Uwagi wstępne. Problemy badań weryfikacyjnych w socjologii

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

POLU SOCIOLOGICA 9 , 1984

J a n L u t y ń s k i * UWAGI WSTĘPNE

PROBLEMY BADAÎÎ WERYFIKACYJNYCH W SOCJOLOGII

Z naczna w ię k s z o ś ć p ro w ad zo n y ch o b e c n ie b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h p o s ia d a c h a r a k t e r i l o ś c i o w y , t j . p r z y n o s i w y n ik i l ic z b o w e . S o c jo -lo g o w ie l i c z ą i m ie rz ą p o d o b n ie J a k p r z e d s t a w i c i e l e in n y c h , b a r -d z i e j zaaw ansow anych w tym z a k r e s i e n a u k . J e -d n a k w p r z e c i w i e ń s t w i e do t y c h nauk w a r to ś ć pom iarów dokonyw anych w s o c j o l o g i i n i e J e s t o sz a c o w a n a , t j . n i e w iadom o, J a k a J e s t w a r to ś ć b łę d u p û m ia ru . W yjątek s ta n o w i t u t a j , t y l k o o s z a c o w a n ie b łę d u lo s o w e j p r ó b k i w b a d a n iu p o p u l a c j i g e n e r a l n e j , k t ó r y s ta n o w i j e d n a k za w sze t y l k o c z ę ś ć b łę d u g lo b a ln e g o .

B rak o s z a c o w a n ia w a r t o ś c i wyników w ią ż e s i ę p r z e d e w sz y stk im z f a k te m , i i n i e opracow ano d o tą d m etod i c h o c e n y . N ie ma t a k ż e m etod o c e n y w a r t o ś c i n a r z ę d z i ( t e c h n i k b adaw czych) używ anych w b a-d a n ia c h . Do t y c h t e c h n i k n a l e ż y ró w n ie ż t e c h n i k a n a j c z y ś c i e j u ży w an a, t j , wywiad k w e s tio n a r iu s z o w y 1 .

B a d a n ia na t e m a t "Metody w e r y f i k a c j i d a n y c h i o ce n y n a r z ę d z i w b a d a n i a c h z w y k o rz y s ta n ie m wywiadu k w e s t i o n a r iu s z o w e g o w s o c j o - 3 o g i i ' ' , p o d j ę t e w ram ach p ro b le m u r e s o r t o w e g o R . I I I . 9 p t . "Meto-dy i l o ś c i o w e i m odele w n a u k a ch ekonom icznych i s p o ł e c z n y c h " , k t ó r y c h w s tę p n e w y n i k i p r z e d s ta w im y w n i n i e j s z y m z b i o r z e , s t a n o -w ią p r ó b ę z m i e r z a j ą c ą do z m n i e j s z e n i a w spom nianej l u k i w metodo-l o g i i b a d a ń s o c j o metodo-l o g i c z n y c h . P ró b y w tym k i e r u n k u podejmowane s ą * _ P r o f . d r , I n s t y t u t S o c j o l o g i i UŁ. * O b s z e r n i e j s z e r o z w a ż a n ia na t e n t e m a t p r z e d s t a w i o n o w a r t y -k u l e : J . L u t y ń s -k i , A n a l i z y w e r y f i k a c y j n e w b a d a n i a c h z z a -s to -so w a n ie m wywiadu k w e -s t i o n a r i u -s z o w e g o , i c h r o d z a j e i m o żliw o ś-c i , [wj] Z. G o s t k o w s k i , J . L u t y ń s k i [ r e d .] Ar - l i z y i p r ó b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i , t . 5 , Wrocław 1 9 7 5 .

