ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE / ANNALS OF PSYCHOLOGY
2013, XVI, 2, 163-179
MARIA JARYMOWICZ Uniwersytet Warszawski Wydział Psychologii
IDEAŁY JAKO REGULATORY FUNKCJONOWANIA:
ZŁO ONO! JA-IDEALNEGO
A PRZEJAWY POSTAW SPOŁECZNYCH*
1Badania dotyczyły cech formalnych Ja-idealnego – złoonoci podanych atrybutów Ja, a take wybranych przejawów postaw społecznych. Przewidywano, e wysoki stopie" złoonoci Ja-ideal-nego sprzyja wraliwoci na wartoci humanitarne, takie jak równo i ochrona ycia. W dwóch badaniach uczestniczyli studenci Uniwersytetu Warszawskiego (N = 118) oraz internauci (N = 326). Mierzona była wielo wygenerowanych podanych cech Ja, a take przejawy postaw wobec In-nych oraz ustawowych regulacji ycia społecznego, jak na przykład kara mierci. W obu bada-niach wyniki okazały si# spójne z przewidywaniami: stosunkowo wysokie wskaniki złoonoci Ja-idealnego współwyst#powały ze stosunkowo niskim stopniem stereotypowoci w spostrzeganiu Obcych oraz opowiadaniem si# za wyrównywaniem praw obywatelskich i ochron ycia.
Słowa kluczowe: Ja-podane: powinnociowe vs idealne, złoono i emocjonalno
aksjolo-giczna, asymetria w ocenianiu dystansów Ja–Obcy, społeczne parytety, poszanowanie ycia. Najbardziej wyrazistym obszarem bada" w psychologii, podejmujcym kwe-sti# roli ideałów w regulacji funkcjonowania, stanowi badania nad znaczeniem Ja-idealnego. Przyjmuje si# od dawna, i w wielu nurtach teoretycznych, e umysł tworzy nie tylko odzwierciedlenia własnej osoby i poj#cie Ja-realnego (czy aktu-alnego), ale take podane wizje Ja, o duym znaczeniu regulacyjnym (James, 1890; Cooley, 1902; Festinger, 1954; Maslow, 1954; Rogers, 1959; Reykowski, 1975, 1979, 1990; Greenwald i Pratkanis, 1984/1988; Higgins, 1987;
Trzebi"-MARIA JARYMOWICZ – profesor emerytowany Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszaw-skiego, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa; e-mail: mariaj@psych.uw.edu.pl
* Opracowanie dofinansowane z funduszów projektu badawczego BST 164613/2012 (Wy-dział Psychologii, Uniwersytet Warszawski).
ska, 1998; Tesser, Felson i Suls, 2000/2004). Wizje Ja-podanego mog mie posta nie tylko konkretn, ale i abstrakcyjn.
Badania w tym obszarze dobrze wi#c słu refleksji psychologicznej nad wci intrygujcym zagadnieniem wpływu czysto mentalnych wizji siebie i wia-ta na realne zachowania.
Jednak kwestia ródeł podanych wizji Ja (pytanie o to, skd si# bior) po-dejmowana jest stosunkowo rzadko, a cz#ciej wizana jest z rol wzorców za-chowa" oraz kar i nagród społecznych (Freud, 1933/1961; Mead, 1934/1975) ni przesłanek o charakterze aksjologicznym (Piaget, 1932/1967; Kohlberg, 1976; Wojtyła, 1986). Niewtpliwie uwagi wymaga rozrónienie mi#dzy nala-dowaniem zachowa" innych ludzi oraz rol nakazów i zakazów społecznych i towarzyszcych im wzmocnie" a rol ideałów wynikajcych z abstrakcyjnych poj# aksjologicznych, wyartykułowanych przez sam podmiot (Wierzbicka, 2009; Jarymowicz, 2012).
Z psychologicznego punktu widzenia powyszy postulat odnosi si# do rozrónienia mi#dzy regulacyjn rol standardów stanów normalnych i standar-dów stanów idealnych (Reykowski, 1975). Te pierwsze maj genez# w istniej-cym porzdku społecznym i tym, co jest (w danym czasie) uwaane za norm# – wskazujc algorytm zachowania. Te drugie mog powstawa w wyniku ekstra-polacji normy (uznania normy za ideał) lub te by pochodne od nadrz#dnych wartoci, majcych posta abstrakcyjnych poj# aksjologicznych, odnoszcych si# do dobra i zła – dostarczajcych heurystyk post#powania. Normy i wartoci to poj#cia, które powinny by precyzyjnie rozrónione, ale w naukach społecz-nych tak si# nie dzieje (por. Joas, 2009).
W psychologii Ja doszło do istotnego rozrónienia przez Higginsa (1987) standardów Ja-idealnego i Ja-powinnoĞciowego. Te dwa typy wizji własnej oso-by maj zasadniczo odmienn genez# i funkcje w regulacji post#powania. Nazy-wane s one poniej łcznie wizjami Ja-poĪądanego.
ZARYS ROZRÓ NIENIA
JA-POWINNOCIOWEGO I JA-IDEALNEGO
Koncepcja Higginsa stanowi dogodny układ odniesienia dla rozwoju bada" podstawowych nad znaczeniem regulacyjnym odmiennych typów wizji Ja-po-danego, do których podmiot aspiruje i do których Ja-realne (aktualne) jest po-równywane (por. Higgins, 1987, 1996; Bk, 2002, 2005; 2008a, 2008b). W obu przypadkach – Ja-idealnego i Ja-powinnociowego – podmiot chce osign co,
co zadecydowałoby o zwi#kszeniu zadowolenia z siebie, ale co innego stanowi przedmiot „podania”. Oba typy Ja maj odmienn genez#, a co za tym idzie – nie tylko inne przesłanki wzbudzania, ale i skutki regulacyjne w sferze funkcjo-nowania personalnego i społecznego, w traktowaniu wiata i innych ludzi, w wy-znaczaniu patologii i osobistego rozwoju (Bk, 2005, 2008b; Trzebi"ska, 2012).
Przyj#te przez Higginsa rozrónienie dotyczy dwóch typów podanych wizerunków własnego Ja, które mona odnie do wczeniejszych koncepcji Ja, formułowanych w rónych nurtach badawczych. Te dwa typy wizji Ja mona w skrócie scharakteryzowa nast#pujco.
