"Prasa Kielecczyzny : tradycje i współczesność", Mieczysław Adamczyk, Warszawa 1987 : [recenzja]

Notkowski, Andrzej

"Prasa Kielecczyzny : tradycje i

współczesność", Mieczysław

Adamczyk, Warszawa 1987 :

[recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 28/4, 125-138

R E C E N Z J E

I

O M Ó W I E N I A

K w artalnik Historii Prasy Polskiej XXVIII 4 PL ISSN 0137-2998

Prasa i radio na Pomorzu i K u jaw ach 1945— 1985. M ateriały z sesji zorganizo­ w an ej p rze z Zarząd Oddziału Stow arzyszenia Dziennikarzy P R L w Bydgoszczy,

Bydgoszcz 1988, ss.. 94.

Publikacja jest plonem sesji zorganizowanej w styczniu 198S r., a zatytułow anej „40 lat prasy i radia na Pomorzu i K ujaw ach”. Składa się z dwu części: pierwsza zawiera referaty i kom unikaty, druga — głosy w dyskusji. R eferentów było dzie­ w ięciu. Zefiryn Jędrzyński om awiał dzieje „Gazety Pom orskiej” i jej poprzedni­ czek, Zdzisław Urbanek przedstaw ił krótką historię radiofonii bydgoskiej, Zdzi­ sław Jastrzębski przypomniał w ydaw any w Bydgoszczy „Ilustrowany Kurier Polski”, a Andrzej B iałoszycki „Dziennik W ieczorny”. O toruńskich „Nowościach” mó­ w ił Henryk Rozwadowski, o· „Arkonie”, m iesięczniku poświęconym kulturze i sztu­ ce — Marian Turwid, o tygodniku „K ujawy” — Stan isław Białow ąs. W ypowiedź Stefana R okickiego dotyczyła bydgoskich „Profilów”, zaś Jan G órec-Rosiński na­ w iązał do tekstu Mariana Turwida, przedstawiając historię czasopiśm iennictwa spo­ łeczno-kulturalnego w Bydgoszczy.

W szystkie te teksty mają w jakim ś stopniu charakter w spom nieniow y. Ich auto­ rami są bowiem byli lub aktualni redaktorzy naczelni w ym ienionych wyżej pism bądź ludzie ze ścisłego· redakcyjnego kierownictwa. Swego rodzaju „szperaniem w kufrze pam ięci” są także w ypow iedzi dyskutantów. Zawierają w iele cennych uzu­ pełnień do kom unikatów i referatów. Sporo też w nich reflek sji ogólniejszej natury. W cíbu częściach publikacji znalazło· się dużo· nazw isk i tytu łów pism. Szkoda, iż przy opracowywaniu w szystkich w ypow iedzi do druku n ie pom yślano o indeksie tytu łów i osób.

Teksty referatów i kom unikatów z reguły są bardzo krótkie. Trochę dziwi ta la ­ pidarność w środowisku, które nie należy do m ałom ównych. Jeśli już zdecydowa­ no się na nadanie sesji charakteru wspom nieniowego, należało wykorzystać m o­ m ent i w ysupłać z ludzkiej pam ięci jak najw ięcej informacji. Można było nato­ m iast zrezygnować z tych fragm entów , które m ają coś z bieżących „m anifestów ” programowych, z całą słow ną otoczką o powinnościach i służebnej roli prasy i dzien­ nikarza.

U rszu la J a k u b o w s k a

M ieczysław A d a m c z y k , Prasa Kielecczyzn y. Tradycje i współczesność, War­ szawa 1987, ss. 410 + 19.

Czterysta osiem dziesiąt cztery pisma, cztery, jakże odm ienne od siebie, epoki dziejów narodowych —· oto jak w najw iększym skrócie przedstawić można zaw ar­ tość książki M ieczysława Adam czyka. Praca ta, będąca podsum owaniem dotych­

czasowych badań autora nad prasą na K ielecczyźnie, jest bodaj pierwszą opubliko­ waną po 1945 r. tak dogłębną syntezą historii czasopiśm iennictwa konkretnego re­ gionu kraju.

Autor, zauważm y na wstępie, podjął się niełatw ego zadania. Literatura p ośw ię­ cona prasie ziem i kielecko-radom skiej, w yjąw szy czasy okupacji hitlerow skiej i Pol­ sk i Ludowej, jest mniej niż skąpa. N ie istnieje też pełna bibliografia czasopiśm ien­ nictw a Kielecczyzny. A z drugiej strony, w ystępują duże luki w zasobach biblio­ tecznych, rozproszonych zresztą po różnych książnicach. Miał w ięc autor do poko­ nania znaczne trudności, już naw et z samym odtworzeniem dorobku edytorskiego regionu.

W takiej sytuacji zasadniczą podstawą źródłową pracy M. Adamczyka sitać się m usiały m ateriały archiwalne. Autor objął badaniami imponującą liczbę pięćdzie­ sięciu jeden kolekcji przechow ywanych w trzynastu archiwach w Warszawie, K iel­ cach i Radomiu — akta carskiej i polskiej adm inistracji państw owej, cyw ilnych i w ojskow ych agend ruchu oporu z lat 1939—1945, powojennych instancji PPR i PZPR, urzędów cenzorskich oraz instytucji kościelnych. Uzupełnił to jeszcze po­ nad pięćdziesięciom a zebranym i przez siebie relacjam i dziennikarzy pracujących w prasie K ielecczyzny, a także skrupulatną lekturą w szystkich głów nych pism lo­ kalnych.

Ów trud przyniósł poważne i ze w szech miar godne uznania w yniki. Prezentu­ jąc je, chciałbym się skupić na czasach m iędzywojennej Rzeczypospolitej. Odpo­ w iedni rozdział, drugi w kolejności, poprzedził autor panoramą czasopiśm iennictwa K ieleczyzny sprzed 1918 r. Z ustaleń tej części książki w ynika, że ruch w ydaw niczy w regionie rozw ijał się w tedy zgodnie z ogólnym i tendencjam i charakterystycznym i dla całej polskiej prasy prowincjonalnej w Kongresówce. W poszczególnych podroz­ działach (początki prasy kieleckiej, lata rew olucji 1905—1907 i czasy porew olucyjne, I wojna św iatowa) autor ukazał liczebność lokalnego czasopiśm iennictwa, przed­ staw ił zm ieniające się warunki polityczno-prawne działalności edytorskiej, podał głów ne czynniki określające zasięg społeczny prasy (nakłady, obszar kolportażu, środowisko czytelnicze) oraz om ówił — według orientacji ideowej — w ażniejsze pisma. Ten schem at konstrukcyjny utrzym any został rów nież w dalszych partiach książki.

Zasygnalizuję tylko, bez wchodzenia w detale, kilka w ątpliw ości, które nasunąć się mogą jednak w związku z rozdziałem pierwszym książki. Tak w ięc, czy rzeczy­ w iście z uw agi na „m iejscową” tem atykę „oddziaływanie prasy regionalnej jest w ię­ ksze niż centralnej, kolportowanej na danym terenie” (s. 8)? Pisma prowincjonalne i „centralne” pełnią w szelako odmienne funkcje i jedne pod pewnym i, w ielce istot­ nymi, w zględam i — np. informacja lokalna czy przenoszenie do m niejszych ośrodków „nowinek” kulturalno-obyczajow ych — drugich zastąpić nie mogą. Ponadto przy polskiej specyfice doby zaborów — z jej całym policentryzm em i dalekimi, „obcymi” stolicam i w głębi rozbiorczych monarchii — pojęcie prasy „centralnej” jest nader relatyw ne.

Odnieść też można w rażenie, jakby autor pom niejszał rolę pierwocin praso­ w ych na K ielecczyźnie, tj. periodyków urzędowych z pierwszej połowy X IX w. (s. 26—28). W tym sam ym m iejscu chyba również m inim alizuje stopień przygotowa­ nia ów czesnego społeczeństw a ziem i kielecko-radom skiej „do korzystania z prasy i w spółuczestnictw a w jej redagow aniu”. Inaczej przecież rzecz w yglądała w przy­ padku „prostaczej rzeszy” m ieszkańców regionu, a inaczej w przypadku tam tejszych elit kulturalnych. O słabym tętnie lokalnego ruchu w ydaw niczego decydowały po­ nadto w w ielkiej m ierze ograniczenia cenzorskie, w epoce m ikołajow skiej surowsze naw et jeszcze niż po powstaniu styczniowym .

