizacja handlu potraktowana została jako gra rynkowa, bez przyjęcia a priori, że jest to gra o sumie dodatniej. Załóżmy zatem, że prezentowany model jest grą niekooperacyjną, w której uczestniczy kraj j zagranica. Kraj ma małą gospodarkę. Małą, w ty m znaczeniu, że jej procentowy udział w calkowitej podaży gospodarki światowej, na którą składają s ię gospodarki kraju i zagranicy, jest niew iełki. Przyjmijmy, że w gospodarce światowej produkuje się jedno dobro będące dobrem złożonym. Jest ono dobrem potencjalnie wymiennym i jako takie może zaspokajać potrzeby konsumentów na całym świecie. Kraj i zagranica mają po jednej firmie. ZagraI K. Matsuyam.t. PellecI Eqllilibria in Economic Rcview". czerwicc 1990.. li. Trade Uberalizm;olJ Game, "Thc Amcrican.

(2) I. Krzysztof Kosiec. niczna firma charakteryzuje się efektywniejszą techniką produkcji w porównaniu z firmą krajową, w związku z tym bilans handlowy w przypadku wolnego handlu będzie dla kraju ujemny. Ze względu na "lokalne" preferencje krzywa popytu w kraju ma ujemne nachylenie i jest różna od krzywej popytu za granicą. Jako pierwsza porównana zostanie sytuacja kraju , który prowadzi już wymianę z zagranicą (sytuacja "bis"), ze stanem sprzed podjęcia handlu (stan autarkii oznaczamy jako "prim"). Powstaje pytanie, jak porównać dobrobyt kraju czy też jego dochód realny w tych dwóch sytuacjach, w których ceny, wolumen handlu i zakres ograniczeli handlu znacząco się między sobą różnią. W tym celu można posłużyć się kryterium Ohyamy' . Wed lug niego podstawą porównania dobrobytu w sytuacji "bis" z dobrobytem w sytuacji "prim" jest porównanie wartości zagregowanego popytu (w na szy m modehl popyt u na dobro handlowe) w każdej z nich, gdy ceny wykorzystywane do obliczel\ są w obu przypadkach cenami "bis". Należy sqdzić zatem, że dobrobyt kraju rośni e. jeśli:. gdzie p jest ceną obowiązującą w kraju, a D - ilością, na którą zg łoszono popyt i która zos tała skonsumowana. Nierówność powyższa stwierdza, że gdyby il ość dobra złożonego w sytuacji autarkii (D') mogła być nabywana w sytuacji .. bi s", miałaby wartość niższą ni ż D". Uzasadnienie powyższego kryterium oparte jest na slaby m aksjomacie ujawnionych preferencji' . Korzystając z definicji popytu nadwyżkowego:. E=D-x, gdzie: E - popyt nadwyżkowy, x - iłość dobra złożonego produkowanego w kraju, można przeformułować wskazane kryterium do postaci: - w cenach krajowych: p"(E' - E'). - w cenach. + p"(x" -x') > O,. świa towych:. p' ''(E' - E') + p" "(x" -x'». O,. gdzie: p* - cena światowa, która w niniejszym modelu w sytuacji wolnego handlu równa się cenie krajowej.. 2 Zob. R. Cavcs . J. Frankel, R. JOIl CS, {-/(wdeJ ;jillCll/st! międz.Yl/arodowe. Wnnizawn 1998 . ;\ Zob. I-I. Varian. MikroekiJIwlllia , Warszawa 1995..