Ja-powinnoĞciowe to wynik uwewn#trznienia wzorców post#powania
typo-wych dla danego rodowiska oraz wpajanego przez otoczenie (cz#sto drog na-kazów i zana-kazów, powizanych z nagrodami i karami) sposobu rozumienia tego, co naley, a czego nie naley czyni. Uwewn#trznienie standardów społecznych pociga za sob gotowo podmiotu do przystosowania do nich własnego za-chowania. Towarzyszy jej jednak poczucie nacisku, powinnoci (czasami przy-musu) spełniania społecznych oczekiwa" i poczucie własnej ułomnoci, gdy za-chowanie odbiega od tego, jakie by powinno. Tego typu Ja ma kady, bo kady poddaje si# w jakiej mierze wymogom socjalizacji, ale rónimy si# stopniem, w jakim jest ono rozbudowane i zagraa komfortowi psychicznemu w przypadku niespełnienia oczekiwa". Odst#pstwa od standardów Ja-powinnociowego wy-wołuj wi#c wstyd i l#k przed sankcjami zewn#trznymi, a wraz z ich uwewn#trz-nieniem – budz te poczucie winy czy wyrzuty sumienia (jak w przypadku Freudowskiego superego). Natomiast spełnianie standardów Ja-powinnociowe-go jest ródłem emocji pozytywnych o charakterze ulgi (dzi#ki uwolnieniu si# od przykrego nacisku): chcemy by tacy, jak tego oczekuj inni, od których jeste-my zaleni, nawet jeli nie ma w nas entuzjazmu dla ich standardów. Cierpijeste-my, gdy nam si# to nie udaje. Ten rodzaj wizerunków Ja powizany jest z asymetri pozytywno-negatywn (Czapi"ski, 1988; Peeters i Czapi"ski, 1990): dominujc rol# w regulacji funkcjonowania odgrywaj emocje negatywne.
Ja-idealne to antycypowane, lepsze, atrakcyjne, upragnione wizje własnej
osoby. Skd si# bior standardy Ja-idealnego? Mona wskaza na ródła dwoja-kiego rodzaju. (1) Cz# pochodzi od uwewn#trznienia i „polubienia” wzorców post#powania i oczekiwa" otoczenia, od akceptacji tego, co ceni i realizuj inni. Dostarcza to pomysłów co do tego, do czego samemu warto dy, jakie wła-ciwoci w sobie rozwija. (2) Cz# standardów Ja-idealnego wykracza jednak poza wzorce, porównania społeczne oraz gotowo do odtwarzania standardów tego, co uznane zostało za wartociowe przez własne otoczenie. $ródłem stan-dardów idealnych mog by nowe kryteria definiowania dobra oraz
identyfiko-
wania jego przejawów w ludzkim funkcjonowaniu. Dysponowa moe nimi ten, komu udaje si# zgł#bi (drog własnej refleksji) sens abstrakcyjnych poj#, odnoszcych si# do wartoci, oraz wartoci te polubi. Upragnione wizje siebie mog by pochodne od standardów aksjologicznych. Sta si# one mog nie tylko ródłem pragnie", lecz take nadziei na udoskonalanie własnej osoby. Realizo-wanie standardów Ja-idealnego jest ródłem satysfakcji, a ich niezrealizoRealizo-wanie nie budzi l#ku (bo ideały to wizje czego, czego nie da si# w pełni osign) – powstaj emocje pasywne: pewien zawód, rozczarowanie sob, smutek. Ten ro-dzaj wizerunków Ja powizany jest z asymetri, któr mona by nazwa nega-tywno-pozytywn, bo inicjujc i dominujca rol# w regulacji funkcjonowania odgrywaj emocje pozytywne.
Zarysowane rozrónienie sugeruje, e wersje podanych wizji własnego Ja mog wynika ze standardów narzuconych lub umiłowanych. De facto nie s to kategorie rozłczne, bo to, co pierwotnie wynika z poddawania si# społecznym naciskom, moe zosta zasymilowane i przyj#te za własne. Mona si# jednak spodziewa, e powizanie standardów Ja-podanego z oczekiwaniami społecz-nymi prowadzi do innych skutków ni standardy samodzielnie uznane za idealne. Zapewne te ostatnie, wynikajce z własnego rozumienia poj# odnoszcych si# do wartoci, maj wi#ksz moc regulacyjn (Ole, 2011). Mona przypuszcza, e wyznaczaj one wi#ksz gotowo do post#powania zgodnego z uznawanymi standardami (Jarymowicz, 2008).
Dwa prezentowane poniej badania miały na celu uchwycenie zwizków mi#dzy przejawami złoonoci Ja-idealnego a mierzonymi porednio lub bezpo-rednio przejawami postaw społecznych. W obu badaniach weryfikowana była taka sama hipoteza, wywiedziona z trzech wymienionych poniej załoe".
(1) Wysoki stopie" złoonoci Ja-idealnego w stosunkowo niewielkim zakre-sie zaley od nakazów społecznych. Kultura jest oczywicie ródłem poj# aksjologicznych i pochodnych od nich ideałów co do wiata i samego siebie, ale ich ukształtowanie w umyle danego podmiotu oraz przyj#cie za własne ideały przez dan osob# w zasadzie nie moe podlega takim naciskom i restrykcjom nor-matywnym, jakim podlegaj obserwowalne przez otoczenie sposoby zachowania. (2) Im wi#ksza jest wielo atrybutów Ja-idealnego, tym wi#ksze prawdopo-dobie"stwo, e powstały one dzi#ki ukształtowaniu w umyle danego podmiotu poj# aksjologicznych.
(3) Odnoszeniu do Ja poj# aksjologicznych powinno towarzyszy ich odnoszenie do wiata poza-Ja – co wynika z natury poj# aksjologicznych: dotycz one dobra ogólnego i sprzyjaj wartociowaniu wiata w kategoriach nieegocentrycznych.
Wprowadzenie do problematyki bada"
Prezentowane poniej badania maj zwizek z naszymi poszukiwaniami dotyczcymi regulacyjnej roli emocji pochodzcych z rónych ródeł (Jarymo-wicz, 2009). W zaproponowanej taksonomii ludzkich emocji (Jarymowicz i Im-bir, 2010) podj#limy prób# rozrónienia (1) emocji o genezie automatycznej (pochodnych od mechanizmów typu pop#dowo-homeostatycznego bd podnie-towo-hedonistycznego) vs (2) emocji o genezie refleksyjnej – pochodnych od namysłu i wykorzystania poj#ciowych standardów wartociowania (odnoszcych si# do Ja bd do ogólnego dobra czy zła). Interesuj nas w szczególnoci bada-nia nad regulacyjn rol emocji o genezie refleksyjnej, w tym nad rol emocji pochodnych od idealnych wizji siebie i wiata powizanych z abstrakcyjnymi poj#ciami aksjologicznymi (por. Jasielska i Jarymowicz, 2012; Jarymowicz, 2012).