D yskusyjne w ydaje się także w iązanie szybkiego rozwoju czasopiśm iennictwa prow incjonalnego w K rólestw ie Polskim (m.in. na Kielecczyźnie) podczas rew olu­

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

127

cji 1905— 1907 r. z techniczną niezdolnością prasy w arszaw skiej do zaspokojenia po­ pytu czytelniczego·, spotęgowanego przez burzliwe w ypadki polityczne (s. 37). War­ szawskie oficyny b yły w tedy bowiem na ogół przygotowane do zwiększenia produk­ cji, a tłoczone w nich pisma, zwłaszcza codzienne i tygodniowe, na prowincję na­ pływ ały szeroką falą К

Warto byłoby w reszcie silniej zaakcentować niezm ierzone i najróżnorodniejsze trudności m ateriałow o-techniczne, z którymi zmagać się m usiała prasa lokalna Kró­ lestw a podczas I w ojny św iatow ej (s. 49). To głów nie one, a n ie tyle „zmieniająca

się sytuacja w ojenna i polaryzacja społeczna” (s. 51), decydowały o małej żywotności ówczesnych w ydaw nictw , szczególnie nowo zakładanych 2.

W rozdziale poświęconym dwudziestoleciu m iędzywojennem u autor — w e w szyst­ kich zasadniczych ujęciach (liczba i ruch tytułów , w ysokość nakładów, typologia itp.) — ukazał rozwój ilościow y prasy kieleckiej na tle całości krajowego czasopiś­ m iennictwa prowincjonalnego oraz „geografię” polityczną m iejscowych wydaw nictw . Otrzymaliśm y w ten sposób pełny i w szechstronny w izerunek prasy na K ielecczyź­ n ie w okresie jej szczytowego rozkwitu (jeśli mierzyć to liczbą pism, ich zróżnico­ w aniem tem atycznym oraz rozm ieszczeniem terytorialnym — naw et w m ałych m ia­ steczkach). Na podstaw ie ustaleń M. Adam czyka stwierdzić można, iż czasopiśm ien­ nictw o K ielecczyzny w w iększości badanych cech, jak: mała stabilność wydaw nictw , stosunkowo niskie nakłady, niezbyt zróżnicowana specjalizacja tem atyczna, nie od­ biegało w tedy od tendencji typow ych dla całej (z w yjątkiem w ojew ództw zachodnich)

krajowej prasy prowincjonalnej. Różniło się natom iast słabą aktyw nością edytorską w latach 1918—1919 oraz nieprzerwanym wzrostem liczby pism w latach 1924— 1931.

Do dyskusji skłaniają też objaśnienia przebiegu kolejnych cyk li rozwojowych prasy na K ielecczyźnie w okresie m iędzyw ojennym (s. 58—61). Źródeł stagnacji, a potem pewnego spadku liczby pism w latach 1919—1923 upatryw ałbym nie tylko w czynnikach politycznych (region „przeżył fascynację niepodległościow o-legionow ą” w cześniej, podczas I w ojny św iatow ej), ale co najm niej na równi w powojennych problem ach społeczno-gospodarczych (powszechne zubożenie ludności» inflacja pie­ niądza, braki papieru i surow ców poligraficznych, dewastacja wyposażenia drukar­ ni itp.). Podobnie przy dynam icznym w zroście z lat 1927— 1931 — obok słusznie przez autora w skazanych przyczyn politycznych (oddziaływanie żyw ej na K ielecczyźnie tradycji legionow ej, szerokie poparcie dla stojącego u w ładzy Marszałka i jego obo­ zu, ofensyw a propagandowo-wydawnicza sanacji, inspirowana przez rząd tzw. akcja regionalistyczna) — uw zględniłbym także w pływ pom yślnej (do 1929 r.) koniunktu­ ry ekonomicznej.

Z kolei załamania rozwoju prasy w latach 1931-—1934 (a w łaściw ie 1932—1935) na pewno nie można tłum aczyć antyrządową, jak sugeruje autor, „reorientacją spo­ łeczeństw a kieleck iego po wyborach brzeskich” (s. 61). Już choćby dlatego, że na K ielecczyźnie n ie m iał w tedy m iejsca jakikolw iek zwrot w tym kierunku. Przeciw ­ nie, jeżeli m ierzyć nastroje społeczne w ynikam i wyborów parlamentarnych, a i sa­ morządowych, to poparcie dla sanacji — bynajmniej n ie w ym uszone terrorem — stale tam rosło 3.

1 S. L e w a n d o w s k i , Poligrafia w arszaw ska 1870—1914, Warszawa 1982; Z. K m i e c i k , Prasa polska w rewolu cji 1905—1907, Warszawa 1980; „Echa Płockie i W łocław skie”, nr 79 z 21 IX (4 X) 1905.

2 Zob. np. J. S. Ż a k , Z moich w spom nień sprzed 25 lat. W łocławek w p ie r w ­

s z y m roku w o j n y św ia to w e j w dążeniu ku niepodległości, W łocławek 1939; R. W o j ­

d a 1 i ň s к i, „Głos Lubelski” podczas okupacji austriackiej (1915—1918). W sp o m ­

nienie, RHCzP, t. 14: 1975, z. 1.

8 S ta ty s ty k a w y b o r ó w do S ejm u i Senatu o dbytyc h w dniach 4 i 11 marca 1928 r., „Statystyka Polski”, t. 10, Warszawa 1930, s. X X X IV —X XXV II, tab. X,

N ajistotniejszym i bezpośrednim powodem regresu czasopiśm iennictwa K ielec­ czyzny w pierwszej połow ie lat trzydziestych był w ielk i kryzys, rujnujący — jak wiadom o — zw łaszcza prasę prowincjonalną. Na jego czyste ekonomiczne następstw a nakładała się świadom a akcja w ładz państwowych, które pogłębiały trudności w y ­ daw nictw opozycyjnych, dokonując bezwzględnych konfiskat oraz podejm ując inne, nieraz bardzo w ym yślne, poczynania, dodatkowo podkopujące ich podstaw y m a­ terialne. W ten sposób w prasie antysanacyjnej dokonano ogromnych w yrw . Na K ielecczyźnie doprowadzono m.in. do upadku tam tejsze czołow e organy Narodowej Demokracji: dziennik „Słowo Radomskie i K ieleck ie” (1930) i tygodnik „Ojczyzna” (1931) oraz w yw ołano kilka przerw w druku socjalistycznego „2ycia Robotniczego” w Radomiu.

Kryzys, choć w m niejszym stopniu i w innym sensie, dawał się rów nież w e znaki prasie prorządowej. Władze państw ow e oraz instancje BBWR w obec zw iąza­ nych z n im i w ydaw n ictw ściśle przestrzegać zaczęły zasad rentowności, odpow iednie­ go poziomu publicystycznego i skuteczności propagandowej. Sporo pism n ie sp eł­ niających tych w ym ogów było zwijanych, jak np. codzienna „Opinia” w Kielcach (1931) i kontynuujący ją „Nowy Czas K ieleck i” (1934). Położenie prasy prorządowej kom plikow ały dodatkowo bezwład ogarniający terenow e ogniwa BBWR, a potem jego sam orozwiązanie w październiku 1935 r. Także i to spowodowało' likw idację pewnej liczby pism, m.in. dziennika „Ziemia Radomska” (1935). Owe ostatnie czyn­

niki zupełnie zresztą uszły uwagi autora.. Sam kryzys natomiast· ■— wśród przy­

czyn załam ania rozwoju prasy w latach 1932—1935 ■—■ potraktowany został przezeń jako zjaw isko drugorzędne (s. 61).

I odwrotnie — w yłącznie w sferze ekonom iki (pokryzysowa poprawa koniunk­ tury) autor w idzi źródła ożyw ienia ruchu w ydaw niczego w regionie w latach 1935—1936. N ie dostrzega zaś co najm niej tak samo doniosłych uwarunkowań poli­ tycznych: tarć i przetasowań w obozie rządzącym, antysanacyjnej ofensyw y opo­ zycji oraz kontruderzenia piłsudczyków. Na terenie kieleckim w ydarzenia te zao­

w ocow ały m.in. powołaniem tygodnika Związku Zw iązków Zawodowych „Zew

Proletariatu”, codziennego „Robotnika Radom skiego” (odbitka centralnego organu PPS z Warszawy), endeckiego „Tygodnika K ieleckiego”, m utacji w arszawskiej „pra­ sy czerw onej”, i „Nowin Radom skich”, kontynuujących wspom nianą wyżej „Zie­ m ię Radomską”.