(3) Liberalizacja ha/ldlu jako gra ry/lkowa Ponieważ w stanie autarkii popyt nadwyżkowy E' równa się zero, to kryterium wzrostu dobrobytu przyjmuje w cenach światowych następującą postać: p*" E" + p*"(x" -x') > O.. Wniosek, jaki można wyciągnąć z dotychczasowych rozważali, jest pujący: liberalizacja handlu okaże się korzystna dla kraju, jeżeli:. nastę. p*" E" + p*"(x" - x') > o. W niniejszym modelu istnieją zatem dwa źródła zmian dochodu realnego kraju po wprowadzeniu liberalnego systemu handlu z zagranicą: p*" E" i p*"(x" - x'). Interpretacja tych wyrażeń jest następująca: p*" E'~ p*"(D" _Xli) wskazuje na zmianę dochodu realnego kraju, wyrażoną w cenach światowych, skutkiem zmiany struktury wymiany. Jest to efekt wielkości handlu. Zauważmy, że jest on dodatni, gdy kraj importuje złożone dobro handlowe. W przypadku, gdy jest ono eksportowane, efekt wielkości handlu przybiera wartości ujemne. Z kolei wyrażenie: p* "(x" - x'). będącą. wskazuje na zmianę dochodu realnego kraju, wyrażoną w cenach światowych, będącą skutkiem zmiany wielkości produkcji krajowej. Jest lo efekt wielkości produkcji. Będzie on zawsze dodatni, gdy zasoby są optymalnie rozdysponowywane, o ile efektywność produkcji w kraju i za granicą będzie identyczna. W przeciwnym wypadku - będzie ujemna. Następnie należy określić znaki tych efektów dla kraju o malej gospodarce z przestarzałą techniką produkcji , rozgrywającego grę rynkową zwaną wolnym handłem. Otóż, w grze tej kraj będzie importerem złożonego dobra handlowego. Nie będzie go w ogóle eksportować. Może to, co prawda, nieco zdumiewać, ale trzeba pamiętać, że dobro podlegające wymianiejesl dobrem złożonym. W przypadku analizy wielowymiarowej stwierdzilibyśmy tylko tyle, i aż tyle, że kraj byłby importerem netto w skali świata, a zagranica eksporterem netto w tejże skali. Z powyższej analizy wynika twierdzenie I. Twierdzenie J. Kraj o małej gospodarce, dysponujący przestarzał~l techniką produkcji, w warunkach wolnego handłu staje się importerem netto dóbr handlowych. Kolejny etap to zbadanie znaku efektu wielkości produkcji. Byłby on, stwierdzono powyżej, zawsze dodatni, gdyby zasoby w skali świata, również w skali kraju, były optymalnie alokowane, co mialoby miejsce w strukturze doskonale konkurencyjnej, zgodnie z pierwszym twierdzeniem ekonomii dobrobytu, o ile firmy produkujące dobra handlowe byłyby równie efektywne. Jednakże w niniejszym modelu zalożono asymetrię w efektywności produkcji. Dłatego też można.

(4) Krzysztof Kosiec wnios kować, że w tej sytuacji, w równowadze długookresowej , produkcja kraju spadnie do zera, a znak efektu wielkości produkcji będzie ujemny. Twierdzenie 2. Kraj o malej gospodarce, dysponujący przestarzalą techniką produkcji, w dlugookresowej równowadze ko nkmencyjnej zaprzestanie produkcji dobra handlowego. Konsekwencje tego stanu rzeczy ujawnią się bądź to poprzez migrację mobilnych czy nników produkcji, o ile nie b ędzie barier między krajowymi a zagranicznymi rynkami czynników produkcji, bądź też jako inwestycje bezpośrednie w analizowanym kraju. Należy zau ważyć, że w opisywanej sytuacji dochód realny kraju tak czy inaczej wzrośnie, bowiem gdy x"= 0, to suma: p*"(D" -x") + p* "(X" - x'). równa. si ę:. p*"(D" -x' ). i jest w ięk sza od zera, gdy popyt efektywny w sytuacji "bis" jest produkcji w stanie "prim". A jest tak zawsze, o ile: p' > p*". większy. od. I. tj. gdy cena krajowa św i atowa. Bowiem:. złożonego. dobra handl owego jest. wyższa niż. jego cena. D" = p'x',. p*". a wówczas: p*"(D" ,- x' ) = x'(p' - p''').. W ten sposób. można sformulować. kolejne twierdzenie.. 71vielrlzellie 3. Jeżeli cena krajowa zl ożonego dobra handlowego jest wyższa niż jego cena św iatowa, to liberalizacja handlu, pomimo braku produkcji krajowej w dlugookresowej równowadze konklll'encyjnej, zw iększy dochód rea lny kraju dysponującego przestarzałą techniką produkcji o wartość x'(p' - p*"). Twierdzenie to brzmi nieco parado ksalnie. Oznacza zaś tylko tyle, że po liberali zacji handlu konsumpcja dóbr handlowych odbywać się będzie w kraju, a ich produkcja - poza jego granicami. Pamiętajmy, że w rzeczywistości Sil jeszcze dobra niehandlowe, nie wprowad zone explicite do modelu, których produkcja z definicji odbywa się w kraju. W tym miejscu należy zwrócić uwa gę zwłaszcza na to, że wypracowany wzór na wielkość wypłaty otrzymywanej przez kraj w grze zwanej liberalizacją handlu odnosi się również do sytuacji, w których produkcja kraju jest wielkością dodatnią. Otóż, jak wiemy, zmiana dobrobytu kraju jest równa:.