Abstrakcyjne poj#cia aksjologiczne (takie jak humanitaryzm, sprawiedliwo czy lojalno) mog by ródłem coraz to nowych idei dotyczcych podanych stanów rzeczywistoci. Wyznaczaj unikalne, specyficznie ludzkie reguły oce-niania wiata, cele, ku którym podmiot zmierza, oraz nadzieje na ich realizacj# (Gołb, 1978; Reykowski, 1979, 1990; Snyder, 1994; Kozielecki, 1997; Eisen-berg, 2000; Hoffman, 2000/2006; Szuster, 2005). To za ich spraw procesy war-tociowania nie sprowadzaj si# do historii wzmocnie" zarejestrowanych przez mózg (Gazzaniga, 2011).
Abstrakcyjne poj#cia aksjologiczne s ródłem heurystyk post#powania, nigdy w pełni nie zdefiniowanych. Charakteryzuje je niedookrelono – co do liczebnoci i rodzaju behawioralnych desygnatów. Na przestrzeni dziejów ludzie rónych epok i kultur starali si# i staraj zdefiniowa tego typu poj#cia, a wci pojawiaj si# nowe sposoby rozumienia tego, co oznacza ycie dobre, uczciwe, sensowne (Pinker, 2011). Ta niedookrelono wyznacza skłonno do kierowa-nia si# tym, jak dobro realizuj inni (do kierowakierowa-nia si# tym, co wyznacza porz-dek normatywny) – co cz#sto sprawia, e wpływ nadrz#dnych wartoci (poj# aksjologicznych) na ycie społeczne jest ograniczony. Ale fakt, e wpływ ten wydaje si# powszechnie niewystarczajcy oznacza, e poj#cia aksjologiczne i pochodne od nich ideały funkcjonuj w umysłach ludzi, a problemem jest ich przekładalno na cele działa" i reguły post#powania.
Przyjmujemy (por. Jarymowicz, 2012), e wpływ nadrz#dnych wartoci (jak-kolwiek by były w danej epoce i kulturze definiowane) na funkcjonowanie ka-dego podmiotu zaley od dwóch warunków. Warunek pierwszy to własne subiek-tywne rozumienie abstrakcyjnych poj# zwizanych z wartociami (takich jak
odpowiedzialno, podmiotowo czy tolerancyjno); spełnienie tego warunku przejawia si# umiej#tnoci wskazania rónych desygnatów danego poj#cia (takich jak dotrzymywanie zobowiza" czy poszanowanie czyjej odr#bnoci religijnej) – ich wielo nazywamy stopniem złoĪonoĞci aksjologicznej. Waru-nek drugi to pozytywne wartociowanie danego poj#cia (okrelenie emocjonal-noĞcią aksjologiczną) oraz jego powizanie z własnym Ja – ze standardami Ja-idealnego.
CELE BADA, HIPOTEZA
I PRZYJTE ZAŁO ENIA METODOLOGICZNE
Celem prezentowanych poniej bada" było uchwycenie przejawów złoono-ci standardów Ja-podanego (Ja-powinnozłoono-ciowego i Ja-idealnego), porednich i bezporednich przejawów postaw społecznych oraz analiza zwizków mi#dzy tymi dwoma kategoriami zmiennych. Weryfikowana była hipoteza, zgodnie z któr wzgl#dnie wysoki stopie" złoonoci Ja-idealnego współwyst#puje z przejawami spójnoci postaw społecznych ze standardami aksjologicznymi, takimi jak równo i poszanowanie ycia.
Dla ustalenia treci Ja-podanego stosowane s cz#sto gotowe listy cnót, które uczestnicy bada" ch#tnie odnosz do własnego Ja. Znacznie lepsz metod wydawało si# takie narz#dzie, w których uczestnicy stoj przed koniecznoci samodzielnego wyliczenia podanych cech Ja. Przyj#limy, e tego typu zada-nie, sformułowane w sposób nieoczekiwany w toku badania (to jest w nowej sce-nerii dla uczestników), sprzyja generowaniu skojarze" powizanych w umyle z własnym Ja i zarazem utrudnia selektywne generowanie pomysłów ze wzgl#du na oczekiwania społeczne. Załoeniom tym podporzdkowana została konstruk-cja dwóch prostych technik, zastosowanych w prezentowanych poniej bada-niach. W badaniu 1 kada osoba badana miała dwa zadania (dokładne ich sfor-mułowania – por. niej): wyliczenie „dowolnej iloci” (1) cech, co do których sdzi, e powinna je posiada (co miało dotyczy Ja-powinnociowego) vs (2) cech, których posiadanie sprawiłoby jej najwi#cej radoci (co miało dotyczy Ja-idealnego). W badaniu 2 zadaniem było generowanie wszelkich podanych cech Ja – podporzdkowane załoeniu, e im wi#cej wyliczonych cech, tym bar-dziej prawdopodobny udział standardów Ja-idealnego o genezie aksjologicznej. Wskanikiem złoonoci standardów Ja była w obu badaniach liczebno wyge-nerowanych cech.
Celem bada" był ponadto pomiar postaw zwizanych ze standardami aksjologicznymi. Zamiar tego typu stanowi nie lada wyzwanie. Jak ustali, które kategorie postaw (takich jak wspieranie akcji charytatywnych czy opowiadanie si# za pełn swobod wyraania pogldów) mona uzna za reprezentatywne dla poj# odnoszcych si# do wartoci nadrz#dnych i uniwersalnych, a które nie s z nimi zwizane czy s sprzeczne? Przecie dyskusyjne moe si# wyda to, czy opowiadanie si# za łagodzeniem kar dla złoczy"ców ma aksjologiczn warto. W tej kwestii naley przyj, e istota poj# aksjologicznych polega na nieko"-czcym si# poszukiwaniu ich sensu. Kolejne pokolenia ludzi yły w przekona-niu, e dobrze wiedz, na czym polega grzech, a przecie sens tego poj#cia zmie-niał si# w dziejach (por. Portman, 2007/2010).