16 i 23 listopada 1930 roku, „Statystyka P olsk i”. Seria C, z. 4, Warszawa 1935, s.

X X —X XV, tab. VIII A i VIII B, s. X X X —X X X I, tab. X i XI; „Mały Rocznik Sta­ tystyczn y”, Warszawa 1939, s. 355, tab. 1; J. P i k a ł k i e w i c z , Przybliżone obli­

czenia odsetka glosujących p r z y wyborach do S ejm u w 1935 r., „Ruch Prawniczy,

Ekonom iczny i Socjologiczny”, 1936, z. 1, s. 67—70; B. M o r k a , Nie z w y c ię s tw o

OZN, lecz klęska, „Czarno na białem ”, 1939, nr 2; W. J a k u b o w s k i , Bilans p o ­ lityc zn y w y b o r ó w samorządowych, „Św iatło”, 1939, nr 6/7; A. Ł u c z a k , Samorząd terytorialn y w program ach i działalności str onnictw lu dow ych 1918—1939, W arszawa

1973, s. 350—351. O m otyw acjach i postawach społeczeństwa w wyborach 1930 i 1838 r. zob. np. A. A j n e n k i e l , P arlam e n taryzm II Rzeczypospolitej, Warsza­ w a 1975, s. 299,303—305, 383; t e n ż e , Polska po przewrocie m a jo w ym . Zarys d zie­

j ó w politycznych Polski 1926—1939, Warszawa 1980, s. 207; J. B o r k o w s k i , Posta­ w a polityczna chłopów polskich w latach 1930—1935, W arszawa 1970, s. 9—46;

A. C h o j n o w s k i , Piłsu dczycy u w ładzy. Dzieje Bezpartyjn ego Bloku Współpracy

z Rządem, W rocław 1986, s. 165; A. G a r l i c k i , Od Brześcia do maja, Warszawa

.1986, s. 70—77; P. Z a r e m b a , Historia dwudziesto lecia (1918—1939). Do druku przygotował M. Łatyński, t. 2, Paryż 1981, s. 168, 271—273; J. Ż a r n o w s k i , S tru ­

ktu ra i podłoże społeczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926—1939, „Naj­

nowsze Dzieje Polski. M ateriały i Studia z okresu 1914—1939”, t. 10: 1966, s. 74. 4 W. W ł a d y k a , K r e w na pie rw sz ej stronie. Sensacyjne dzienniki Drugiej

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

129

U schyłku m iędzywojnia, w latach 1937—1939, ruch w ydaw niczy na K ielecczyź- :nie uległ głębokiem u załamaniu, na skalę równą spadkowi liczby tytułów w drugiej połow ie w ielkiego kryzysu. W książce n ie odnajdujemy w szakże w yjaśnienia przy­ czyn tego zjaw iska (przynajmniej w 1937 r., dla 'którego istnieją w miarę kom plet­ ne dane) odbiegającego jeszcze naw et nieco in minus od ujem nych tendencji rozwo­ jowych charakterystycznych dla ogółu krajowej prasy lokalnej. Lata 1938— 1939 przyniosły zapew ne dalsze ograniczenie działalności edytorskiej na prowincji i Kie­ lecczyzna rów nież w tedy nie stanow iła wyjątku.

Regres ten, jak można przypuszczać, miał w dużej m ierze podłoże polityczne. W 1937 r. napór opozycji na rząd — w yjąw szy w ielki strajk chłopski — -nie przyj­ m ował tak gw ałtow nych i różnorodnych form ani nie objaw iał się w tak licznych przedsięw zięciach prasowych, jak w roku poprzednim. W latach zaś 1938— 1939, w o­

bec narastania zagrożenia zewnętrznego· państwa, stopniow o w ygasał. Z k olei obóz sanacyjny, który ok. 1935 r. w dziedzinie prasy uzyskał w szędzie, poza W ielkopol­ ską i Pomorzem, wyraźną przewagę ilościową, w ostatnich latach przedwojennych także nie czynił na prowincji poważniejszych „inw estycji” wydawniczych.

Ponadto w okresie kryzysu prowincję zalewać zaczęły m utacje tanich informa- cyjno-sensacyjnych dzienników wielkom iejskich, z reguły zresztą prorządowych. Rozwielm ożniły się one przede w szystkim w łaśnie w Polsce Centralnej, gdzie w n ie­ których regionach, m. in. na Kielecczyźnie, m iejscowe sam odzielne pisma codzienne

w ogóle przestały istnieć. W obliczu konkurencji z ich strony, polegającej na prze­ chw ytyw aniu czytelników oraz zysków z ogłoszeń, przetrzebiona kryzysem i znacz­ nie słabsza „rodzima” prasa lokalna ■—· zarówno dzienniki, jak też periodyki o rzad­ szej częstotliw ości — po przejściowym ożyw ieniu w 1936 r.. okazała się niezdolna do trw alszej odbudowy. Tym bardziej że w eszły tu jeszcze w grę w skazane w yżej okoliczności polityczne. Nie od rzeczy byłoby rów nież wspom nieć o· rozpowszech­ nianiu się w Polsce w latach trzydziestych, głównie· w m iastach środkowej i za­ chodniej części kraju, tzw. kultury m asowej. Pod jej w pływ em m. in. w cień od­ chodził tradycyjny typ pisma lokalnego, o wyraźnie sprecyzowanej polityczno-spo­ łecznej lub kulturalno-ośw iatow ej tem atyce. W kilku m iejscach (np. s., 80—81, 89і— 90, 309) autor odnotowuje te zjaw iska, nie łącząc ich jednak z zagadnieniam i roz­ woju ilościow ego.

I tu dochodzimy do zagadnienia prasy „popularnej” lub lepiej — „populistycz­

n e j ”, czyli w ielkom iejskich, wysokonakładow ych dzienników inform acyjno-sensacyj- nych, zwłaszcza z W arszawy i Łodzi, które w latach trzydziestych, poprzez swoje mutacje, całkow icie zaw ojow ały kielecko-radom ski rynek edytorski. Stały się one wtedy jedynym typem „w ytw arzanych” na m iejscu, choć tylko częściowo, pism ■codziennych. Autor — utartym śladem dawnych, a także i sporej grupy w spółcze­

snych publicystów i badaczy — poprzestaje w szelako na stwierdzeniach, że pisma t e były dość poczytne w w ielu niew yrobionych politycznie i zacofanych środowiskach ówczesnej Kielecczyzny. N astawione głów n ie na zysk, tem atyką brukową trafiały do gustu niew ybrednych czytelników (s. 65, 81). Jakże w zględne są te określenia w obec przysięgłych klientów „prasy brukowej”: robotnika, rzem ieślnika, drobnego kupca, szeregowego biuralisty, nauczyciela z Kielc, Radomia, Ostrowca, Skarżyska, Wierzbnika czy Sandomierza. „Zacofani” i „niew ybredni” w porównaniu do cze­ go? W iejskiej kultury swoich ojców, z której dopiero co· w yszli bądź jeszcze jedną nogą w niej tkw ili?

To prawda, że wśród prasy „popularnej”, jak pisze W iesław Władyka, były „dzienniki taniej sensacji i korsarskich m anier” 4. Pod w zględem techniczno-dzien- nikarskim , społecznym i kulturalnym zrew olucjonizowała ona jednak i zdemokra­ tyzow ała ca łe czasopiśm iennictwo krajowe oraz odegrała istotną rolę w dokonują­ cych się w ów czas w Polsce przem ianach ośw iatow ych. Przecież to ow e „expressy” i „kuriery” rozfcrzewiały, też i na K ielecczyźnie, nowoczesną, populistyczną kulturę

masową. I co najważniejsze, także w m niejszych ośrodkach wzorcami cyw ilizacji w ielkom iejskiej ulicy i przem ysłu dotąd jeszcze w łaściw ie n ie tk n ięty ch 6. Czy za­ sługują one zatem na tak niską ocenę?