z r ó ż n y c h m e t o d o l o g ic z n y c h s t a n o w i s k . N a j c z ę ś c i e j u s i ł u j e s i ę t u -t a j w y k o r z y s -t a ć d o ś w i a d c z e n i a , metody i p o j ę c i a p sy ch o lo g ó w zw ią-z a n e ią-z osią-zacow aniem w a r t o ś c i t e s t ó w 2 . W y k o rz y s ta n ie t o n a t r a f i a J e d n a k na t r u d n o ś c i w y n i k a j ą c e z o d m ie n n o śc i m etod b ad a ń t e s t o -wych i k w e s t i o n a r i u s z o w y c h , mimo i c h z e w n ę trz n e g o p o d o b ie ń s tw a . Obydwa n a r z ę d z i a , t j . t e s t i k w e s ti o n a r iu s z s o c j o l o g i c z n y , s k ł a d a j ą s i ę z w i e l u p y ta ń . R ó ż n ic a p o le g a je d n a k na ty m , i ż w t e ś c i e na p o d s ta w ie o d p o w ie d z i na t e p y t a n i a , k t ó r e o d r ę b n ie n i e m ają s a m o d z ie ln e g o m e ry to ry c z n e g o z n a c z e n ia , u z y s k u j e s i ę J e d n ą i n f o r m a c j ę d o ty c z ą c ą z r e g u ły m ie js c a j e d n o s t k i na s k a l i w a r t o ś c i p s y c h o l o g i c z n e j z m i e n n e j , p o d c z a s gdy w w y w ia d zie k w e s t io n a r iu -szowym i a n k i e c i e w s o c j o l o g i i sp raw a p r z e d s ta w i a s i ę i n a c z e j . Z każdym p y t a n i e m z w ią z a n a j e s t je d n a in f o r m a c ja p o s i a d a j ą c a mery-t o r y c z n y s e n s , t o J e s t o d n o s z ą c a s i ę do b a d a n y c h z j a w i s k . D z ie je s i ę t a k naw et w te d y , gdy p ó ź n i e j k i l k a t a k i c h i n f o r m a c j i ł ą c z y s i ę w j e d n ą g l o b a l n ą in f o r m a c ję w yższego r z ę d u , d o ty c z ą c ą w a r t o ś c i z m ie n n e j t r a n s f o r m o w a n e j , b e z p o ś r e d n io u ż y t e c z n e j p r z y ro z w ią z y -w a n iu p r o b le m u . S y t u a c j a , w k t ó r e j p o s z c z e g ó ln e p y t a n i a p r z y n o s z ą o d rę b n e i n -f o r m a c je o m ery to ry czn y m c h a r a k t e r z e j e s t d l a b a d a ń s o c j o l o g i c z -n y c h ty p o w a . Pow oduje t o , i ż tr u d n o l u b n aw et n ie m o ż liw e J e s t z a s to s o w a n ie w a n a l i z i e n a r z ę d z i b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h p o ję ć t a -k i c h j a -k t r a f n o ś ć , a z w ła s z c z a r z e t e l n o ś ć p r z y w y k o rz y s ta n iu i c h o p e r a c j o n a l i z a c j i p r z y j ę t e j w p s y c h o l o g i i . N ie można na p r z y k ła d u s t a l i ć , j a k a j e s t t r a f n o ś ć p ro g n o s ty c z n a c z y połówkowa r z e t e l -n o ść k w e s t i o -n a r i u s z a , co j e s t m ożliw e w o d n i e s i e n i u do t e s t u , s k o r o ce le m k w e s t i o n a r iu s z a j e s t za w sze o tr z y m a n ie z b i o r u ró ż n o -ro d n y c h i n f o r m a c j i . N ie można t a k ż e z a s to s o w a ć k o n c e p c j i połów ko-wej r z e t e l n o ś c i do je d n e g o p y t a n i a ^ .

O drębne p o d e j ś c i e w a n a l i z i e w a r t o ś c i d a n y c h z w ią z a n e j e s t z rozbudow aniem a n a l i z p rz y c z y n o w y c h m iędzy zm ien n y m i, k t ó r e s t a ł y

2 N a j o b s z e r n i e j s z ą z n a n ą mi p r ó b ą w tym z a k r e s i e p o d j ę ł a G. I . S a g a n i e n k o w p r a c y : S o c y o ł o g i c z e s k a j a i n f o r m a c i j a . S t a - t i s t i c z e s k a j a o cenka n a d i e ż n o s t i i s c h o d n y c h d a n n y c h s o c y o ł o g i c z e s -kogo i s s l e d o w a n i j s , L e n i n g r a d 1979. J S z e r z e j p ro b le m t e n rozw ażano w a r t y k u ł a c h : J . L u t y ń -s k i , K o n c e p c je p y t a n i a k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , i c h z a s t o s o w a n i e w b a d a n i a c h , k o n c e p c j e i m o ż l i w o ś c i , " P r z e g l ą d S o c j o l o g i c z n y " 1 9 7 8 , t . 3 0 , t e n ż e , P y t a n i e j a k o n a r z ę d z i e w surve yow ych b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h , " S t u d i a S o c j o l o g i c z n e " 1 9 7 9 , z . 2 .

s i ę m ożliw e d z i ę k i z a s to s o w a n iu m aszyn l i c z ą c y c h . S i e g e l i Hodge u ż y w a ją w o d n i e s i e n i u do n ie g o o k r e ś l e n i a : "p rzy czy n o w e p o d e j ś c i e do b a d a n i a ■ .błędu p o m ia ru " ^ . N ie p r z e d s t a w i a j ą c J e g o b l i ż s z e j ch a-r a k t e a-r y s t y k i , k t ó r a m u s i a ł a b y być b a r d z o z ró ż n ic o w a n a z e w zg lęd u na ró ż n e ty p y s to so w a n y c h a n a l i z s t a t y s t y c z n y c h , w y s ta r c z y t u t a j z a z n a c z jrć , i ż p r z y tym p o d e j ś c i u n i e r o z p a t r u j e s i ę osobno kwe-s t i i b ł ę d u p o m ia ru j e d n e j z m i e n n e j . Badacz s t a r a s i ę n a t o m ia s t d o j ś ć do wniosków d o t y c z ą c y c h t y c h b łę d ó w , b a d a ją c p o w ią z a n ia wy-ników p o m ia ru w i e l u zm iennych p r z y z a s to s o w a n iu z a ło ż e ń a n a l i z y cz y n n ik o w ej l u b ś c i e ż k o w e j w i c h ró ż n y c h o d m ian ac h . S p e c ja ln y ty p w o g ó ln y c h ramach omawianego p o d e j ś c i a s ta n o w i tz w . te c h n i k a J o -

r e s k o g a ^ .