W prowadzonych badaniach przyjmujemy, e okrelone postawy, manifesto-wane przez ludzi z badanych populacji, maj charakter aksjologiczny – o ile w debacie publicznej s one odnoszone do argumentów aksjologicznych. Na przykład, opowiadanie si# za utrzymaniem kary mierci moe wynika z po- budek takich, jak nienawi do złoczy"cy czy ch# zemsty, ale współczenie – w naszym kr#gu kulturowym – decydujce o regulacjach prawnych s standardy aksjologiczne.
Przyjmujemy, e badania psychologiczne nad powizaniami mi#dzy tym, jak rozumiane s poj#cia aksjologiczne przez danego człowieka, a jego postawami wobec rzeczywistoci, dotycz nie tyle trafnoci rozumienia poj# aksjologicz-nych, ile powiza" mi#dzy dwoma kategoriami procesów psychicznych: (1) spo-sobami rozumienia przez dany podmiot sensu abstrakcyjnych poj# i (2) sposo-bami jego ustosunkowa" wobec wiata. Innymi słowy, uznajemy za wartociowe takie badania, które maj na celu analizowanie wpływu zwerbalizowanych poj# wartociujcych na ustosunkowania wobec otaczajcego wiata i własne w nim funkcjonowanie.
BADANIE 1:
STEREOTYPOWE OCENIANIE DYSTANSÓW JA–OBCY A ZŁO ONO! STANDARDÓW
JA-POWINNOCIOWEGO I JA-IDEALNEGO
W pierwszym z dwóch bada" (Archutowska, 2009) mierzone były porednio przejawy postaw dyskryminacyjnych wobec Obcych. W tym celu posłuono si# technik „Szacowanie Odległoci” słuc do pomiaru asymetrii w ocenianiu dystansów Ja–Inni, w tym Ja–Obcy (Kami"ska-Feldman, 1994). Za pomoc
techniki autorskiej mierzona była take wielo wygenerowanych atrybutów Ja-powinnociowego i Ja-idealnego.
Metoda pomiaru asymetrii w ocenianiu dystansów Ja–Obcy
Zgodnie z wynikami wielu bada" (Codol, 1985; Kami"ska-Feldman, 1994, 2002, 2012; Kami"ska-Feldman i Jarymowicz, 2006; Jarymowicz, 2006), oce-nianiu obiektywnie identycznych dystansów pomi#dzy tymi samymi dwoma obiektami towarzyszy specyficzne złudzenie, zalene od tego, (1) który obiekt jest bardziej wyrazisty oraz (2) który obiekt do którego jest porównywany. W porównaniach Ja–Inni zwykle bardziej wyraziste jest własne Ja, a to wywo-łuje efekt nazwany asymetri egocentryczn. Polega on na ocenianiu identycz-nego dystansu Ja do Inidentycz-nego vs Inidentycz-nego do Ja odmiennie: dystans Ja do Inidentycz-nego wydaje si# dłuszy ni dystans Innego do Ja. Gdy jednak porównania dotycz Obcych, spostrzeganych stereotypowo, efekt ulega odwróceniu. Stygmatyzowa-ni s bowiem bardzo wyrazici („wida ich wsz#dzie, na pierwszy rzut oka” – por. Kwiatkowska, 1999) i to dystans Obcych do Ja wydaje si# dłuszy. Taki odwrócony efekt asymetrii uznany został za przejaw stereotypowego spostrze-gania innych ludzi, powizanego z ich dyskryminowaniem (Kami"ska-Feldman, 2002).
Graficzn technik# pomiaru efektu asymetrii w ocenianiu dystansów Ja– –Obcy – reprezentujcy inne narodowoci opracowała Kami"ska-Feldman (1994). Narodowoci s denotowane przez typowe imiona (jak Samuel, Olaf czy Antonio). W technice tej, w obr#bie prostokta (o wymiarach 11 x 17 cm) nanie-sione s punkty reprezentujce Ja oraz osoby innych narodowoci. Uczestnik dokonuje oceny takich samych dystansów – na przykład: Ja do Francuza i Fran-cuz do Ja, a w kadym z pyta" w parze uyte jest jakie inne imi# francuskie (np. Pierre i Jean). Mierzy si# rónic# ocen obiektywnie takich samych dystansów Ja do Pierre’a i Jeana do Ja.
W zastosowanej w badaniu Archutowskiej wersji rysunkowej, w obr#bie pro-stokta naniesione były punkty reprezentujce Ja oraz osoby o imionach (m.in.) ydowskich i azjatyckich – „uczestniczce w kongresie mi#dzynarodowym”. Uczestnicy badania proszeni byli o wyobraenie sobie, e osoby te „znajduj si# w przerwie obrad w hallu centrum kongresowego”. Zadaniem uczestników było ocenianie odległoci pomi#dzy Ja i wskazanymi w pytaniach osobami (instrukcja informowała, e 1 cm na rysunku to 3 m w realnej przestrzeni). Zadanie zawie-
rało kilkanacie pyta" – w tym pary pyta", w których przy jednakowej odległoci naleało oszacowa w jednej parze pyta" dystans Ja do Icchaka vs Aarona do Ja, a w drugiej parze Ja do Tochiro vs Changa do Ja. Porównanie dokonanych ocen dystansów w danej parze pozwalało uzyska wskanik asymetrii, b#dcy rónic pomi#dzy dwoma oszacowaniami identycznych dystansów: Ja do Obcego i Ob-cego do Ja. W podanych przykładach był to wskanik asymetrii w ocenianiu dystansów Ja–Azjaci oraz Ja– ydzi.
W naszych badaniach, z zastosowaniem tego typu zada", wi#kszo (pol-skich) uczestników oceniała dystans Ja do Obcych – takich jak Szwedzi, Fran-cuzi czy Czesi – w sposób nazwany efektem asymetrii egocentrycznej. Ale gdy porównania dotyczyły ydów bd Azjatów, uzyskiwalimy efekty odwrócone (Kami"ska-Feldman i Jarymowicz, 2006; Jarymowicz, 2006).