Odnotowując w ypieranie lokalnych dzienników przez m utacje w arszawskich i łódzkich w ydaw nictw inform acyjno-sensacyjnych, „powiązanych różnym i form am i z władzam i państw ow ym i”, autor sugeruje, że rów nież i to zjaw isko było skutkiem, „ogólnopolitycznych dążeń i tendencji obozu rządowego do centralizacji i unifikacji. życia społeczno-politycznego w kraju, szczególnie od czasów w yborów brzeskich” (s. 81, 89—90, 308;). Bezpośrednia rola „sprawcza” sanacji została tu chyba jednak, wyolbrzymiona.

Rzeczywiście, rozwój dzienników m utacyjnych w całym kraju najszybsze tem po przybrał od początku lat trzydziestych. Aż kilkanaście takich pism założono w tedy m.in. w Kielcach i Radomiu.. Związane to było w szakże nie z „polityką”, a z trud­ nościam i prasy w okresie w ielkiego kryzysu. W ydawnictwa w ielkom iejskie, zm u­ szone w ówczas do obniżek cen oraz duszące się w sw ych aglom eracjach w skutek równorzędnej konkurencji, przetrwać mogły jedynie przez zdobycie nowych czytel­ ników. Poszukiw ały ich w szczególności na prowincji, co ułatw ione było- w dużym stopniu w yniszczeniem w ielu drobnych pism lokalnych. Mutacje, zwłaszcza tzw.. różnotytułowe, okazały się tu wyjątkowo- przydatną formą działania. Ich przyspie­ szony rozwój uznać wypada za zjaw isko głów nie o charakterze kulturowym , po­ budzane — patrząc od strony jego „twórców”, w łaścicieli i szefów w ydaw nictw — przede w szystkim rachubami m aterialnym i. Samo w sobie nie w ynikało z jakichś- planowych poczynań sprawującej w ładzę sanacji, ani też w swoim dalszym prze­ biegu, nie podlegało jej bezpośredniej k o n tro li0. Owszem, pod w ielom a w zględam i — co obszerniej przedstawiam w innym m iejscu ■— pozostawało n iew ątpliw ie zbież­ ne z politycznym i dążeniam i obozu rządzącego i było przezeń w ykorzystyw ane do· celów szerszego oddziaływ ania na sp ołeczeń stw o7. Zachowywało w szelako cechy całkow icie niezależnego procesu.

Podkreślić tu warto, że polityczne uwarunkowania „życia” prasy oraz jej po­ działy partyjne potraktowane zostały w książce jako rzecz zasadniczej wagL W tym zakresie w ykonał autor imponującą pracę, ustalając oblicze ideowe, a tak ­ że w w ielu przypadkach finansow e powiązania i zależności 110 w ydaw nictw z lat 1918—1939. „G eografia” polityczna czasopiśm iennictwa K ielecczyzny z owego okre­ su podsumowana została w bardzo precyzyjnym i szczegółowym zestaw ieniu sta­ tystycznym (s, 6S—70). Toteż chyba na karb w pośpiechu popełnionej zw ykłej om yłki położyć należy stwierdzenie, jakoby w czasach m iędzyw ojennych na K ielec­ czyźnie najsilniejsza była prasa Narodowej D em okracji (s. 73). Tak w yglądała sy­ tuacja tylko do m aja 1926 r.

N atom iast po przewrocie m ajow ym —· dokładnie od kam panii wyborczej na przełom ie 1927 i 1928 r. — w regionie kielecko-radom skim , jak i zresztą w całej; Polsce Centralnej, zdecydowaną przewagę uzyskiw ać zaczęła prasa prosanacyjna. Zjawisko to autor w yraźnie dostrzega, aczkolwiek dość schem atycznie w yjaśnia

5 Potwierdzają to dobitnie znane autorowi m ateriały kieleckiej adm inistracji wojew ódzkiej, np. przedwyborcza analiza sytuacji propagandowo-prasowej na tym terenie przeprowadzona w listopadzie 1927 r. w m yśl ogólnokrajowego zarządzę^-, nia MSW (WAP K ielce, Urz. Woj. K ielecki, sygn. 2991, k. 73—76; sygn. 2997, k. 25—31, 71—73, 177—178) oraz sprawozdanie z kontroli punktów sprzedaży prasy To­ warzystw a K sięgarni K olejow ych „Ruch”, dokonanej przez starostwa pow iatow e na polecenie w ojew ody w lipcu 1929 r. (tamże, sygn. 2993, k. 34·—78).

6 Zob. np. A. P a c z k o w s k i , Prasa codzienna W arsz a w y w latach 1918—1939,. W arszawa 1983, s. 66—67; t e n ż e , Polska prasa codzienna w latach 1918—1939. Nie­

które kierunki przemian, „Rocznik Biblioteki Narodow ej”, t. 12/13: 1979, s. 214.

7 A. N o t k o w s k i , Prasa w system ie propagandy rzą d o w ej w Polsce (1926—

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

131

jego podłoże. Sukcesy piłsudczyków na „froncie prasow ym ” przypisuje w yłącznie niszczącem u i odstraszającem u w p ływ ow i konfiskat oraz innych represji i nacis­ ków aparatu w ładzy, w ym ierzonych w podstawy finansow e pism opozycyjnych, a także przekupności w ielu w ydaw ców , gotowych przejść na stronę rządu za cenę pomocy m aterialnej (s. 89). Jednakże — jak zaznacza Andrzej Paczkow ski — „nie­ słuszne byłoby I...] generalizow anie i twierdzenie, że obóz rządzący zyskał sobie poparcie prasy [...] jedynie dzięki technice rządzenia [...] »kija i marchewki«. Od­ ruch niechęci w obec przedm ajowych elit politycznych, sposobów i skutków ich

rządzenia był w społeczeństw ie silny Istniały w ięc przesłanki do rozumowego·

(ożywienie gospodarcze) lub uczuciowego (koniec kom binacji prawicowych) popar­ cia reżimu pom ajow ego” 8. Na K ielecczyźnie typow ym przykładem poparcia sanacji z pobudek ideow ych był w ydaw any w latach 1924—1928 radom ski tygodnik in teli­ gencji dem okratycznej „Głos’', poprzedzający dziennik „Ziemia Radomska”.

Mylny jest rów nież pogląd autora, że stosow ane „zwłaszcza po 1926 r. [...] au­ tokratyczne {...] praktyki w ładz państw owych wobec prasy w następstw ie znalazłjr zapis w K onstytucji z 1935 r.” (s. 89). Zaiste, przeforsowana przez piłsudczyków nowa ustaw a zasadnicza poprzestawała tylko na ogólnikow ym zagwarantowaniu obywatelom przez państwo „wolności sumienia, słowa i zrzeszeń”. Ograniczała te swobody bliżej n ie określonym „dobrem pow szechnym ” (art. 5), sugerując m ożli­ wość ich zaw ężonej interpretacji. R ównocześnie rezygnow ała w tej dziedzinie z je­ dnoznacznych zasad art. 105 K onstytucji Marcowej z 1921 r. Żadnych sform uło­ wań, w spom nianych przez autora, jednak nie zawierała. Prędzej należałoby tu w ska­ zać dekrety Prezydenta RP o ujednoliconych przepisach prawa prasowego i ochro­ nie niektórych interesów państw a z 21 i 22 listopada 1938 r. oraz uchwaloną nieco wcześniej, 8 kw ietnia tego roku, ustawę o ochronie im ienia Marszałka Józefa P ił­ sudskiego.

Na ich mocy uszczuplono przede w szystkim , na rzecz w ładz adm inistracyjnych i prokuratorskich, uprawnienia sądów do nakładania i rozpatrywania konfiskat, a także zaostrzono sankcje za w ykroczenia popełnione drukiem. Poza postępow a­ niem w obec prasy lew icy rew olucyjnej n ie sięgano w szelako do przewidzianych nim i górnych w ym iarów kar zawieszenia, grzywny czy aresztu, pod których cię­ żarem, rzeczyw iście, paść by naw et m ogły najpotężniejsze krajowe w ydaw nictw a. Owe akty prawne m iały w ięc w w iększym stopniu odstraszający niż naprawdę represyjny charakter. Ich przepisy stanow iły nie tyle codzienną praktykę, ile po­ tencjalną groźbę.