P ró b a p o d j ę t a w n a s z y c h b a d a n i a c h n i e n a w i ą z u j e do te g o p o d e j-ś c i a . O p a r ta J e s t t a k ż e na odm iennych z a ło ż e n i a c h n i ż p ró b y wyko-r z y s t u j ą c e u s t a l e n i a i a p a wyko-r a t p o j ę c i o w y p s y c h o lo g ó w . Z a ło ż e n ia t e b y ł y p r z e d s t a w i o n e w cy to w a n y ch J u ż a r t y k u ł a c h : " A n a l i z y w e r y f ik a -c y j n e . . . " i " P y t a n i e J a k o n a r z ę d z i e . . . " S k ła d a j ą s i ę one na s t a -now isko J u ż w c z e ś n i e j w y k o r z y s t a n e w b a d a n i a c h , k t ó r y c h r e z u l t a t y p r z e d s t a w i o n o w to m ie 5 " A n a l i z i p ró b t e c h n i k badaw czych w s o c jo -l o g i i » 6 . S ta n o w is k o t o o b e j m u je w p ierw szym r z ę d z i e o k r e ś lo n ą k o n c e p c j ę p y t a n i a k w e s t i o n a r i u s z o w e g o . I s t o t ę t e j k o n c e p c j i s t a -nowi p r z e k o n a n i e , ż e p y t a n i e k w e s tio n a r iu s z o w e ja k o n a r z ę d z ie ba-dawcze o b e j m u je za w sze t r z y e le m e n ty : t e k s t p y t a n i a w k w e s tio n a -r i u s z u p -rz e k a z y w a n y -r e s p o n d e n to w i, k l a s y f i k a c j ę je g o o d p o w ie d z i ( r e a k c j i ) o r a z o k r e ś l e n i a stan ó w r z e c z y s k ł a d a j ą c y c h s i ę na b ad an e z j a w i s k o i o d p o w ia d a ją c y c h w a rto ś c io m z m ie an an e j c z y odmiaanom c e chy. Między p o s z c z e g ó ln y m i s ta n a m i r z e c z y a k la s a m i r e a k c j i r e s p o n -4 P» M. S i e g e l , R. W. H o d g e , A C a u s a l A pproach t o t n e S tu d y o f M easurem ent E r r o r , [w:] H. M. 3 1 a 1 о с к , А. В. B l a l o c k [e d .] , M eth o d o lo g y i n S o c i a l R e s e a r c h , 1 9 7 1 , P o r . ™ *że H. В 1 a 1 о с к , K o s w ie n n o je i z m i e r i e n i j e w s o c j a l n y c h i s - s le d o w a n ija c h " n i e k o t o r y j e n i e a d d i t i w n y j e m o d e li [w;] N a t i e m e t i k a w s o c y o ł o g i i A. A g a n b e g ia n , H.- 3 1 a l o c k , F. B o r o d k i n , R. Boudćm, V. C a p e c c h i [r e d .] , 1 9 7 7 . 5 Por* m. i n . J . S c o t t L o n g , E s t i m a t i o n and H y p o th e - s i s T e s t i n g i n L i n e a r M odels C o n t a i n i n g M easurem ent E rr o rs * and U n o b s e rv a b le V a r i a b l e s a n E x e g e s i s o f J o r e s k o g s Model f o r t h e Ana-l y s i s o f C o v a ria n c e S t r u c t u r e s , 1975.

6 A n a liz y i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i . t . W rocław 1975.

d en tó w w y s t ę p u j e o k r e ś l o n a r e l a c j a . Powinna t o być r e l a c j a wzajemn i e j e d wzajemn o z wzajemn a c z wzajemn a , t j . t a k a w k t ó r e j z j e d wzajemn ą k l a s ą o d p o w ie d z i z w ią -za ny j e s t -zaw sze j e d e n s t a n r z e c z y - i na o d w r ó t. Tak w y g lą d a ła b y s y t u a c j a , gdyby p y t a n i e s t a n o w i ł o n a r z ę d z i e . n i e z a w o d n e . W p r a k t y -c e n ie m a l z aw sze muszą w y s t ą p i ć o d s t ę p s t w a od t e j s y t u a c j i . • P ie rw sz e z n i c h p o l e g a na tyra, i ż spotykam y s i ę za w sze z k l a s ą r e a k c j i , z r e s z t ą z a z w y c z a j n i e t a k l i c z n ą , na p o d s t a w i e k t ó r e j b a d a n y c h j e d n o s t e k n i e można z a l i c z y ć do o k r e ś l o n e j k a t e g o r i i ba-d a n y c h z j a w is k , w y ró ż n io n y c h z e w z g lę d u na w y s t ę p u j ą c e s t a n y r z e -c z y -c z y w a r t o ś -c i z m i e n n e j . W t e j s y t u a c j i p r z y p o r z ą d k o w a n i e ro -d za jó w o -d p o w ie -d z i p o s z c z e g ó ln y m stan o m r z e c z y j e s t t y l k o j e d n o -s t r o n n i e je d n o z n a c z n e , t z n . na p o d s t a w i e o d p o w ie d z i możemy s ą -d z i ć o p r z y n a l e ż n o ś c i j e -d n o s t k i -do k l a s y b a -d a n y c h z j a w i s k , a l e n i e o d w r o t n i e . R z e c z y w is ta s y t u a c j a o d b i e g a z r e s z t ą i od t e g o schema-t u , do czeg o j e d n a k p r z e j d z i e m y p ó ź n i e j .