Pomiar stopnia złoonoci
Ja-powinnociowego i Ja-idealnego
Stopie" złoonoci dwóch wersji Ja podanego mierzony był za pomoc au-torskiej metody „Moje cechy” (Archutowska, 2009). Jest to technika dwucz#-ciowa, któr zaczynał opis dwóch zada":
– pierwsze dotyczyło Ja-powinnoĞciowego i było sformułowane nast#pu-jco: „PomyĞl o tym, z czego w odniesieniu do siebie nie jesteĞ zadowolona/ zadowolony. PomyĞl o cechach, których brak wywołuje u Ciebie takie odczucia, jak wstyd czy wyrzuty sumienia. Wypisz te cechy, które powinnaĞ/ powinieneĞ posiadaü i których posiadanie przyniosłoby Ci poczucie ulgi”.
– drugie dotyczyło Ja-idealnego i brzmiało: „PomyĞl o tym, jakie cechy
naj-bardziej chciałabyĞ / chciałbyĞ u siebie rozwinąü i wykształciü. WymieĔ te cechy,
które są przez Ciebie najbardziej upragnione, a których posiadanie sprawiłoby Ci wiele radoĞci i satysfakcji”.
Pod tymi instrukcjami widniała tabelka z dwoma kolumnami. W kadej kolumnie wpisane było niedoko"czone zdanie: 1. „Powinnam/Powinienem by...” oraz 2. „Najbardziej chciałabym/Chciałbym by...”. Umieszczenie dwóch zada" obok siebie miało na celu ich wyranie skontrastowanie. W kadej z kolumn widniały ponumerowane linie do wpisywania pojedynczych cech. Ich ilo uznana była za wskanik złoonoci kadej z form Ja-podanego.
Weryfikowana hipoteza empiryczna, badana próba i rezultaty
Sformułowana została hipoteza przewidujca, e osoby oceniajce dystans Ja–Obcy stereotypowo b#d osiga nisze wskaniki stopnia złoonoci stan-dardów Ja-idealnego ni osoby oceniajce dystanse Ja–Obcy typowo (zgodnie z efektem asymetrii egocentrycznej).
W badaniu o charakterze indywidualnym uczestniczyli studenci rónych uczelni warszawskich, mieszkajcy w akademikach. Przebadana próba liczyła 120 uczestników – 73 kobiety i 47 m#czyzn. rednia wieku wyniosła 21,4 roku (SD = 1,58).
W przebadanej próbie wyrónione zostały osoby o wskanikach rónych ty-pów asymetrii w ocenianiu dystansów (1) Ja– ydzi oraz (2) Ja–Azjaci. W pierw-szym przypadku połowa uczestników (n = 61) uzyskała wskaniki asymetrii egocentrycznej, a w drugim osób takich było zdecydowanie mniej (n = 33). Wy-nik ten oznacza, e imiona azjatyckie prowokowały silniejsze efekty typowe dla reakcji na Obcych ni imiona ydowskie.
W celu weryfikacji przyj#tej hipotezy, z całej próby wyłonione zostały dwie wyranie skontrastowane grupy osób. Były to osoby, które uzyskały wskaniki efektu asymetrii egocentrycznej bd asymetrii odwróconej zarazem dla obu
typów porównaĔ: (1) Ja–Azjaci oraz (2) Ja– ydzi:
– grup# ASYM-1 stanowiły osoby o wskanikach wiadczcych o typowej asymetrii egocentrycznej w odniesieniu do obu kategorii Obcych (n = 17),
– grup# ASYM-2 utworzyły osoby o wskanikach asymetrii odwróconych, wiadczcych o stereotypowym spostrzeganiu obu kategorii Obcych (n = 16).
Dla tak wyodr#bnionych grup policzone zostały – po pierwsze – wskaniki wygenerowanych atrybutów Ja podanego łcznie: cech Ja-powinnociowego i cech Ja-idealnego. Okazało si#, e grupa ASYM-1 wygenerowała istotnie wi#-cej atrybutów Ja-podanego ni grupa ASYM-2 – odpowiednie rednie wynio-sły: 7,31 vs 4,88; t(31) = 2,870; p = 0,007.
Okazało si# ponadto, e grupy nie róniły si# istotnie iloci wygenerowa-nych cech Ja-powinnociowego (odpowiednie rednie: 3,62 vs 2,90), ale róniły si# istotnie iloci wygenerowanych cech Ja-idealnego: 3,68 vs 1,90; t(31) = = 3,039; p = 0,005.
Dyskusja
Porównywane były dwie grupy osób o rónych typach efektów asymetrii. W ocenianiu (obiektywnie takich samych) dystansów Ja do Obcych vs Obcych
do Ja cz# osób uległa typowemu (egocentrycznemu) złudzeniu, e dystans Ja do Obcych jest dłuszy ni dystans Obcych do Ja. Natomiast cz# osób oceniała dystans Obcych do Ja jako dłuszy ni dystans Ja do Obcych.
Rodzaj złudzenia w postaci asymetrii egocentrycznej interpretowany jest jako przejaw tendencji do spostrzegania własnego Ja jako prototypu i układu odniesienia w percepcji społecznej (Codol, 1985): to Inni s odnoszeni do Ja, a nie odwrotnie. I w zwizku z tym to Inni wydaj si# blisi Ja ni Ja wzgl#dem Innych (Codol i in., 1989). Zgodnie z tak interpretacj przyjmuje si#, e efekt odwrócony jest przejawem oporu przeciwko odnoszeniu Obcych do Ja (tu: wyobraonych azjatyckich i ydowskich „uczestników kongresu”) oraz tendencji do utrzymania ich w stosunkowo wi#kszym dystansie. Tak interpretacj# mona uzna za prawdopodobn w wietle danych, jakie prezentuje Kami"ska-Feldman (2002). Autorka uzyskała w jednym z bada", w grupie osób o efekcie asymetrii odwróconym (jak w grupie ASYM-2), istotnie wysze wskaniki IAT (Green-wald, McGhee i Schwarz, 1998) ni osoby o typowym bł#dzie asymetrii ego-centrycznej (jak w grupieASYM-1), a wskanik IAT uwaany jest za przejaw defaworyzowania Obcych (Jarymowicz, 2006).
W zaprezentowanym badaniu okazało si#, e grupy osób o odmiennych efek-tach asymetrii w ocenianiu dystansów Ja–Obcy róniły si# zarazem liczb wyge-nerowanych podanych cech Ja. Nie róniły si# jednak wskanikami dla cech Ja-powinnociowego, a róniły si# istotnie wskanikami dla cech Ja-idealnego. Ten wynik zdaje si# wspiera przypuszczenie, e to złoono Ja-idealnego, a nie Ja-powinnociowego sprzyja otwartoci na Obcych. Jeli bowiem przyj, e standardy Ja-powinnociowego s standardami wskazywanymi przez grupy od-niesienia, to nacisk takich grup dotyczy raczej lojalnoci wewntrzgrupowej ni wraliwoci na Obcych (Kwiatkowska, 1999; Jarymowicz, 2006).