Jest niezaprzeczalnym faktem , że „autokratyczne” poczynania podejmowane w oparciu o dekrety z 1938 r., jak też w cześniejsze rozporządzenia Prezydenta RP z 10 m aja 1827 r. — bezprawnie, w brew uchw ale Sejmu, obowiązujące przez dal­ sze trzy lata — w aln ie przyczyniły się do osiągnięcia i umocnienia ilościowej prze­ w agi sanacji na krajow ym rynku edytorskim . A le dominacja ta w żadnym przy­ padku nie oznaczała zniesienia, czy choćby naw et pom niejszenia, politycznej w ie- lobarwności, a jedynie zmianę proporcji. Toteż „zróżnicowanie polityczne prasy k ieleckiej było znaczne” nie tylko, jak pisze autor, „do czasów przewrotu m ajo­ w ego” (s. 89).

Na podstaw ie książki M. A dam czyka można w pełni zorientować się, że ob­ ostrzenia ze strony w ładz sanacyjnych nigdy nie poszły tak daleko, by prasa na. ziem i kielecko-radom skiej — jak i w całej Polsce — zatraciła swoją polityczną różnorodność. Mimo w szelkich restrykcji, do ostatniego dnia m iędzywojennej Rze­ czypospolitej oba głów ne, obok piłsudczyków, ów czesne ugrupowania: Narodowa. Demokracja i PPS, utrzym ywały na K ielecczyźnie po kilka legalnie

wychodzą-8 A. P a c z k o w s k i , Prasa polska w latach 1918—1939, Warszawa 1980, s. 100—- 102; t e n ż e , Prasa codzienna Warszawy..., s. 200—201; podobnie: D. i T. N a ł ę ­ c z o w i e , P rasow a działalność piłsudc zyków , KHPP, 1979, nr 4, s. 82—83.

суch czasopism. Przez cały okres pom ajowy funkcjonow ał tam spory zespół kato­ lickich periodyków religijno-społecznych, szczególnie w stolicy regionu dalekich od

prorządowych sym patii. Od 1928 do września 1939 r. nieprzerwanie ukazyw ały się ponadto m iesięczniki w ybitnie wrogiego w obec sanacji ZMW RP „Wici”. Do 1931 r. w ychodził zaś lokalny organ chadeckich stowarzyszeń robotniczych.

Autor w ym ienia w książce ow e pism a, lecz jakby n ie w iąże tego z zasadni­ czym faktem , iż w pomajowej Polsce nie nastąpiła wyraźna totalizacja system u politycznego. W rezultacie nie zdelegalizowano ani stronnictw opozycyjnych, ani opozycyjnej prasy. N ie rozciągnięto także na w szystkie w ydaw nictw a polityczne i inform acyjne dyrektyw nego nadzoru czynników państw owych. Co w ięcej, acz­ k olw iek niektórzy działacze piłsudczykow scy przejawiali takie dążenia, sanacyjne rządy nie czyniły bardziej zdecydow anych prób wkroczenia na tę drogę.

P ew ne zastrzeżenia wzbudza ujęcie przez M. Adamczyka problem ów czytelnic­ tw a i um asow ienia prasy na K ielecczyźnie w epoce Drugiej Rzeczypospolitej. Au­ tor przecenił chyba aktyw ność czytelniczą „rzem ieślników, drobnych kupców, spo­ łeczności w iejskiej i środowisk robotniczych” (s. 66, 90—91). Według jednoznacz­ nych ocen Stefana Żółkiewskiego i Andrzeja Paczkowskiego, „publiczność praso­ w a ” w całej m iędzywojennej Polsce składała się przede w szystkim nie z tych grup, które w ym ienia autor, a z przedstaw icieli sfer posiadających (ziemiaństwa, zam ożniejszych przedsiębiorców przem ysłow ych, handlow ych itp.), inteligencji urzę­ dniczej i tzw. w olnych zawodów. Po 1918 r. czytelnictw o w kręgach drobnomiesz- czańskich, robotniczych i chłopskich ·— w porównaniu do czasów przed I wojną św iatow ą — owszem, w ydatnie wzrosło. W ielki kryzys spowodował jednak głębo­ k i ogólny spadek „konsumpcji” prasy, najszersze, katastrofalne wręcz rozmiary przybierający wśród w arstw ludow ych 9.

M ożliwe jest nawet, w brew pesym istycznem u przekonaniu autora (s. 65), obli­ czenie szacunkowych w skaźników czytelnictw a prasy w regionie, choć tylko dla głów nych miast: K ielc i Radomia. W szelkim i potrzebnymi elem entam i: w ielkością nakładów w ychodzących tam pism (z m ateriałów kieleckiego Urzędu W ojewódz­ kiego w ym ienionych w aneksie do książki M. Adamczyka), danym i o „eksporcie” i „imporcie” prasy (ze statystyk pocztow ych sporządzanych dla Polskiego Związku W ydawców D zienników i Czasopism),, liczbą m ieszkańców (Powszechny Spis Lu­ dności) — rozporządzamy za rok 1931. Poprzestając na m ierniku najprostszym — z uw zględnieniem w szystkich pism, zarówno polskich, jak i m niejszości narodo­ wych, oraz w ziąw szy pod uwagę całą ludność, niezależnie od w ieku, um iejęt­ n ości czytania i m owy ojczystej — dla Kielc uzyskam y w ynik plus-m inus 40 egz. rocznie na statystyczną „głowę”, dla Radomia zaś 50 egz. Aby rzecz ująć porów­ nawczo: dla Lublina obliczony taką samą m etodą w skaźnik czytelnictw a w 1933 r. w ynosi ok. 43 egz., a dla głów nych m iast w ojew ództw a pomorskiego (Toruń, Gdy­ nia, Grudziądz), pod w zględem m aterialnym i kulturalno-ośw iatow ym stojącego dużo w yżej niż Polska Środkowa, kształtuje się za rok 1934 na poziom ie ok. 180— 220 e g z .10

9 S. Ż ó ł k i e w s k i , K u ltu ra literacka (1918—1932), Wrocław 1973, s. 265—285; t e n ż e , Kultura, socjologia, se m ioty ka literacka. Studia, Warszawa 1979, s. 40—44; A. P a c z k o w s k i , Prasa polska w latach 1918—1939, s. 20—23; t e n ż e , Prasa po­

lityczna ruchu ludowego (1918—1939), W arszawa 1970, s. 28—39; zob. też F. G r o s s, Proletariat i kultura, Warszawa 1986 (wyd. 2), passim.

10 A. N o t к o w s к i, Polska prasa prowincjonalna Drugiej R zeczypospolitej

(1918—1939), Warszawa—Łódź 1982, s. 241—258; „Mały Rocznik Statystyczny”, War­

szawa 1939, s. 34—35 (tab. 31); dane o nakładach dla Lublina i m iast na Pomorzu w g WAP Lublin, Urz. w oj. Lubelski, sygn. 559, k. 62—75 (sprawozdanie prasowe Urzędu W ojewódzkiego dla MSW, X I 1933); WAP Bydgoszcz, St. Pow. Tuchola, sygn. 472 (elaborat poufny Urzędu W ojewódzkiego w Toruniu dla MSW „Prasa w w ojew ództw ie pomorskim. Styczeń 1934”); zob. też A. N o t k o w s k i , Prasa

lu-R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

133

W św ietle ow ych danych dyskusyjne wydają się rozważania autora o umaso- w ien iu prasy w m iędzywojennej Rzeczypospolitej. Jedyny zwarty obszar, gdzie •czytelnictwo mogło m ieć powszechny charakter, stanow iły ziem ie b. zaboru pru­

skiego. Tylko tam kom unikacja społeczna zbliżała się do typu nowoczesnego, tj. opartego na technicznych środkach przekazu. Wskazane przez autora czynniki po­ lityczne, społeczne i kulturalno-ośw iatow e w ynikające z odzyskania niepodległoś­ ci bezspornie w pływ ały na pobudzanie i wzrost czytelnictw a, zwłaszcza w łaśnie w Polsce Środkowej. Istotnym ham ulcem postępu było w szakże położenie m ate­ rialne społeczeństw a, odcinające — i to n ie tylko w okresach dekoniunktury — sporą ;ego część od bezpośredniego korzystania ze słowa drukowanego. Toteż na­ w e t pod koniec lat trzydziestych Kielecczyzna, mimo in w estycji COP w ciąż uboga i rolnicza oraz obciążona ponad dwudziestoprocentowym analfabetyzm em , stanu um asowienia prasy nie osiągnęła, aczkolw iek znajdowała się w tedy dużo bliżej progu niż wschodnie i południowo-w schodnie rejony kraju.