(5) · halldlu. p*"(D" -x") + p*"(x" -x'). Przyjmując, że. Lecz, jak to. x" > O otrzymujemy: p*" (D" - x') + p*"(x" - x") = p*" (D" - x').. zostało wyżej. wykazane:. p*" (D" - x') = x'(p' - p*"). Wielkość tej wypłaty zostaje oznaczona przez W. Warto zauważyć,. że zależy ona od wolumenu produkcji i poziomu ceny w stanie autarkii, a także od poziomu ceny światowej w sytuacji wolnego handlu. Ponieważ wielkość produkcji i poziomy cen warunkowane są strukturami rynkowymi i poziomem techniki produkcji, to wielkość wypłaty W otrzymywanej przez kraj po uwolnieniu handlu będzie zależała od tego, jak zorganizowana była gospodarka kraju w stanie autarkii oraz jaka będzie struktura rynkowa gospodarki światowej w sytuacji swobody handlu, a także od efektywności produkcyjnej kraju w porównaniu. z zagranicą. Strukturą gospodarki zapewniajijcą najwyższy osiągalny produkt krajowy mierzony w cenach krajowych, dla każdego poziomu efektywności produkcyjnej, jest konkurencja doskonala. Stijd rozs'ldna polityka przemysłowa rZ'ldu krajowego przed otwarciem gospodarki powinna zwiększać jej wewnętrzną konkurencyjność, a także podnosić jej efektywność produkcyjnq. Ten d1'llgi czynnik jest szczególnie ważny, od niego bowiem zależy, jak wielka będzie produkcja dóbr handlowych w kraju, w sytuacji gdy będzie on musiał konkurować z zagranicą.. Jak zalożono powyżcj, kraj posiada malq gospodarkę charakteryzującą się nieefektywn'l w stosunku do zagranicy techniką produkcji. Po uwolnieniu handlu konsekwencje tego stanu rzeczy będą następujące: - cena dobra handlowego stanie się zmiennq egzogcniCZlUj dla kraju, - zagranica będzie miala przcwagę konkurencyjną na rynku globalnym. Jeżeli struktura gospodarki światowej będzie doskonale konkurencyjna, to kraj w równowadze długiego okresu przestanie produkować zlożone dobro handlowe, jak zostalo to stwierdzonc w twierdzeniu drugim, odniesie natomiast korzyść z importu, co wynika z t\yierdzcnia picrwszcgo. Ostateczny wpływ liberalizacji handlu na dobrobyt kraju będzic równy:. WK= x'(p' - P''K''), jak w twicrdzeniu trzecim, gdzic indcks dolny K oznacza konkl\l'cncję doskonalą na rynku globalnym. Prawdopodobnie jednak zagranica wykorzysta SWOjij przewagę konkurcncyjną i swoją wicIkość (dcfiniowalUj analogicznie do malości gospodarki krajowej), i wystąpi na rynku światowym w roli lidera dominujijcego tcn rynck. Dlatego tcż konkl\l'cncja w gospodarce światowej będzie raczej oligopolistyczna.