BADANIE 2:
ZŁO ONO! STANDARDÓW JA-PO %DANEGO A PRZEJAWY POSTAW O PODŁO U AKSJOLOGICZNYM
W badaniu drugim (Mastalerz, 2012) mierzona była wielo wygenerowa-nych atrybutów Ja-podanego, bez ich rónicowania na cechy Ja-idealnego i Ja-powinnociowego. Mierzone były take deklarowane postawy wobec ró-nych, aktualnie dyskutowanych w Polsce zjawisk społecznych i ich regulacji prawnych. Przedmiot analizy stanowiły mi#dzy innymi te postawy, które uznane zostały za powizane ze standardami aksjologicznymi (jak stosunek do eutanazji).
Metoda pomiaru
stopnia złoonoci Ja-podanego
Stopie" złoonoci Ja-podanego mierzony był za pomoc metody „Moje cechy podane”, autorstwa Anny Chrzanowskiej (2009). Zadanie uczestników przedstawione było nast#pujco:
A teraz, proszĊ, skoncentruj siĊ na sobie...
ProszĊ CiĊ, abyĞ pomyĞlał / pomyĞlała o cechach, które chciałbyĞ/ chciałabyĞ posiadaü. Wpisz skojarzenia, jakie przychodzą Ci do głowy, gdy myĞlisz o tym, jaki / jaka chciałbyĞ/ chciałabyĞ byü.
Poniej widniały ponumerowane linie do wpisywania pojedynczych cech. Ich ilo uznana była za wskanik złoonoci Ja-podanego.
Metoda pomiaru deklarowanych postaw
Zastosowany kwestionariusz zawierał 12 pyta", które dotyczyły kwestii aktualnie w Polsce (w roku 2011) dyskutowanych. Poprzedzono je instrukcj: Chciałbym poznaü Twoje zdanie.... Opini# co do rónych kwestii rozpoczynała formuła: Moim zdaniem ..., a dalej nast#powały stwierdzenia, jak np. „... abo-nament radiowo-telewizyjny powinien zostaü zniesiony”.
Pytania zawarte w kwestionariuszu zostały podzielone – przez grup# s#dziów kompetentnych, któr stanowili uczestnicy seminarium magisterskiego – na dwie kategorie. Wród 12 pyta" połowa została uznana za pytania „buforowe” – to jest kwestie nie powizane z nadrz#dnymi wartociami. Poza wyej wymienionym, były to pytania o zakres władzy prezydenckiej, wysoko podatków, wiek emerytalny, celibat duchownych, uznanie dnia 6 stycznia (wi#ta Trzech Króli) za dzie" wolny od pracy. Pozostałe sze pyta" zaliczono do puli „diagnostycz-nych” – jako wizanych w dyskursie publicznym z przesłankami aksjologicz-nymi. Dwa pytania dotyczyły równoĞci: (1) „... powinien zostaü ustalony minimalny odsetek kobiet w parlamencie RP, aby zapobiec dyskryminacji płcio-wej”; (2) „... naleĪy przyzwoliü homoseksualistom na zawieranie formalnych związków”.
Cztery pytania dotyczyły ochrony Īycia, ale sformułowane były w wersji
kontridealnej: (1) „... naleĪy zalegalizowaü tzw. narkotyki miĊkkie”; (2) „...
naleĪy zalegalizowaü eutanazjĊ”; (3) „... naleĪy przywróciü w Polsce karĊ Ğmierci”’; (4) „... naleĪy ułatwiü moĪliwoĞü posiadania broni”.
Odpowiedzi naleało udziela, posługujc si# 5-stopniow skal: od 1 – „zdecydowanie nie” do 5 – „zdecydowanie tak”.
Weryfikowana hipoteza empiryczna, badana próba i rezultaty
Sformułowana została hipoteza przewidujca, e osoby o stosunkowo wyso-kich wskanikach stopnia złoonoci standardów Ja-podanego opowiedz si# za rozwizaniami egalitarnymi i przeciwko naruszaniu standardów zwizanych z ochron ycia – w stopniu relatywnie wyszym ni osoby o stosunkowo nis-kich wskanikach stopnia złoonoci standardów Ja-podanego.
Badanie miało charakter internetowy. Adresowane było do ochotników przez portale społecznociowe, fora internetowe, a take informowanie znajomych o apelu o uczestnictwo. Wzi#ło w nim udział 326 osób (237 kobiet i 89 m#-czyzn). rednia wieku wyniosła 24,3 roku (SD = 4,6). Byli to głównie miesz-ka"cy Warszawy, studenci i osoby z wyszym wykształceniem.
Zmienne demograficzne nie rónicowały wyników. Uczestnicy podzieleni zostali na dwie grupy o rónej liczebnoci wygenerowanych cech Ja-poda-nego: stosunkowo niskiej (0-4) – Grupa 1 (n = 178), stosunkowo wysokiej (5-8) – Grupa 2 (n =148).
Okazało si#, e odpowiedzi na pytania kwestionariusza postaw uznane za „buforowe” nie rónicowały Grup 1 i 2. Grupy róniły si# natomiast odpowie-dziami na pytania uznane za „diagnostyczne”, z jednym wyjtkiem: nie rónico-wało grup pytanie o legalizacj# „narkotyków mi#kkich”. Poniej przedstawione s wi#c porównania rednich wskaników odnoszcych si# do postaw rów-nociowych (odpowiedzi na dwa pytania łcznie; rednie dla kadego z dwóch pyta" były zrónicowane w tym samym kierunku) oraz postaw zwizanych z zagroeniem ycia (odpowiedzi na trzy pytania łcznie; rednie dla kadego z trzech pyta" były zrónicowane w tym samym kierunku).
Okazało si#, e Grupa 1 (o stosunkowo niskich wskanikach złoonoci Ja-podanego), porównaniu z Grup 2 (o stosunkowo wysokich wskanikach złoonoci Ja-podanego), uzyskała:
– istotnie nisze wskaniki zgody na postulaty równociowe (odpowiednie rednie: 2,8 vs 3,1; t(324) = 2,91; p = 0,004), a zarazem
– istotnie wysze wskaniki zgody na postulaty zagraajce yciu (odpo-wiednie rednie: 2,3 vs 2,0; t(324) = 3,42; p = 0,001).