Z tym w szystkim w iąże się jeszcze problem roli prasy jako oręża w alki poli­ tycznej oraz jej w pływ u na ową sferę życia zbiorowego w latach trzydziestych. Autor mocno podkreśla fakt oddziaływ ania sanacji i stronnictw opozycyjnych na społeczeństw o za pomocą „m asowych” dzienników inform acyjno-sensacyjnych, któ­ r e zdom inowały w tedy całkow icie krajowy rynek edytorski (s. 81, 91). Pomija je­ dnak M. Adam czyk zjawisko daleko idącego „odpolitycznienia” ich zawartości. To prawda, że dyskretnie popierały one konkretne ugrupowania, w w iększości obóz rządzący. Czytelników — czy to polityką w cale nie interesujących się, czy to sym ­ patyzujących z najróżniejszym i partiami — przyciągały w szelako głów nie treścia­ m i obyczajow ym i i „zabawowym i”

Czytanie „popularnego'’ dziennika w sposób oględny sprzyjającego np. piłsud- czykom, w cale w ięc nie m usiało św iadczyć o poparciu dla polityki lansowanej na jego łamach. Toteż „Express Poranny K ielce—Radom” czy „Dzień Dobry Ziemi R adom skiej”, których centralą w W arszawie dyrygował sam nieoficjalny „mini­ s te r ” propagandy rządowej płk B ogusław M iedziński, niekoniecznie w yw ierały w p ły w taki, jakiego oczekiw ali ich zwierzchnicy. Równocześnie rósł ciężar gatun­

kowy niew ielkich tygodników, dwutygodników i m iesięczników społeczno-polity­ cznych oraz społeczno-kulturalnych. Na K ielecczyźnie były to w tedy m.in. socja­ listyczn e „Życie Robotnicze”, „w iciow y” „Głos Młodej W si”, endecka „Gazeta Ra­ domska” oraz związane z sanacją „Głos W si” i „Sandomierski Ruch R egionalny”. Coraz częściej raczej wybór któregoś z takich czasopism aniżeli dziennika św iad­ czy ł o rzeczyw istych przekonaniach czytelników. I one w szczególności, a nie —■

jak sądzi autor — „m asowe” dzienniki inform acyjno-sensacyjne, pobudzały „u od­ biorcy dążenia do w spółuczestnictw a w życiu społecznym i politycznym kraju” (s. 91). Pam iętać jednak należy, że ich obieg czytelniczy relatyw nie był bardzo w ą­ ski.

Zresztą oddziaływ anie ówczesnej prasy polskiej w e w szystkich płaszczyznach — w tym rów nież jako narzędzia propagandy i agitacji — drastycznie ograniczały szczupłe rozmiary „publiczności czytającej”, zw łaszcza na w si i w m ałych m iastach. •Jeszcze u schyłku Drugiej Rzeczypospolitej, pomimo oczyw istych postępów ośw ia­ ty, obejmowała ona n iew iele ponad 1/4 dorosłych „piśm iennych” obywateli. W

ystę-belska na tle czasopiśmiennictw a polskiego Drugiej Rzeczypospolitej, KHPP, 1983,

nr 4, s. 17; W. P e p l i ń s k i , Prasa pom orska w Drugiej R zeczypospolitej 1920—

1939. S y s te m funkcjonowania i oblicze społeczno-polityczne p rasy polskiej, Gdańsk

1987, s. 54—67.

11 Zob. np. A. P a c z k o w s k i , Prasa w ży ciu po lity c zn y m Drugiej Rzeczypos­

politej, „Dzieje N ajnow sze”, 1978, nr 3, s. 51—53; W. W ł a d y k a , K r e w na p i e r w ­ s z e j stronie..., passim; t e n ż e , Polityczne oblicze p rasy ogólnoinformacyjnej w Dru­ g ie j Rzeczypospolitej, KHPP, 1979, nr 4.

powała zatem ogromna rozbieżność między zasięgiem czytelnictw a (recie: bezpośred­ nich w pływ ów prasy) i aktyw nością polityczną różnych w arstw społeczeństwa. Naj­ wym ow niejsze jest tu zestaw ienie poważnego udziału chłopstwa w życiu kraju z niepom iernie niskim ogólnym poziomem „konsumpcji” prasy na w si oraz z n ie­ w ielką liczbą tytułów i m ałym i nakładam i pism ruchu ludowego 12

Kontrasty ow e z w yjątkow ą wyrazistością ujaw niały się przy wyborach

parlam entarnych, a też i samorządowych, będących najbardziej masową i kla­ syczną m anifestacją opinii publicznej. W przypadku niektórych partii, głów nie lew icow ych, stan ich prasy a liczebność k lienteli wyborczej były w ielkościam i w prost nieporów nywalnym i (np. PPS w wyborach w marcu 1928 r .) 1S. Zarówno całe w ojewództwo kieleckie, jak i sama Kielecczyzna nie odbiegały w tym za­ kresie od ogólnopolskich prawidłowości. Weźmy np. wybory 1930 r. Nakład jed­ norazowy m iejscow ych pism prorządowych w ynosił ok. 46,3 tys. egz. Prasa Na­ rodowej Dem okracji w ychodziła w ilości 11,3 tys. egz., a sym patyzujące z tym ugrupowaniem kościelne periodyki religijno-społeczne — w 17,5 tys. egz. Jeśli chodzi o stronnictwa Centrolewu, to lokalną prasę partyjną i związkową PPS drukowano w 7,7 tys. egz., a NPR ·— 6,0 tys. egz. W całym w ojew ództw ie obieg, prasy politycznej, w szerokim rozum ieniu tego pojęcia, oraz innych pism sym ­ patyzujących z różnym i partiami szacować można w tedy na ok. 170—190 tys. egz. jednorazowo (w tym w ydaw nictw zam iejscowych, przeważnie prosanacyjnych,. chyba nie w ięcej niż podczas kampanii wyborczej na przełomie 1927 i 1928 r., czyli 55—75 tys. egz.). Natom iast wybory przyniosły następujące w yniki: BBWR (wraz z piłsudczykowską PPS d. Frakcją Rewolucyjną) — 468,4 tys. głosów, Na­ rodowa Demokracja — 149,6 tys., Centrolew — 300,4 tys. Ogółem w wyborach 1930 r. w w ojew ództw ie kieleckim w zięło udział 1072,0 tys. o b y w a te li14. Statystycz­ nie rzecz biorąc, jednym egzem plarzem czasopisma musiałoby w ięc być „obsłu­ żonych” z grubsza sześciu wyborców , co trudno raczej przyjąć za prawdopodobne. Zatem — stwierdza A. Paczkowski — prasa polska w latach trzydziestych, zgodnie z tendencjam i ujaw niającym i się dużo w cześniej na Zachodzie, „zawo­ dziła jako w szechogarniający instrum ent m asowego oddziaływania. [...] Przeważają­ ca część pism, naw et noszących cechy partyjno-polityczne, pełniła w obec czytel­ ników także funkcje ogólnoinform acyjne, kulturalne,, a nawet rozrywkowe. Toteż tylko pewną częścią sw ej zawartości uczestniczyły one w bezpośrednim kształto­ w aniu postav/ i poglądów politycznych” 1S. Ponadto w system ie kom unikacji spo­ łecznej ówczesnej Polski — co było już specyfiką naszego kraju, w ynikającą z jego zacofania — przemożną rolę odgryw ał w ciąż przekaz ustny. Ludzie po­ w tarzali sobie przypadkiem gdzieś zasłyszane wieści. Gazetowe „nowiny” docie­ rały do nich, nieraz mocno spóźnione i zniekształcone, w relacji osób pełniących

funkcję lokalnych autorytetów. Natom iast w okresach kampanii wyborczych

12 A. P a c z k o w s k i , Prasa polityczna ruchu ludowego, passim.

18 S ta ty s ty k a w y b o r ó w do S ejm u i Senatu... 4 i 11 marca 1928 roku, s. X X VIII, tab. IX; Sprawozdanie z X X I Kongresu PPS. Dąbrowa Górnicza—Sosnowiec 1—4

listopada 1928 roku, Warszawa 1928, s. 9—10; T. G ł o w a c k i , Działalność w y d a w ­ nicza Polskiej Partii Socjalistycznej, (w:] „Książka i W ie dza” — przeszłość i te raź­ niejszość 1918—1968, Warszawa 1968, s. 33—42; J. T. M i e s z k o w s k i , W spom nie­ nia dziennikarza socjalisty, Warszawa 1971, s. 399—400.