T r ó j elem entow ą s t r u k t u r ę a n a liz o w a n e g o n a r z ę d z i a można p r z e d -s ta w ić w p o -s t a c i t r z e c h p y t a ń . P i e r w s z e , t o p y t a n i e w t e k ś c i e k w e s t i o n a r iu s z a . D r u g i e - t o p y t a n i e , k t ó r e z a d a j e s o b i e k t o ś , k to k l a s y f i k u j e r e a k c j e r e s p o n d e n t ó w , a w ię c n a j c z ę ś c i e j k o d e r , n i e k i e d y i a n k i e t e r . Brzmi o n o : "Do k t ó r e j k l a s y n a l e ż y r e a k c j a d anego r e s p o n d e n ta na d a n e p y t a n i e ? “ K l a s y t e w y ró ż n io n o p o p r z e d -n io z e w z g lęd u -na r o d z a j e o d p o w ie d z i -na p y t a -n i e t r z e c i e . J e s t t o w ła s n e p y t a n i e b a d a c z a , z a s to s o w a n e do k a ż d e j j e d n o s t k i b a d a n i a . O dpowiedź na n i e w y k a z u j e , do j a k i e j k l a s y b ad a n y c h z j a w i s k n a l e -ż y t a j e d n o s t k a , J a k i s t a n r z e c z y , w a r t o ś ć z m ie n n e j c z y odmiana c e c h y w y s tę p u ją w j e j p r z y p a d k u .. R o z s t r z y g n i ę c i e t e g o p y t a n i a s ta n o w i je d n o s tk o w ą in f o r m a c ję p o s z u k iw a n ą i , e w e n t u a l n i e , o t r z y -mywaną p r z e z b a d a c z a . N a s tę p u je ono n a p o d s t a w i e o d p o w ie d z i na p y t a n i e , z w y łą c z e n ie m je d n e g o , wspomnianego w yżej i c h r o d z a j u . O dpow iedzi na p y t a n i e t r z e c i e s ą z k o l e i p o d s ta w ą r o z w i ą z a n i a p ro b lem u b adaw czego.

W r e z u l t a c i e pow yższych ro zw ażań s t r u k t u r ę p y t a n i a k w e s tio -n a riu s z o w e g o ja k o -n a r z ę d z i a p rz e d s ta w im y w t a b . 1 . M ałymi l i t e r a m i o zn a czo n o w n i e j r z e c z y w i s te o d p o w ie d z i re s p o n d e n tó w , l i t e r a m i 01 , . . 0 r ł 1 o d p o w ie d z i na p y t a n i a k o d e r a , d o ty c z ą c e r o d z a j u r e a k c j i r e s p o n d e n t a , z a ś l i t e r a m i S1 . . . S n o d p o w ie d z i na je d n o s tk o w e py-t a n i e b a d a c z a , u k a z u j ą c e s t a n y r z e c z y ( w a r t o ś c i z m ie n n e j, odm iany c e c h y ) v z a k r e s i e danego z j a w i s k a i w o d n i e s i e n i u do d a n e j Je d n o -s t k i j a d a n i a . O z n a c z e n ie s y m b o liz u je s y t u a c j ę , w k tó

