Halina Orlińska
"Burgen am Rhein", Kurt Frein, Jan
Meissner, Nordestedt 1983 :
[recenzja]
Ochrona Zabytków 41/3 (162), 205-208
VaIdstejn, Vavrousek, R. Vejrych, J. Veris, J. F. Vësin, A. Vi't, F. V ittik, F. Vitovsky, J. Vlcek, V. Vodnanskÿ, J. Vochoc, F. Vo- lek, A. Volkmer, J. Votruba, Vratislav z M itrovic, V. Vrbova- -Kotrbovà, R. Vyjidâcek, R. Vysekal, V. Vysekal, B. W a ch smann, J. W achsmann, A. W aldhauser, F. K. W aldherr, A. V. W oraus, J. W eigel, A. Weiss, K. W ellner, W idm ann, F. W iehl, R. W ichera, W indischgraetz, A. W olf, T. G. W olf, K. W iirbs, j . Zasche, A. Zdrazila, Zedwitz, J. Zelenÿ, J. A. Zeyer, E. Zillich, Zichy, W . Zlamal, J. Zrzavy, J. Zumsande, F. B. Zvërina, K. Źódmk, F. Źemsek, J. Żeniśek.
Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niemieckim.
Zeszyt 10, ss. 64, ilustr.
V. R a z f m , Mëstské opevnëni Dvora Krâlové nad Labem.
K m etodice pamàtkovÿch konzervaci (M ury miejskie w Dw o
rze Kralowej nad Łabq. W kwestii metodyki konserwacji za bytków), ss. 577— 588, 21 ilustr. Miasto Dwór Kralowej należy do najm niej znanych pod względem zbadania jego dziejów. Rys historyczny, prezentacja układu fortyfikacji miejskich i ich roli w życiu miasta. Opis zachowanych reliktów fortyfikacji (bramy, mury). Analiza problem ów konstrukcyjnych i m ateria łowych.
Р. К o u k a I, O prava a restaurovàni historickÿch varhan v
Nové R/s/ (Napraw a i restauracja historycznych organów w
Nowej Rziszi), ss. 589-592, 1 ilustr. Artykuł prezentuje d o kładny opis obiektu, który powstał w latach 1764— 1765 w pracowni B. Semróda. Przebieg prac restauratorskich. А. К u b i' к o v ó, Zanikła ceskokrumlovskâ kniźeci zahrada na
Novém Mëstë (Zaginiony książęcy ogród na Nowym Mieście
w Czeskim Krumlowie), ss. 593— 594. O gród przeżywał swój rozkwit na przełomie XVII i XVIII w. Rys historyczny z p o d a niem roślinności pielęgnowanej w ogrodzie.
J. S o m m e r , Ke stavebni podobë gotickÿch kostelû s chà-
rovou vëzi ve vÿchodni càsti strednich Cech (W kwestii ko
ściołów gotyckich z wieżą po stronie chóru, obiekty we wschodniej części Czech środkowych), ss. 595-602, 17 ilustr.
Studium naukowo-historyczne prezentujące liczne obiekty,
które, ja k dotąd, nie były przedmiotem szczegółowych badań historyków sztuki. Przykłady kościołów z Koszetic, W elim ia, Cyrkwicy.
V. V ó ń a, Turisłickó sezóna na pam àtkovÿch objektech ĆSR
v roce 1985 (Sezon turystyczny w obiektach zabytkowych w
CSR w 1985 r.) ss. 603— 604. Analiza udostępniania obiektów zabytkowych w Czeskiej Republice Socjalistycznej w 1985 r. Dane statystyczne.
Recenzje, s. 607.
Streszczenia w jęz. rosyjskim, francuskim i niemieckim.
oprać. M agdalena Gumkowska
K u r t F r e i n , J a n M e i s s n e r , Burgen am Rhein (Zam ki nadreńskie). „B ild atlas Spezial” z. 9 HB. Velags- und
Vertriebsgesellschaft mbH, Harksheider Verlagsgesellschaft
mbH Nordestedt 1983, 113 ss., 141 il. (128 il. kol).
Dziewiąty numer seryjnego wydawnictwa „B ild atlas Spezial” poświęcony jest zamkom obronnym zlokalizowanym po obu stronach Renu, między Bonn i M oguncją. Autorzy pracy, d o brze znający problem atykę ochrony zabytków, a zamków nad- reńskich w szczególności, w sposób zwięzły i skondensowany zapoznają czytelnika z historią zamków nadreńskich i ich stanem obecnym, a także wykorzystaniem.