14 WAP Kielce, Urz. Woj. K ielecki, sygn. 2991, k. 73—76 („wykaz w pływ ów pra­ sy politycznej zam iejscow ej na terenie w ojew ództw a kieleckiego”, 1 XII 1927);

S ta ty s ty k a w y b o r ó w do S ejm u i Senatu... 16 i 23 listopada 1930 roku, s. X XIV —

X X V, tab. VIII A, s. X X X I, tab. XI; M. A d a m c z y k , Prasa Kielecczyzny. T ra d y­

cje i współczesność. Aneks, s. 1—18; A. N o t k o w s k i , Polska prasa prowincjonal­ na..., s. 271—338, 412—413 (tab. 66); T. S e l i m o w s k i , Polskie legalne stronnictwa polityczne, Warszawa 1930, passim.

16 A. P a c z k o w s k i , Prasa w ży ciu po lity c zn y m Drugiej Rzeczypospolitej..., s. 52.

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

135

i w szelkich m asowych akcji propagandowych istotnego znaczenia nabierały jeszcze inne, pozaprasowe środki oddziaływania: demonstracje, pochody, w iece, zebrania itp. Zwiększało się w tedy rów nież krążenie różnych druków agitacyjnych: ulotek, afiszy, plakatów, broszur. Spojrzenie na m iejsce prasy w społeczeństw ie Drugiej Rzeczypospolitej w ym aga przeto dużej ostrożności.

Z drobniejszych uwag odnotować można rozbieżność dat ukazywania się nie­ których pism codziennych — np. „Dzień Dobry Ziemi Radom skiej” czy „Expressu Porannego K ielce—Radom” — w ym ienionych przez M. Adamczyka (s. 80—81; Aneks, s. 2, 12) oraz W. W ładykę w jego spisie dzienników polskich z okresu m ięd zyw ojen negoie. Z drugiej jednak strony, w kilku przypadkach (np. „Dzień Dobry Ziemi K ieleck iej”, „Nowiny Codzienne Radom skie”) autor opracowanie W. W ładyki uzupełnił bądź skorygował.

Na ogół zaś nietrafnie powiązał w ym ienione przez siebie endeckie i sana­ cyjne przedsięwzięcia edytorskie z wyborami parlam entarnym i (s. 71—73, 81—82). Z w yjątkiem uruchomienia w 1922 r. „Słowa Radomskiego i K ieleckiego”, na prze­ łom ie 1927 i 1928 r. „Opinii” i „Ziemi R adom skiej” oraz w 1930 r. „Kuriera K ie­ leckiego” i „Głosu Radomskiego”, podejmowano je w innych latach niż te, w któ­

rych odbywały się wybory. Natom iast pisma zakładane na użytek wyborów

bynajm niej nie były „działaniami doraźnym i” czy „efem erydam i” (s. 82, 90). Wy­ chodziły one po trzy do pięciu lat, a „Ziemia Radom ska” naw et siedem. N ie­ zręcznością jest też określanie m ianem „kontynuacji” w ydaw nictw , które nosiły wpraw dzie tytuł taki sam, jak poszczególne pisma ukazujące się dawniej, ale m iały zupełnie innych w ydaw ców i redaktorów, inną częstotliw ość i nieraz bie­ gunowo odm ienny kierunek polityczny. Tak w ięc np. „Głos Radomski”, organ BBW R z 1930 r., nie m iał nic w spólnego z dwoma identycznie zatytułow anym i dziennikam i Narodowej Dem okracji z lat 1906—1807 i 1918—1920 (s. 69). To samo tyczy się np. „Ziemi Radom skiej” (1928—1935) i „Gazety Radom skiej” (1934— 1939).

N iezw ykle cenne uzupełnienie rozdziału drugiego stanow i załączony do książ­ ki aneks Prasa polska w y d a w a n a na Kielecczyźnie w latach 1918— 1939. Jest to pierwsze w literaturze specjalistycznej tak dokładne i szczegółow e zestaw ienie międzywojennęigo czasopiśm iennictwa w tym regionie. Zawiera ono skrócone opisy bibliograficzne 191 pism w języku polskim, w ychodzących w Kielcach, Radomiu i 21 m niejszych m iejscowościach. Poza tytułam i oraz m iejscam i, datami i częstotli­ wością ukazywania się opis uwzględnia jeszcze bardzo istotne elem enty: nakład jednorazowy, charakter pisma (według treści) i kierunek polityczny lub przyna­ leżność organizacyjną. Informacje te w dużej m ierze pochodzą z m ateriałów archi­

walnych, co nadaje im w ysoki stopień wiarygodności.

Następna część książki M. Adamczyka poświęcona jest kielecko-radom skiem u czasopiśm iennictwu okupacji hitlerowskiej — „prasie niem ieckiej w języku pol­ skim ”, czyli tzw. gadzinowej, oraz bardzo licznym (ogółem 152 tytuły) lokalnym w ydaw nictw om podziemnym, związanym z obozem „londyńskim ” bądź lewicą spod znaku PPR. Autor, rzeczowo podchodząc do problemu prasy „gadzinowej”, stw ier­ dza, że w brew częstym w ezwaniom pism podziem nych do jej bojkotowania, jak też pokutującym do dziś m itom o skuteczności tych apeli, była ona jednak masowo czytana — głów nie ze w zględu na kom unikaty urzędowe, ogłoszenia prywatne i nekrologi (s. 96—97). Pom inięta w szakże została w książce rola prasy „gadzino­ w ej” jako specyficznego źródła wiadom ości o sytuacji politycznej i wojennej. Popularność „szm atław ców ” rosła przecież w miarę załam ywania się niem ieckiej

ie w . W ł a d y k a , Dzienniki w ję z y k u polskim w Drugiej Rzeczypospolitej

(1918—1939). Z estaw tytułów , RHCzP, t. 14: 1975, z. 4, s. 504, 507, 516 (poz. 127.3,

m achiny m ilitarnej, zw łaszcza od przełomu 1943 i 1944 r. N iekiedy wprost ją· rozchw ytywano, by z euforią czytać kom unikaty Oberkomando der Wehrmacht 0 „skracaniu lin ii bojow ej” czy „odchodzeniu naszych w alecznych w ojsk na uprzed­ nio zaplanowane pozycje” 17.

Dalej M. Adam czyk om awia prasę na K ielecczyźnie w latach 1944—1957,. działającą w zupełnie odm iennych niż w przedwojennej Rzeczypospolitej warun­ kach prawnych, ustrojowych i społecznych. Obok w ym ienionych już elem entów ogólnej charakterystyki ruchu wydaw niczego i prezentacji poszczególnych pism, autor dokładnie przedstawił now e zasady i praktykę partyjno-państw ow ego ste­ rowania prasą (przez agendy M inisterstwa Informacji i Propagandy, instancje PPR 1 PZPR, urzędy cenzorskie) oraz organizację i funkcjonow anie system u kolpor­ tażow ego w regionie kieleckim . Dokonał również metodą badania ilościowego do­ głębnej analizy tem atycznej m iejscowej publicystyki prasowej, a także obszernie opisał techniczną stronę działania w ydaw n ictw i kielecko-radom skie środowi­ sko dziennikarskie.

Te rozdziały książki z powodzeniem można opatrzyć marką „po raz pierwszy ujaw nione”. A przy tym dotyczą one szczególnie burzliwego i trudnego etapu najnowszych dziejów naszego kraju, co nadaje im dodatkową wartość. Bardzo sugestyw nie ukazał autor dojrzewanie i początki rozkładu stalinow skiego syste­ mu „prasy upaństw ow ionej” w latach 1955—1957. Na przykładzie prasy lokalnej1 ów obraz nabiera szczególnej ostrości. A lbowiem „w terenie” najwyraźniej widocz­ ne były znam ienne dla tam tych czasów autorytarne i centralistyczne praktyki kierowania pism am i „w łasnym i” oraz ścieśniania, od początku i tak w ąskiego, m arginesu w ydaw n ictw niezależnych od aparatu partyjno-państwow ego.