r e j je d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a c z a n i e może być r o z s t r z y g n i ę t e . P rz y -p o rząd k o w an a j e j j e s t - w tym p rz y p a d k u w z ajem n ie J e d n o z n a c z n ie - k l a s a o d p o w ie d z i re s p o n d e n ta 0ß+1. P o z o s t a ł e k l a s y o d p o w ie d z i re sp o n d e n tó w p rz y p o rz ą d k o w a n e s ą t y l k o je d n o z n a c z n ie stan o m r z e -c z y z g o d n ie z i -c h o z n a -c z e n ia m i'li-c z b o w y m i l u b lite r o w y m i ( n ) . T a b e l a 1 O dpow iedzi n a i p y t a n i e w t e k ś c i e k w e s t i o n a r i u s z a p y t a n i e k o d e ra je d n o s tk o w e p y t a n i e b a d a c z a i a b n c, i ] i t d . U 1 ’ “ 1 J к n i t d . 2 - ~2 P1_{г П} s, itsd . n ’ ~n X У z l u b in n e ° n +1 - ? C S 1 . . . s n ) Z a le ż n o ś ć m ięd zy o d p o w ie d z ia m i 0. , . . . 0n , a w ięc i k la s a m i r e -a k c j i re s p o n d e n tó w , o r a z o d p o w ie d n io S1 . . . S n można w y ra z ić t a k ż e w p o s t a c i i m p l i k a c j i , k t ó r e s y m b o liz u ją s t r z a ł k i . S ą o n e n a s tę p u -j ą c e . J e ś l i r e s p o n d e n t R n a p y t a n i e P u d z i e l i ł o d p o w ie d z i n a l e ż ą -c e j do k l a s y Oij ( 02 i t d . ) , t o d an a j e d n o s t k a b a d a n ia n a l e ż y do k l a s y z j a w is k S, ( S 2 i t d . ) . M iędzy o d p o w ie d z ia m i 0 n+1 a b ra k ie m o d p o w ie d z i na p y t a n i e b a d a c z a ( S j . . . S n) w y s tę p u je rów now ażność. S k o n s tru o w a n ie t a k i e g o m odelu w o d n i e s i e n i u do k aż d eg o p y t a n i a wy-m aga, aby k l a s y o d p o w ie d z i r e s p o n d e n t a , a t a k ż e s t a n y r z e c z y w z a k r e s i e k ażd eg o z j a w is k a , b ę d ą c e p o d sta w ą i c h p o d z i a ł u , b y ły d o b r z e w y ró ż n io n e . Te s t a n y r z e c z y s ta n o w ią z r e s z t ą p o d sta w ę d l a in n e g o p o d z i a ł u , o d n o sz ą c e g o s i ę do j e d n o s t e k b a d a n i a , n a j c z ę ś -c i e j re s p o n d e n tó w .

J e d n o p y t a n i e ja k o t e k s t w k w e s tio n a r iu s z u bywa s k ł a d n i k i e m k i l k u n a r z ę d z i , gdyż może być z nim z w ią z a n e w ię c e j n i ż j e d n o

py-t a n i e b a d a c z a . N a j c z ę ś c i e j w prow adza s i ę t a k ż e w te d y r ó ż n e k l a s y -f i k a c j e o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta l u b t e ż w y s tę p u ją c a J e d n a k l a s y f i -k a c j a j e s t w e w n ę trz n ie n i e j e d n o r o d n a , z o s t a j e n a s t ę p n i e p r z e -k s z t a ł c o n a i t p . K ilk a Je d n o stk o w y c h p y t a ó b a d a c z a w y s tę p u je n a j -c z ę ś -c i e j w ów -czas, gdy p y t a n i e w k w e s t i o n a r iu s z u J e s t p y ta n ie n r o tw a rty m , ż ą d a ją c y m n a r r a c j i l u b p r z e d s t a w i e n i a p o g ląd ó w r e s p o n -d e n ta w -d a n e j s p r a w ie (J e -d n o s tk o w e p y t a n i a b a -d a c z a s ą w te-d y n ie m a l z r e g u ł y fo rm u ło w a n e po o trz y m a n iu o d p o w ie d z i) . L ic z n y - n , z r e s z t ą d o ić s p e c ja l n y c h p rz y k ła d ó w d o s t a r c z a j ą t u t a j t a k ż e p y t a n i a o o p i -n i e . J e d n o p y t a n i e b a d a c z a , w y s tę p u ją c e w t y c h p y t a n i a c h , d o ty -c z y za w sze k w e s t i i , -c z y r e s p o n d e n t ma p o g lą d n a d a n ą s p ra w ę . Dru-g i e p y t a n i e b a d a c z a , k t ó r e z r e g u ły uw aża on z a w a ż n i e j s z e l u b n aw et j e d y n i e w a żn e, b rz m ij "Czy J e s t t o o p i n i a A . . . , c z y An? " . V m yśl om aw ianej k o n c e p c j i , typow e tz w . p y t a n i e o o p i n i ę s ta n o w i w ię c za w sze z b i t k ę dwóch p y t a ń k w e s tio n a r iu s z o w y c h , z r e s z t ą ś c i ś l e z e s o b ą p o w ią z a n y c h . J e d n o c z e ś n i e ła tw o s o b i e w y o b ra z ić s y t u a c j ę , w k t ó r e j p o sz u k iw a n a i n f o r m a c j a , tw o r z ą c a c z ę ś ć p y t a n i a k w e s tio n a r iu s z o w e g o J a k o s a m o d z ie ln e g o n a r z ę d z i a b a d a w c z e g o , wyko-rz y s ty w a n a J e s t ł ą c z n i e z in n y m i, o d n o sz ą c y m i s i ę do d a n e j J e d -n o s t k i . S ta n o w ią o n e ł ą c z n i e p o d s ta w ę d l a i n f ö r m a e j i w yższego rz ęd u « b ę d ą c e j s y n t e z ą p o p r z e d n ic h . B adacz s c a l a w ię c wówczas na p o z io m ie Jednostkow ym k i l k a i n f o r m a c j i p o c z ą tk o w y c h c z y w a r t o ś c i z m ie n n e j, p r z e k s z t a ł c a J e , t r a n s f o r m u j e w J e d n ą . Tak p o s t ę p u j e za w sze m. i n . p r z y budow aniu w ielow y m iaro w y ch s k a l c z y z ło ż o n y c h k l a s y f i k a c j i z j a w i s k , w k t ó r y c h u z w g łę d n la s i ę r ó ż n o ro d n e k ry -t e r i a . Podobny z a b i e g , J a k w sp o m in a liś m y , bywa s to s o w a n y 1 w p rz y p a d k u p y t a ó o p i e r a j ą c y c h s i ę n a in n y c h k o n c e p c ja c h n i ż o b e c n ie om aw iana. P r z y j e j w y k o r z y s ta n iu można go J e d n a k s c h a r a k te r y z o w a ć w sp o só b b a r d z o d o k ła d n y . N ie J e s t p r z y tym b ez z n a c z e n i a , ż e j e s t o n a n a lo g ic z n y do s p o s o b u , w J a k i ćw z a b ie g p r z e d s t a w i a a l ę w o p i s i e o p ra c o w a n ia d an y c h z a pomocą m aszyn e l e k t r o n i c z n y c h , t j . ja k o z a b ie g t r a n s f o r m a c j i z m ien n y c h ( n a p o z io m ie Je d n o stk o w y m ).