Wysoki poziom edytorski wydawnictwa i sposób podaw ania inform acji przez autorów spraw iają, że opracowanie to jest interesujące także dla czytelnika spoza kręgu kultury nie mieckojęzycznej.
Zeszyt składa się z dwóch części: opisowej i dokum entacyj nej. Część opisowa, poza inform acjam i historycznymi i o g ó l nymi, zawiera skrócony lub bardziej szczegółowy opis 59 obiektów oraz wzmianki o innych obiektach. Część druga — dokum entacyjna — wymienia 101 obiektów. Przy każdym o b ie kcie podany jest czas budowy, dane o przebudowie lub zniszczeniu, sposób użytkowania i właściciel. Czasem d o d a t kowo zamieszczone jest zdjęcie obiektu, którego brak w czę ści ogólnej. Na uwagę zasługuje zestaw fo to g ra fii przedsta
w iających stan obecny (124) oraz reprodukcji starych szty chów.
Na tym odcinku Ren płynie wśród wzniesień skalnych lub zalesionych stwarzających w przeszłości dogodne warunki obronne.
Zamki nadreńskie należą do zespołu najstarszych średnio wiecznych budowli tego typu na północ od Alp, skutecznie konkurując z zamkami alpejskim i. Ich powstanie wiąże się z historycznym szlakiem komunikacyjnym i handlowym je szcze z czasów rzymskich. Tędy szły legiony rzymskie na po d bój G alii, a w ślad za nimi rzymska kultura i handel L Kilka wieków później tymi samymi szlakami, choć w odw rot nym kierunku, ruszyła nawała barbarzyńskich Germanów na podbój Ita lii. I wreszcie w początkach drugiego tysiąclecia tędy również prowadziła „droga cesarska” łącząca Nadrenię
z Lombardią, wówczas najbardziej kulturowo dojrzałych
obszarów Niemiec i W łoch.
W 843 r. powstało państwo niemieckie. W czasach karo liń skich (w Niemczech do początków X w.) zadaniem Pala- tynów Bonn i Kolonii było zarządzanie dobram i królewskimi i ich obrona. Angażowani w tym celu rycerze wraz ze swoimi drużynami poczęli osiedlać się w najbardziej dogodnych do tego miejscach 2. Na przełomie X i XI w. nadania przenoszą się na popleczników i koligatów kolejnych władców. W y kształceniu się systemu władzy świeckiej towarzyszyło d ro biazgowe zróżnicowanie drabiny feudalnej, a w rezultacie krzyżowania się różnych wpływów tendencje separatystycz ne księstw plemiennych. Wytworzyła się tu mozaika politycz na księstw i księstewek, niepodobna do żadnej innej części Niemiec.
Począwszy od XI w. najbardziej intratnym przywilejem na da wanym przez suwerena było prawo poboru cła, w tym wy padku na Renie. Początkowo rzadki przywilej upowszechnił się, o czym świadczy fakt, że o ile w końcu XII w. na od cin ku między Kolonią i M oguncją było 19 stacji celnych, to w
połowie XIII w. liczba ich wzrosła do 39. O bdarow ani przy- wilejeTn dla zabezpieczenia swoich interesów budowali rów nież umocnienia forteczne, niekiedy po obu stronach rzeki,
wraz ze strzeżoną przegrodą (m.in. zamki „G utenfels” ,
„K au b” , „Stahleck” oraz należące do biskupów M oguncji „Ehrenfels” , „M auseturm ” i „K lo p p ” ).
W rezultacie wykształcił się ciąg zamków, których pozosta łości w takie j czy innej formie są do dziś w idoczn e3. O b e cnie na 155 km odcinku Renu między Bonn i M oguncją po obu stronach rzeki można doliczyć się około 100 z n a jd u ją cych się w różnym stanie zamków historycznych. Jak stwier dzają autorzy m onografii, co 2 km natrafić można na ich pozostałości 4.
Niezależnie od stanu ich zachowania, wartości historyczno- -architektonicznych i wyglądu niemal wszystkie tworzą mocne akcenty krajobrazowe w górskim otoczeniu doliny.