(6) niż doskonała.. Warto sprawdzić wpływ tego rodzaju konkurencji na wielkość W, otrzy mywanej przez maly kraj o przestarzałej technice produkcji. W tym celu posłu żymy się jednym z modeli oligopolu'. Nie istnieje jede n "idealny" model konkurencji na rynku oligopolistycznym. W sytuacji, kiedy jedno przedsiębiors two (tu: firma zagraniczna) ma zdecydowanie naj większy udział w rynku, najbardziej sensownym modelem konkurencji oligopolistycznej, który może być użyty w celu definitywnego rozwiązania postawionego problemu, jest model przywództwa cenowego . Zgodnie z tym modelem firma zagraniczna ustala cenę dla całej gospodarki światowej. Firma krajowa nie ma na tę cenę żadnego wpływu. Sprzedaje ona po lej cenie tyle , ile chce. Zachowuje się więc w sposób odpowiadający modelowi doskonałej konkurencji. Oznacza to, że firma ta wytworzy ilość, przy której jej koszt kra1kowy zrówna się z ceną rynkową . Ze względu na przewagę technologi czną firmy zagranicznej firma krajowa nie jesl w stanie konkurow ać z nią w miejscu jej pochodzenia. Jedyny m rynkiem, na którym dochodzi do konkurencji oligopolistycznej ,jest wewnętrzny rynek malego kraju. W ten sposób maly kraj o przestarzałej technice produkcji staje się importerem złożonego dobra handlowego. Popyt tego kraju jest na tyle nieistotny dla firmy zagranicznej, że - ni e mogąc prowadzić dyskryminacji cenowej ze względu na możli wość arbitrażu - ustala ona cenę światową tak, aby zmaksy malizować swoje zyski wyłącznie na własnym wewnętrznym rynku . Ponieważ przewaga techn ologiczna tej firmy w stosunku do jej ko nkurenta krajowego jest na tyle duża, aby tak ustal ona cena światowa by la ciągle niższa niż cena krajowa w stanie autarkii, to przedsiębiorstwo zagraniczne spotka się z popytem resztowym na rynku krajowym. Zaspokojenie tego popytu da mu dodatkowe zyski. Z kolei, firma krajowa podejmie si ę produkcji złożonego dobra handlowego w celu zaspokojenia potrzeb wlasnego kraju, o iłe jej koszt kral\cowy nie będzie wyższy od egzogenicznie wyznaczonej ceny świa towej. Jeśli chodzi zaś o cenę św ia tową, będzie ona wyższa niż w równowadze doskonale konkurencyjnej. Wyniki powyższej analizy przedstawiamy w postaci kolejnych twierdze!\. Twierdzenie 4. Dominacja firmy zagranicznej, dysponującej nowoczesn ą techniką produkcji na rynkach m a łego kraju o przes ta rzałej technice produkcji, w sytuacji wolnego handlu stwarza warunki cenowe, w których dodatnia produkcja krajowa złożonego dobra handlowego jest możliwa. Twierdzellie 5. Cena światowa określona przez mechanizm konkurencji oligopolistycznej kształtuje si ę na poziomie wyższym niż w konkurencji doskonalej. Znając te twierdzenia można, w ramach przyjętych za lożet\, odpowiedzieć na postawione we wstępie artykułu pytanie: kto rzeczy wiśc ie ma rację: zwolennicy czy przeciwnicy wolnego handlu?. wypłaty. 4 Zob. S. Marks, W. SamucIsolI . Ekol/om;a melledi;ersklt. WarszawiI t 998. s. 507-509..

(7) Liberalizacja /ullullu jako gra rynkowa. I. Przy założeniu sytuacji podwójnie asymetrycznej, kiedy bierze się pod uwagę maly kraj o przestarzalej technice produkcji i duży kraj (duży organizm gospodarczy) dysponujący efektywnymi technikami produkcji, powstaje pytanie: Czy liberalizacja hundlu przyniesie dodutnie wypłaty małemu krajowi? Z naszego modelu wiemy, że wynoszą one: x'(p' - p*"). Będą. one dodatnie, gdy:. p' >p*". Nierówność. ta jest z pewno śc il! spelniona, gdy różnice technologiczne są x' i p' za dane, wielkość wyplaty dla małego kraju zależeć będzie od ceny światowej p*" uksztallowanej w warunkach wolnego handlu złożonym dobrem, a ta z kolei zależeć będzie od rodzaju konkurencji w gospodarce światowej. 1m doskonalsza konkurencja, tym wyższa wypłata. Konkludując należy stwierd zić, że wolny handel jest korzystny dla wszystkich krajów. Jednakże wielkość korzyści uzyskiwana przez dany kraj zależy od rodzaju konkurencji i od jego siły rynkowej. duże. Przyjmując. Trade Liberallzation as a Marke! Game This article presents a model that resolves the issuc arthe existcllce ofbcnefits from free tracie lInder canditians af competitive advilntage aSyl1lllletrics IImong individual countrics. The nrticle cOl1cludcs that free trade is beneficial for nil countries. The scope ol' bencrits fi givcn country gains. however, depends on the kind ot' compctition and its market strcngth..

(8)