N a j b a r d z i e j i s t o t n a k w e s ti a w ią ż ą c a s i ę z omawianym modelem d o ty c z y sp ra w y u z a s a d n i e n i a p ra w d z lw o ś o i w spom nianych i m p l i k a c j i . U z a s a d n ie n ie t o u m o ż liw ia p r z e j ś c i e od z d a n ia o ty m , ż e odpo-w ie d ź dan eg o r e s p o n d e n ta na d a n e p y t a n i e n a l e ż y do k l a s y 0^ (Û £ i t d . ) , do z d a n ia g ł o s z ą c e g o , i ż J a k a ś j e d n o s t k a n a l e ż y do d a n e j k l a s y b a d a n y c h z j a w i s k ( â j l t d . ) . I m p l i k a c j a t a n i e wymaga u z a -s a d n i e n i a w p rz y p a d k u m odelu u p r o -s z c z o n e g o , g d y p y t a n i e b a d a c z a

pokrywa s i ę z p y t a n i e m k o d e r a . U z a s a d n i e n i e t o j e s t b a r d z o p r o -s t e , gdy t e r m i n y z a w a r t e w p y t a n i u b a d a c z a z d e f i n i o w a n e s ą równo- ścio w o na d r o d z e o d w o ła n ia s i ę do r o d z a j u o d p o w ie d z i r e s p o n d e n t a . T w i e r d z e n i a wchodzące w s k ł a d t e g o u z a s a d n i e n i a będą m i a ł y wówczas c h a r a k t e r d e f i n i c j i . We w s z y s t k i c h in n y c h p r z y p a d k a c h u z a s a d n i e -n i e m usi obejmować t w i e r d z e -n i a e m p ir y c z -n e . Wskazać j e można do-b i e r a j ą c t w i e r d z e n i a t a k , ab y ł ą c z n i e s t a n o w i ł y one r a c j ę d l a im-p l i k a c j i j a k o n a s t ę im-p s t w a . Mogą t o być t w i e r d z e n i a b a r d z o ró ż n eg o x'odzaju. Obok z d a ń o d n o s z ą c y c h s i ę do p r z e b i e g u p r o c e s u komuniko-w a nia ( t a k i c h j a k t w i e r d z e n i e , i ż p y t a n i e p r z e c z y t a n o d o k ł a d n i e w ł a ś n i e te m u , a n i e innemu r e s p o n d e n t o w i , ż e w i e r n i e z a p i s a n o od-p o w ie d ź b ę d ą c ą r e a k c j ą j e g o , a n i e kogoś in n e g o na t o p y t a n i e , ż e o dpow iedź t a z o s t a ł a p o p r a w n ie z a k l a s y f i k o w a n a ) - n a l e ż ą do n i c h z d a n i a o d n o s z ą c e s i ę do c e c h i p ro c e só w p s y c h i c z n y c h r e s p o n d e n t a . Z d a n ia t e g ł o s z ą , ż e r e s p o n d e n t u s ł y s z a ł d o b r z e z a d a n e p y t a n i e , z r o z u m i a ł j e z g o d n i e z sensem nadanym mu p r z e z b a d a c z a , ż e c h c e i j e s t w s t a n i e z e w zględu na sw oje a k t u a l n e n a s t a w i e n i a i i n t e l e k -t u a l n e m o ż liw o ś c i ( p a m i ę ć , u m i e j ę t n o ś ć rozum ow ania, w tym: u o -g ó l n i e n i a , s y n t e z y , w e r b a l i z a c j i i t p . ) d o j ś ć do p r z e k o n a n i a zgod-nego z r z e c z y w i s t o ś c i ą i c h c e j e z w e r b a l i z o w a ć . N i e k i e d y s ą t o t a k ż e t w i e r d z e n i a , d o t y c z ą c e j e g o w y o b ra ż e ń , e m o c j i i t p . N a s tę p n e możliwe t w i e r d z e n i a , k o n i e c z n e w p rz y p a d k u p y t a ń o t r w a ł ą o p i n i ę , d o t y c z ą s t o s u n k u s y t u a c j i problem ow ej w ywołanej p r z e z p y t a n i e z a d a n e w w y w ia d zie do s y t u a c j i w y s t ę p u j ą c y c h w ż y c i u r e n s p o n d e n t a . W k o ń c u , w n i e k t ó r y c h u z a s a d n i e n i a c h , s ą t o z d a n i a o p r a w i d ł o w o ś c i a c h i z w ią z k a c h w y s t ę p u j ą c y c h w śró d z j a w i s k po za wywiadem. Te o s t a t n i e t w i e r d z e n i a s ą k o n i e c z n e wówczas, gdy n p . na p o d s t a w i e p o s i a d a n i a p r z e z r e s p o n d e n t a w ied z y l u b d u ż e j l i c z b y k s i ą ż e k z d a n e j d z i e d z i n y , o czym dowiadujemy s i ę z a d a j ą c p y t a n i a t y p u e g z a m in a c y jn e g o o w ie d z ę l u b o p o s i a d a n e k s i ą ż k i , w nioskujem y o j e g o z a i n t e r e s o w a n i u t ą d z i e d z i n ą , cz ego w ł a ś n i e d o t y c z y p o s z u -kiw ana i n f o r m a c j a . Poza n i m i w s k ł a d u z a s a d n i e n i a p r a w d z iw o ś c i i m p l i k a c j i mogą w c h o d z ić j e s z c z e wspomniane d e f i n i c j e i t a u t o l o -g i e l o -g i c z n e .