Rodowód historyczny większości zachowanych obiektów się ga XI— XI11 w. Co prawda w XIV w. powstały jeszcze niektó re, ale począwszy od XV w. zaczyna się upadek jednych (czasem zupełny zanik), przebudowa innych, a nowe p o ja w iają się sporadycznie. Te ostatnie budowane były w stylach epok renesansu, baroku czy później neoklasycyzmu. Istnie jąca obecnie „m ieszanina stylów” z reguły wywodzi się z na wet kilkakrotnej przebudowy. Niektóre zamki znalazły trw ałe miejsce w historii Niem iec (np. „Kaiserpfalz” wywodzący się od Karola W ielkiego). Ze względu na stan zachowania dla uproszczenia podzielono wszystkie obiekty na 2 grupy: 1) obiekty historyczne obecnie użytkowane (ok. 60), 2) obiekty zachowane w form ie ruin (ok. 40).
W grupie obiektów użytkowanych na uwagę zasługują w a r tości architektoniczne, historyczne, sposób użytkowania i w pewnym sensie forma własności rzutująca na sposób zacho wania i użytkowania. Nie sposób w krótkiej recenzji — na podstawie opisu i zdjęć, fragmentarycznych wrażeń w izual nych — ocenić ich wartość architektoniczną; ła tw iej — w a r tość historyczną. Pod tym względem najprostszy podział spro wadza się do wyodrębnienia trzech grup:
1. O b i e k t y w c a l e a l b o n i e z n a c z n i e z n i
s z c z o n e w c i ą g u w i e k ó w , a ich obecny wygląd
jest wynikiem rozbudowy lub przebudowy.
1 N a m a rg in e s ie d o d a jm y , że ś re d n io w ie c z n a k o p ia rzym skie j m a p y
P e n tig n e r T a b u la , z n a jd u ją c a się o b e c n ie w W ie d n iu , p rz e d s ta w ia m ia s ta n a d re ń s k ie ja k o g łó w n e m ia s ta w p o d b ity m k ra ju .
3 H e n ry k I zw a n y P ta s z n ik ie m , k o ro n o w a n y w 916 r., u z n a ł d o lin ę Renu,
a zw łaszcza o d c in e k m ię d z y M o g u n c ją i K o lo n ią , za rd ze ń sw e go
k ró le s tw a . _ _
3 D o zn is z c z e n ia w ie lu z a m k ó w p rz y c z y n iła się w o jn a trz y d z ie s to le tn ia . 4 R o zm ie szczenie p o z o s ta ło ś c i h is to ry c z n e j z a b u d o w y p rz e d s ta w ia z a łą czo n a m a p k a .
OBIEKTY OBECNIE UŻYTKOWANE ZACHOWANE WE FRA - GMENTACH LUB W CAŁOŚCI (TA K ŻE N IE ZN A C ZN IE PRZEBUDOWANE)
OBIEKTY OBECNIE UŻYTKOWANE PO KILKAKROTNEJ PRZEBUDOWIE, ODBUDOWIE LUB REKONSTRUKCJI. W RÖZNYM STANIE ZACHOWANE RUINY
1. Rozmieszczenie zamków nadreńskich - ich stan obecny i użytkowanie
2. „G o de sbu rg ", w średniowieczu jedno z n a j bardziej godnych uwagi założeń obronnych, obecnie — przykład „symbiozy” starego z n o wym, użytkowany jako hotel
3. „Boosenburg” : A — wygląd zamku na podstawie starego sztychu; В — stan obecny (rysunki - H. O rlińska)
G rupa ta ob ejm u je pro po rcjon aln ie nieznaczną liczbę ob iek tów, wśród których w yróżniają się:
— „M arksbu rg” (Braubach) — jedyny nie uszkodzony obron ny zamek wysoczyznowy rozbudowywany od XIII do XVIII w.; nieznaczny uszczerbek poniósł dopiero w trakcie II wojny światowej, odrestaurowany, zachowane historyczne wnętrze; — „P falzgrafenstein” (Kaub) — położony na wyspie na Renie, dawna komora celna, nie uszkodzony. O becna postać ba ro kowa (z wyraźnie zachow aną wieżą i murami średniowiecz nymi) pochodzi z 1607 r.;
— „M a rtin s b u rg ” (O berlahstein) — miejski zamek obronny, w którego zespole wyraźnie uwidacznia się stopniowa rozbu dowa i przekształcenia od gotyckiej wieży mieszkalnej, przez renesansowy pałac, barokową przebudowę i klasycystyczne dobudówki,
— „M a u s” (St. G oarshausen-W ellm ich) — dawna rezydencja arcybiskupa Trewiru, pochodzący z XIV w., uszkodzony w XVIII w., odbudow any na początku XX w., obecnie p o d d a wany rewaloryzacji — n a jp e łn ie j zachował swój średniowiecz ny charakter wieży mieszkalnej.