Dyskusja
Analizowane były dane uzyskane w stosunkowo duej próbie anonimowych uczestników badania internetowego. Wyrónione zostały grupy ze wzgl#du na jeden tylko wskanik: wieloci wymienionych atrybutów Ja-podanego.
Porów-
nane grupy okazały si# istotnie zrónicowane pod wzgl#dem wskaników mie-rzonych postaw.
Osoby o stosunkowo niskich wskanikach złoonoci standardów Ja-poda-nego uzyskały wskaniki poparcia dla de" równociowych (proporcji osób rónej płci w Sejmie RP oraz zgody na zwizki formalne osób o orientacji homo-seksualnej) o redniej wartoci poniej rodka zastosowanej skali. Natomiast osoby o stosunkowo wysokich wskanikach złoonoci standardów Ja-poda-nego uzyskały te same wskaniki wysze od rodka skali.
W kwestii postulowanych regulacji prawnych zagraajcych ludzkiemu y-ciu (zezwolenia na eutanazj#, kar# mierci i posiadanie broni), obie grupy uczestników uzyskały rednie wskaniki poparcia poniej rodka skali, ale osoby o stosunkowo wysokich wskanikach złoonoci standardów Ja-podanego zadeklarowały istotnie wyszy stopie" sprzeciwu ni osoby o stosunkowo ni-skich wskanikach złoonoci standardów Ja-podanego.
Rezultaty okazały si# wi#c zgodne z przewidywaniami. Przyj#to, e przeja-wom postaw, uznanych przez s#dziów za spójne ze standardami aksjologicz-nymi, towarzyszy b#d relatywnie wysokie wskaniki złoonoci Ja-poda-nego. Taki włanie rezultat został uzyskany w opisanym badaniu.
UWAGI KOCOWE
Warto wyjani, dlaczego w pierwszym z bada" rozrónienie standardów Ja- -powinnociowego i Ja-idealnego zostało uznane za wane, a w badaniu drugim zostało pomini#te. Miało to zwizek z rodzajem zmiennych, z którymi w kadym z opisanych wyej bada" zmienna „złoono Ja-podanego” była konfron-towana. Naley zaznaczy, i wartoci nadrz#dne maj kulturowo uniwersalny charakter. Spójne wi#c z nimi powinny by zarówno standardy Ja-powinnocio-wego, jak i Ja-idealnego. Warunkiem koniecznym jest tylko uznanie przez pod-miot okrelonych wartoci za własne i włczenie ich do repertuaru podanych cech Ja. I takie załoenie przywiecało nam w odniesieniu do drugiego z zapre-zentowanych bada". Natomiast w kwestii stosunku do Obcych mona zakłada, e społeczne nakazy nader rzadko nakłaniaj do miłoci wobec członków innych grup. Przeciwnie, nacisk połoony jest na respektowanie wzorców zachowa" i norm wewntrzgrupowych (Tajfel, 1978; Kofta, 2004). W psychologii spo-łecznej podkrela si#, e podziałom na Swoich i Obcych nie towarzysz stan-dardy powinnociowe miłowania takich blinich, którzy nie s zaliczani do Swoich (por. Kwiatkowska, 1999; Kofta i Jasi"ska-Kania, 2001; Jarymowicz,
2006). Dla przezwyci#enia tych podziałów konieczne jest ukształtowanie poj# aksjologicznych – bo tylko one odnosz si# do dobra ogólnego. Zatem najlep-szym predykatorem akceptacji Obcych powinny by ideały pochodne od poj# aksjologicznych, powizane z Ja-idealnym.
Oczywicie przeprowadzone badania daj niewielki wgld w podniesione tu wane kwestie natury ogólnej. Pomylane zostały jako rodzaj eksploracji podj#-tej w zwizku z przewiadczeniem o marginalizacji w psychologii empirycznej poj# o wielkim znaczeniu dla rozwoju duchowego i zachowa" społecznych lu-dzi. By moe krytyczny ogld tego, co zostało w tym artykule opisane, pobudzi innych badaczy do poszukiwa" o wyszym poziomie efektywnoci.
LITERATURA CYTOWANA
Archutowska, I. (2009). Przejawy stereotypów i uprzedzeĔ wobec Obcych u osób o róĪnym stopniu
złoĪonoĞci standardów Ja i poza-Ja. Niepublikowana praca magisterska, Wydział
Psycholo-gii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Bk, W. (2002). E. Tory Higginsa teoria rozbienoci ja. Przegląd Psychologiczny, 45(1), 39-55. Bk, W. (2005). Emocjonalne korelaty rozbienoci JA – badania inspirowane teori E. T.
Hig-ginsa. Psychologia, Edukacja i SpołeczeĔstwo, 2, 27-39.
Bk, W. (2008a). Teoria ukierunkowa" regulacyjnych E. Tory Higginsa. Roczniki Psychologiczne,
11(1), 7-38.
Bk, W. (2008b). Struktura rozbienoci Ja w zaburzeniach psychicznych. Czasopismo
Psycholo-giczne, 14(2), 115-129.
Chrzanowska, A. (2009). Osobiste standardy wartoĞciowania a przejawy postaw wobec Swoich
i Obcych – w próbie wolontariuszy hospicyjnych i kontrolnej. Niepublikowana praca
magi-sterska, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Codol, J.-P. (1985). L’estimation de distances physic entre personnes: suis-je aussi loin de vous que vouys êtes de moi? L’Année Psychologique, 85, 517-534.
Codol, J.-P., Jarymowicz, M., Kami"ska-Feldman M., i Szuster, A. (1989). Asymmetry in the esti-mation of interpersonal distance and identity affiresti-mation. European Journal of Social
Psy-chology, 19, 11-22.
Cooley, C. H. (1902). Human nature and social order. New York: Scribner’s.
Czapi"ski, J. (1988). WartoĞciowanie – efekt negatywnoĞci: o naturze realizmu. Wrocław: Ossolineum.
Eisenberg, N. (2000). Emotion, regulation, and moral development. Annual Review of Psychology,
51, 665-697.
Festinger, L. A. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7, 117-140. Freud, S. (1933/1961). The introductory lectures in psycho-analysis. W: J. Strachey (red.), The
standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (t. 22, s. 7-182).
London: Hogarth Press.