To ostatnie spostrzeżenie odnosi się głów nie do pism kościelnych i religijno- -społecznych. Autor sugeruje, że w owej w alce — już od lat 1945—1947 toczącej się rów nież na „froncie prasowym ” — stroną atakującą był Kościół (s. 208). Tym­ czasem to opanowane przez PPR w ładze państwowe, pomimo sw ych liberalnych deklaracji, obierały w obec Kościoła coraz ostrzejszy kurs. I bynajm niej nie dzia­ łały „w obronie w łasn ej”, prowokowane — w yw ażoną przecież — postawą prasy katolickiej. Postępow ały zaś w ed le z góry założonej i przem yślanej strategii „za­ czepnej”. Dobitnie o tym świadczy przytoczona w książce M. Adam czyka (s. 208— 209) w ypow iedź Jakuba Berm ana z odprawy kierowników wojew ódzkich urzędów cenzorskich w dniach 12—14 stycznia 1946 r.

Pew ne w ątpliw ości budzą rów nież rozważania o ludziach prasy. Zdaniem au­ tora, na K ielecczyźnie do m om entu założenia w 1949 r. dziennika „Słowo Ludu” m imo ożyw ionego ruchu edytorskiego „osoby zajm ujące się redagowaniem i w y ­ dawaniem prasy nie w ytw orzyły i nie stanow iły osobnej kategorii zaw odow ej”. Pro­ w adzeniem dzienników i czasopism parali się jakoby w yłącznie amatorzy — lu ­ dzie traktujący to jako „uboczne zajęcie”, w ykonyw ane „dla przyjem ności rozrywki intelektualne;, pasji twórczej lub politycznej”: regionalni pisarze, działacze społe­ czni, nauczyciele, przedstaw iciele w olnych zawodów, urzędnicy, duchowni (s. 235). Rzeczywiście, nie posiadali oni form alnie uzyskanego i udokum entowanego w y ­ kształcenia dziennikarskiego. W Polsce studia z tej dziedziny do 1939 r. znajdowały się jeszcze w powijakach. Droga do prasowego fachu wiodła na ogół przez prakty­ kę w redakcji.

A tak ukształtow ane środowisko pracow ników prasy na K ielecczyźnie, przy­ najm niej w okresie m iędzywojennym , wszelako istniało. Niezbitym tego dowodem jest — odnotowane skądinąd w książce — powołanie w 1937 r. Syndykatu Dzien­ nikarzy W ojewództwa K ieleckiego, form alnie przyjętego do Związku Dziennikarzy

17 Zob. np. T. S z a r o t a , Okupow anej W a rsz a w y dzień powszedni. S tu diu m hi­

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

137

RP. To fakt, że Syndykat kielecki, liczący 22 członków, był jedną z najm niejszych w ówczesnej Polsce organizacji d zienn ik arsk ich 18. A le o przynależności do niego, tak jak w całym Związku Dziennikarzy RP, decydowały ostre kryteria personalne- (umowa o pracę z w ydaw nictw em , dziennikarstwo jako podstaw owe źródło utrzy­ mania). Trudno w ięc ludzi zrzeszonych w kieleckim Syndykacie dziennikarskim nazwać hobbystami.

Ostatni rozdział książki M. Adamczyka jest syntetycznym zarysem dziejów drukarstwa prasowego na Kielecczyźnie. Przedstawiony tu został jego rodowód, sięgający drugiej połowy XVI w . i związany z reform acją religijną. Autor, kory­ gując niektóre źródła, ukazał stan ilościow y m iejscowej poligrafii w poszczegól­ nych epokach (do połowy lat osiem dziesiątych) oraz w yposażenie techniczne, w iel­ kość zatrudnienia i profil produkcji głów nych zakładów.

Uwagi można zgłosić tu przede w szystkim do interpretacji danych statystycz­ nych. Podając liczbę drukarni w w ojew ództw ie kieleckim w 1930 r., autor stw ier­ dza, że prawdopodobnie stan ten do wybuchu w ojny nie uległ „większym zm ia­ nom”, choć brak m ateriałów źródłowych nie pozwała na sform ułowanie jedno­ znacznych w niosków (s. 92, 296). Tym czasem m ateriały takie, w postaci kolejnych zeszytów „Statystyki Przem ysłow ej” GUS, za lata 1932—1937 istnieją. Wynika z nich, że w latach 1932—1935 w w ojew ództw ie kieleckim — tak samo jak w ca­ łym kraju — liczba drukarni i pracow ników tej gałęzi przem ysłu spadła o ok. 25%. W latach 1936—1937 m iejscow e drukarstwo, rów nież zgodnie z tendencjam i ogólnokrajowym i, zaczęło się odbudowywać, nie osiągając jednak stanu z 1932 roku u . O ostatnich - - ale tylko dwóch — latach przedwojennych, z braku danych, trudno cokolw iek powiedzieć.

Należy ponadto wskazać na ogromną różnicę między przytoczonym i w książ­ ce informacjam i Urzędu W ojewódzkiego za 1930 r. (136 zakładów) i danym i GUS za rok 1932 (41 zakładów). Taki regres w ciągu zaledw ie dwóch lat, naw et w dobie kryzysu, w ydaje się raczej nieprawdopodobny. Być może mamy tu do czynienia z jakąś om yłką w dokumentach w ojewódzkiej adm inistracji. K w estia ta w ym a­ gałaby w szelako próby w yjaśnienia, a nie jedynie pozostawionej bez komentarza, drobnej wzm ianki.

Na tym zakończyłbym rejestr spostrzeżeń. Jest on długi. Po pierwsze jednak, praca M. Adam czyka ma charakter na wskroś pionierski, a jako taka, z natury rzeczy nie może być wolna od ułomności. Po drugie, autor podjął am bitny, lecz niezw ykle trudny do zrealizowania zamiar połączenia w jednej książce w szystkich czterech, na dobrą sprawę w w ielu punktach odrębnych od siebie, płaszczyzn ba­ dawczych historii czasopiśm iennictwa: w szechstronnej statystyki ruchu edytor­ skiego, opisu okoliczności powstaw ania i dalszego funkcjonowania w ydaw nictw , analizy ich zaw artości tem atycznej oraz reflek sji nad oddziaływ aniem społecznym. Doprowadziło to do nadmiernej może skrótowości i „przesyntetyzowania” niejed­ nego w ątku i fragm entu w ywodów .

Niem niej udało się autorowi wybrać i konsekw entnie utrzymać odpowiednią,, tj. logiczną i przejrzystą form ułę konstrukcyjną. N iew ątpliw ym w alorem książki ;'est jej ogrom ne bogactwo faktograficzne. Na plus trzeba ponadto zapisać w yw a­ żony charakter sądów w sprawach n ie do końca w yjaśnionych i w ciąż jeszcze bu­ dzących em ocje, jak np. pogrom Żydów w Kielcach w lipcu 1946 r., restrykcje wobec w ydaw n ictw kościelnych w latach 1949—1959 czy „spacyfikow anie” śro­ dowiska dziennikarskiego w okresie odwrotu w ładzy od haseł Października 1956 r. I wreszcie rzecz najważniejsza: na przykładzie w ydaw nictw regionu kieleckiego au­

18 D. N a ł ę c z , Zaw ód dziennikarza w Polsce 1918—1939, W arszawa—Łódź.

1982, s. 142, 149—157.

tor, bodaj po raz pierwszy w krajowej literaturze naukowej, tak szczegółowo i w y ­ raziście ukazał kształtowanie się i działanie stalinow skiego system u prostackiej instrum entalizacji i zniew olenia prasy. Dodajmy, że zachowując naukowy obiek­ tywizm , dostrzegł też postępujący jednocześnie z narastaniem ow ych ujemnych zjaw isk i stanow iący w pewnym sensie ich nieodłączną część — proces um asow ie- nia czytelnictwa.

Skromnie, na tzw. małej poligrafii w ydana książka M ieczysława Adam czyka stanowić może zatem dobry przykład dla prac poświęconych dziejom polskiej pra­ sy regionalnej. Gdyby m iała powstać jej edycja typograficzna, powinny zostać wprowadzone korekty usuw ające obecne niedoskonałości. Lecz naw et i w teraź­ niejszej w ersji książki ow e uchybienia nie podważają ogólnych efektów w ysiłku badawczego autora.