2. O b i e k t y z n i s z c z o n e l u b z r u j n o w a n e przez zaniedbanie, następnie odbudowane z zachowaniem partii średniowiecznych wydzielonych lub włączonych strukturalnie do nowej budow li. G rupa ta jest stosunkowo liczna. Z najdują się w niej obiekty różnej skali i wielkości. Spośród wielu wymienionych w opracow aniu jako przykładowe warto po d a ć :
— „G u tenfels" (Kaub) — krajobrazowo i historycznie stano w iący całość z położonym na wyspie reńskiej „P falzgrafen stein” ;
— „A lte Burg” (O sterspai) — z zachowaną średniowieczną wieżą mieszkalną na da l użytkowaną;
— „Brom seburg” (Rudesheim) — pochodzący z przełomu XI/ /XII w., przebudow any dopiero w wieku XIX;
— „D a tte n b u rg " (koło Linzu) — część mieszkalna pochodząca z XIX w. z zachowanym i przyległymi ruinam i średniowiecz nymi.
3. O b i e k t y p o w s t a ł e w p ó ź n i e j s z y c h e p o
k a c h h i s t o r y c z n y c h (renesans, barok).
Większość z nich powstała na fundam entach średniowiecz nych, a tylko niektóre budowane od podstaw. W ydaje się, że łączą je cechy wspólne właściwe dla danej epoki. Jako charakterystyczne przykłady można wym ienić:
— „N e u w ie d ” (w miejscowości o tej samej nazwie) — po zniszczeniu w 1694 r. pierwszego zamku, odbudowany jako zamek barokowy J. Ludwika Rothweila (1706 r.), ukończony w latach 1748— 1756 przez Behagela v. Adlerskrona. Położony na brzegu Renu, na skraju barokowego starego miasta, pow stałego równocześnie z pałacem , ufundowanego na placach ofiarowanych przez księcia v. W ied użytkownikom pod w a runkiem zachowania określonych rygorów budowlanych. Pa łac i miasto tworzą do dziś homogeniczną całość;
— „Kurfürstlichen Schloss” (w Koblencji) — najpóźniejsza pa łacowa budowla XVIII-wieczna (1777— 1793), ale równocześnie
najwcześniejszy klasycystyczny obiekt w N adrenii (projekt
arch. M. d 'lx n a rd );
— „Ehrenbreitstein” (w pobliżu Koblencji) — potężna tw ie r dza położona na wzgórzu, z początków XIX w., nad Renem, do dziś im ponująca swoim założeniem;
— „Stolzenfels” (w pobliżu Koblencji) — zniszczony w 1689 r. przez Francuzów. Ruiny ofiarow ane w 1815 r. następcy tronu Fryderykowi W ilhelm ow i. W 1828 r. rozpoczęto budowę we dług planów Schinkla. O d 1844 r. udostępniony publiczności; ogród zamkowy projektu Lenne i Weyhe. Zachowane wnętrza należą do najbogatszych ze wszystkich zamków nadreńskich; — „Rheinstein” (Trechtingshausen) - wiszący zamek nad Re nem w miejscu XIV-wiecznego — zbudowany w 1823 r. w sty lu neogotyckim, w przeważającej mierze z neogotyckimi wnę trzam i.
Sposób użytkowania obiektów uwarunkowany jest tym, czyją stanowi własność. O bie kty stanowiące prywatną własność z reguły użytkowane są ja k o rezydencje, choć część z nich obecnie przekształcanych jest na hotele i restauracje. O b ie
kty stanowiące własność społeczną są z natury rzeczy wy korzystywane na cele społeczne.
Rezydencje prywatne — około połowy obiektów historycz nych — są w większości niedostępne szerszemu ogółowi lub tylko możliwe do obejrzenia z zewnątrz. Te natom iast, które powszechnie udostępniono, dysponują rekreacyjnymi urządze niami towarzyszącymi (restauracje, parkingi, kawiarnie i pun kty widokowe).