W s z y s tk i e t w i e r d z e n i a k o n i e c z n e w p r z y p a d k u danego p y t a n i a i i n f o r m a c j i s k ł a d a j ą s i ę ł ą c z n i e na j e g o model j a k o n a r z ę d z i a ba-d aw cze go, model w tym p rz y p a d k u n i e t y l k o f o r m a l n y , a l e p o s i a d a -j ą c y em p iry c z n y s e n s . Modele t a k i e b ę d ą r ó ż n e w p rz y p a d k u r ó ż n y c h p y t a ń . I c h k o n s t r u k c j a n i e j e s t b y n a j m n i e j ł a t w a . Wtedy je d n a k ,

gdy m odelu t a k i e g o n i e u d a s i ę zbudow ać, u z a s a d n io n e s ą w ą tp liw o ś -c i , c z y p y t a n i e w o g ó le s ta n o w i o d p o w ie d n ie n a r z ę d z i e badaw cze. Można n aw et sfo rm u ło w ać d y re k ty w ę , ż e n a le ż y J e wówczas o d r z u c i ć . K o n s tr u k c ja t a k i c h m o d e li ma w ięc p r a k ty c z n e z n a c z e n ie , n i e z a l e ż -n i e od t e g o , ż e e m p iry c z n e t w i e r d z e n i a , w chodzące w je g o s k ł a d , w w ię k s z o ś c i przypadków o b e c n ie mogą m ieć t y l k o h i p o t e ty c z n y ch

a-r a k t e a-r . Gdy u d a s i ę j e sfo rm u ło w a ć , p o z w o li t o z k o l e i na wska-z a n i e t e wska-z , k t ó r e - e w e n tu a ln ie - s ą e w id e n tn ie f a łs z y w e , co s ł u -ży ć może ja k o p o d staw a d l a n a s tę p n e g o e ta p u s e l e k c j i p y t a ń , j e -s z c z e p r z e d i c h wypróbow aniem . W ypróbowanie może n a to m ia s t p o l e -g a ć n a ty m , i ż sp ra w d zać s i ę b ę d z ie t w i e r d z e n i a z m o d elu , bezpo-ś r e d n io l u b p o bezpo-ś r e d n i o , j e ś l i same one n i e n a d a ją s i ę do b ezp o -ś r e d n i e j w e r y f i k a c j i . Gdy w e r y f i k a c ja p r z y n i e s i e w ynik pozytyw ny t y l k o c z ę ś c io w o , w pew nej l i c z b i e r e p r e z e n ta ty w n y c h przy p ad k ó w , im p lik a o ja b ę d z ie m ia ła c h a r a k t e r p r o b a b i l i s t y c z n y . Wtedy w poda-n e j t a b e l c e możpoda-na w p isa ć w a r t o ś c i t y c h p ra w d o p o d o b ie ń stw , n a d a ją c o c e n ie p y t a n i a ilo ś c io w y c h a r a k t e r . U z a s a d n ie n ie p r z e k s z t a ł c e n i a o d p o w ie d z i na p y t a n i e z k w e s tio -n a r i u s z a w o dpow iedź na p y t a n i e b a d a c z a na d ro d z e k o n s t r u k c j i m e to d o lo g ic z n e g o m odelu p y t a n i a - n a r z ę a z i a , może p r z e b i e g a ć t a k ż e w in n y s p o s ó b . W e ry fik a c ja te g o u z a s a d n i e n i a n i e m usi p o le g a ć na sp ra w d z e n iu tw i e r d z e ń z m odelu o wskazanym w yżej c h a r a k t e r z e . Mo-ż e być ona t a k Mo-ż e b e z p o ś r e d n i a . P o le g a ła b y na ty m , ż e p r a y z a s t o -so w an iu b a rd z o d o b r e j (w z a ł o ż e n i u d o s k o n a ł e j) m etody u s t a l i s i ę , j a k i e s t a n y r z e c z y (S-j i t d . ) w y s tę p u ją w p rz y p a d k u p o s z c z e g ó ln y c h j e d n o s t e k , k t ó r e poddano b a d a n iu z a pomocą p y t a ń k w e s t io n a r iu s z o -wych. Po s t w i e r d z e n i u , ż e odpow iedziom 0^ (o d p o w ie d n io 02 i t d . ) to w a r z y s z y zaw sze s t a n r z e c z y (o d p o w ie d n io S2 i t d . ) , można z u z a s a d n ie n ie m p r z y j ą ć , i ż w b a d a n ia c h p rz e p ro w a d z o n y c h w id e n -ty c z n y c h w a ru n k ach w y s tą p i t a k a sama z a le ż n o ś ć m iędzy 0-j i S ^, 02 i S0 i t d .