Gazzaniga, M. S. (2011). Who’s in charge? Free will and the science of the brain. New York, NY: Harper Colins.
Gołb, A. (1978). Geneza procesów wartoĞciowania. W: J. Reykowski (red.), Teoria osobowoĞci
Greenwald, A. G., McGhee, D. E. i Schwartz, J. K. L. (1998). Measuring individual differences in implicit cognition: The Implicit Association Test. Journal of Personality and Social
Psychol-ogy, 74, 1464-1480.
Greenwald, A. G. i Pratkanis, A. R. (1984 /1988). Ja jako centralny schemat postaw. Nowiny
Psy-chologiczne, 55, 20-70.
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review,
94, 319-340.
Higgins, E. T. (1996). The “self-digest”: Self-knowledge serving regulatory functions. Journal of
Personality and Social Psychology, 71, 1062-1083.
Hoffman, M. L. (2000 /2006). Empatia i rozwój moralny. Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne.
James, W. (1890). Principles of psychology. New York: Holt.
Jarymowicz, M. (2006). O przejawach faworyzowania Swoich wzglĊdem Obcych i rzekomej
nie-uchronnoĞci zjawiska. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowoĞci. Warszawa: Wydawnictwo Na-ukowe PWN.
Jarymowicz, M. (2009). Racje serca i racje rozumu – w poszukiwaniu sensu idei powszechnie zna-nej. W: J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 183-215). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Jarymowicz, M. (2012). Próby pomiaru regulacyjnej roli ideałów: poziom „emocjonalnoci aksjo-logicznej” a przejawy postaw społecznych. Przegląd Psychologiczny, 55(4), 411-425. Jarymowicz, M. i Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegląd Psychologiczny,
53(4), 439-461.
Jasielska, D. i Jarymowicz, M. (2012). Wagi nadawane emocjom pozytywnym o genezie automa-tycznej vs refleksyjnej a wskaniki poziomu poczucia szcz#cia. Roczniki Psychologiczne,
15(2), 7-30.
Joas, H. (2009). Powstawanie wartoĞci. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Kami"ska-Feldman, M. (1994). Asymetria w ocenianiu dystansów Ja – Inni. Warszawa: Oficyna Wydawnicza WP UW.
Kami"ska-Feldman, M. (2002). Zwizki poznawczej indywiduacji z efektem asymetrii w spostrze-ganiu dystansów Ja – Inni jako miar stereotypów społecznych. W: M. Lewicka i J. Grzelak (red.), Jednostka i społeczeĔstwo (s. 185-198). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psycholo-giczne.
Kami"ska-Feldman, M. (2012). Niektóre sytuacyjne uwarunkowania zjawiska asymetrii w szaco-waniu dystansów Ja – Inni jako prawidłowo psychologiczna w spostrzeganiu wiata społecznego. W: A. Szuster, D. Maison i D. Karwowska (red.), W stronĊ podmiotowoĞci (s. 131-141). Sopot: Smak Słowa.
Kami"ska-Feldman, M. i Jarymowicz, M. (2006). Tajniki zniekształce" poznawczych: o naturze efektu asymetrii w ocenianiu dystansów Ja – Inni. Czasopismo Psychologiczne, 12(2), 165-178. Kofta, M. (red.) (2004). MyĞlenie stereotypowe i uprzedzenia. Mechanizmy poznawcze i afektywne.
Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Kofta, M. i Jasi"ska-Kania, A. (red.) (2001). Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania
psycholo-giczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kohlberg, L. (1976). Moral stages and moralization: The cognitive-developmental approach. W: T. Lickona (red.), Moral development and behavior: Theory, research and social issues (s. 31-53). New York: Holt, Rinehart and Winston.
Kozielecki, J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. Kwiatkowska, A. (1999). ToĪsamoĞü a społeczne kategoryzacje. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN. Maslow, A. H. (1954). Motivation and personality. New York: Harper.
Mastalerz, R. (2012). Wzbudzanie automatycznych vs refleksyjnych standardów wartoĞciowania
a przejawy postaw. Niepublikowana praca magisterska, Wydział Psychologii, Uniwersytet
Warszawski, Warszawa.
Mead, G. H. (1934 /1975). Umysł, osobowoĞü i społeczeĔstwo. Warszawa: PWN.
Ole, P. (2011). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Peeters, G. i Czapi"ski, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction
between affective and informational negativity effects. W: W. Stroebe i M. Hewstone (red.),
European Review of Social Psychology (t. 1, s. 33-60). Chichester: Wiley.
Piaget, J. (1932 /1967). Rozwój ocen moralnych dziecka. Warszawa: PWN.
Pinker, S. (2011). The better angels of our nature. Why violence has declined. London: Penguin Books.
Portman, J. (2007 /2010). Historia grzechu. Warszawa: wiat Ksiki.
Reykowski, J. (1975). Osobowo jako centralny system regulacji i integracji czynnoci. W: T. To-maszewski (red.), Psychologia. PodrĊcznik akademicki (s. 762-825). Warszawa: PWN. Reykowski, J. (1979). Motywacja, postawy prospołeczne a osobowoĞü. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. W: N. Eisenberg, J. Rey-kowski i E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartoĞciowania (s. 23-44). Wrocław: Ossolineum.
Rogers, C. R. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships, as deve-loped in the client-centerd framework. W: S. Koch (red.), Psychology: A study of a science (t. 3, s. 184-256). New York: McGraw-Hill.
Snyder, C. R. (1994). The psychology of hope: You can get there from here. New York: Free Press. Szuster, A. (2005). W poszukiwaniu Ĩródeł i uwarunkowaĔ ludzkiego altruizmu. Warszawa:
Wy-dawnictwo IP PAN.
Tajfel, H. (red.) (1978). Differentiation between social groups. London: Academic Press.
Tesser, A., Felson, R. B. i Suls, J. M. (2000 /2004). Ja i toĪsamoĞü. Perspektywa psychologiczna. Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Trzebi"ska, E. (1998). Dwa wizerunki własnej osoby. Studia nad sposobami rozumienia siebie. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Trzebi"ska, E. (2012). W kierunku nauki o zdrowiu emocjonalnym. W: A. Szuster, D. Maison i D. Karwowska (red.), W stronĊ podmiotowoĞci (s. 69-84). Sopot: Smak Słowa.
Wierzbicka, A. (2009). Language and metalanguage: Key issues in emotion research. Emotion
Review, 1(3), 3-14.