Sposób użytkowania obiektów stanowiących własność pa ń stwową lub społeczną wiąże się z wartością historyczną o b ie ktu, umiejscowieniem w sieci osadniczej, położeniem ge og ra ficznym i wielkością danego obiektu. Położone na obsza rach miejskich lub na ich obrzeżach służą jako lokale władz adm inistracyjnych („A rde ck” , „G au-A lgesheim ” , „K lo p p ” Bin gen; „Kurfürstliche Schloss” -K oblencja), bibliotek i a rch i wów miejskich („K urfürstliche S ta d tb u rg " — Koblencja), u n i wersytetów („Clem ensruhe” — Bonn; tamże „Kurfürstliche Schloss” ). W Boppard — „K urfürstliche Burg” — zabytkowy obiekt mieści muzeum miejskie i posterunek po licji. W Bin
gen („M auseturm ” ) mieści się stacja sygnalizacyjna dla
statków płynących Renem. Dość znaczna liczba obiektów zajęta jest przez muzea lub traktow ana ja ko zabytkowe wnę
trza („Ehrenbreitstein” , „M a rksb u rg ” , „Kurfürstliche Burg” ,
„Soonek” , „S inzig” , „R heinstein” , „P falzgrafenstein” , „S to l zenfels” ). Położone z dala od skupisk miejskich w a tra kcyj nym krajobrazie nadreńskim służą ja ko domy wypoczynkowe („Stahleck” , „D a tte n b e rg ” , „K atz” ). W „Engers” mieści się szpital. Także urząd do spraw zabytków Hesji ma swoją sie dzibę w obiekcie zabytkowym („B ieb erich” ). W iele zabytko wych obiektów wykorzystano na hotele i restauracje („O cke n fels” , „Rheinhartshausen", „S chonburg” , „G odesburg” i k il ka innych). Z punktu widzenia rewaloryzacji na uwagę za sługuje „G odesburg” , gdzie „s ta re " połączone z „nowym ” stanowi harm onijną całość. O becnie prowadzone są prace konserwatorskie w dużym obiekcie „Sterrenberg” , zamku wy- soczyznowym pochodzącym z XII— XIV w., popadłym w ruinę w XVI w.
Druga grupa to ruiny. N iekiedy są to dobrze zachowane fragm enty, a kiedy indziej niszczejące resztki wskazujące na niegdysiejszy obiekt znany z opisu lub starych sztychów. Wśród zachowanych ruin w yróżniają się:
— „H atten he im ” — zachowana średniowieczna wieża miesz kalna z resztką murów obronnych (XV w.),
— „Ehrenfels” w Rudesheim — zespół obronny z położoną na m aleńkiej wyspie Mysią W ieżą (Mauseturm), z przełomu XIII/XIV w.; zachowały się wieże i mury obronne;
— „Fürstenberg” w miejscowości Rheindiebach — zamek bu dowany w X III— XV w., potężna twierdza znana ze sztychów XVlll-wiecznych, zniszczony w 1689 r.; własność prywatna —
Dowoli niszczeje.
W spomnieć jeszcze należy o ruinach zamku „Kaiserpfalz” — Karola W ielkiego, z zachowanymi resztkami tzw. Aula Regia, dobrze zachowanym fragm encie zamku „G utenfels” — zbudo wanym tuż po roku 1200 i ruinach „M o sb u rg " z 1805 r., przekształconym w neogotycką „sztuczną ruinę” .
Użyte w tekście sform ułowanie offene Ruine (ruiny otwarte) dotyczy raczej ich dostępności, natom iast nie da je obrazu zakresu ich konserwacji. O p ie ra ją c się na m ateriale ilu stracyjnym, wzmiankach w tekście oraz niektórych spostrze żeniach własnych, można przypuszczać, że połowa z nieco ponad 40 zachowanych ruin poddana jest działaniom za bezpieczającym, choć wydaje się również, że nie wszystkie z nich są objęte działa nia m i konserwatorskimi. Większą tro ską są otoczone obiekty będące własnością państwową, miei- ską lub towarzystw opiekujących się zabytkami — z reguły są one historycznie cenniejsze. Inne stopniowo niszczeją i za pewne za niewiele la t nie będzie po nich śladu, jak to miało miejsce już w kilku wypadkach (np. „Petersberg , o którym są wzmianki historyczne, natom iast nie jest nawet znana jego dokładna lo kaliza cja ).
O m awiane opracow anie jest próbą udokum entowania tych, które jeszcze istnieią i zwrócenia uwagi społeczeństwa na potrzebę większej dbałości o zachowanie dziedzictwa naro dowego.