i— •

Tego r o d z a j u rozum ow anie wymaga p rz e p ro w a d z e n ia s p e c ja l n y c h badań e m p iry c z n o -m e to d o lo g ic z n y c h , k t ó r e d o ty c h c z a s s ą b a rd z o r z a d k i e . Wydaje s i ę n a t o m i a s t , i ż s ą one m ożliw e w o d n i e s i e n i u do dużo w i ę k s z e j l i c z b y p y ta ń i i n f o r m a c j i , n i ż t o s i ę o b e c n ie p r z y j m u j e . Można p r z e c i e ż t u t a j s z e ro k o w y korzystyw ać o b s e r w a c ję , o b e c n i e b a r d z o r z a d k o s t o s o w a n ą , a n a l i z ę w ia r y g o d n y c h dokumentów i t p . O c z y w i ś c i e , za każdym razem t r z e b a u z a s a d n i ć , i ż d a n e kon-t r o l n e s ł u ż ą c e z a w e r y f i k a kon-t o r s ą , p r a k kon-t y c z n i e r z e c z b i o r ą c , pew ne.

Załóżmy j e d n a k , w y b ie g a ją c d o ść d a le k o w p r z y s z ł o ś ć , ż e ba-d a n ia t a k i e b ęba-d ą p rz e p ro w a ba-d z a n e , i zastanów m y s i ę n ad i c h ewen-tu a ln y m r e z u l t a t e m . Na pewno b a rd z o rz a d k o będziem y m i e l i do cz y -n i e -n i a z s y t u a c j ą , k ie d y z a le ż n o ś ć m ięd zy СЦ i Łj i n a s tę p n e o k a-ż ą s i ę b ez w y jątk o w e. Będą t o z a l e ż n o ś c i s t a t y s t y c z n e , p r o b a b i -l i s t y c z n e . U z y sk a n ie w ied z y o p rz y p a d k a c h w sp ó łw y stęp o w a n ia ró ż ny ch k l a s o d p o w ied z i i stan ó w r z e c z y p o z w o li na zb u d o w an ie n a s t ę p -n e j t a b e l k i ( t a b . 2 ) . W j e j p o la c h n a le ż y w p is a ć o d p o w ie d n ie w a r-t o ś c i o d n o s z ą c e s i ę do c z ę s r-t o ś c i w y sr-tęp o w a n ia s y r-t u a c j i , gdy p r z y o d p o w ie d z i 01 w y s tę p u je s t a n r z e c z y l u b Sg i t d . T a b e l a 2 R odzaj o d p o w ie d z i na p y t a n i a z kwe-s t i o n a r i u kwe-s z a wg k l a s y f i k a c j i ko-d e r a S ta n y r z e c z y u s t a l o n e za pomocą sp o so b u p r a k ty c z n i e pewnego Si s

2

W t a b e l i 2 l i c z b a w ie r s z y m usi być w ię k s z a n i ż l i c z b a k olum n, z e w zg lęd u na m ożliw ość w y stęp o w a n ia k l a s y o d p o w ie d z i re s p o n d e n -tó w , o z n a czo n y c h 0n+ 1, któ ry m n i e można z z a ło ż e n i a p rz y p o r z ą d -kować ża dnego z e stan ó w r z e c z y s k ła d a ją c y c h s i ę na d a n e z j a w is k o . O c z y w iś c ie , aby p y t a n i e k w e s tio n a r iu s z o w e b y ło n a rz ę d z ie m u ży -te c z n y m , w a r t o ś c i na p o la c h po p r z e k ą t n e j (O ^ S ^ , OgSg i t d . ) m uszą być w y s o k ie , z a ś p o z o s t a ł e - n i s k i e .

Gdyby w p isa ć d a n e e m p iry c z n e w r u b r y k i t a b . 2 , t o z a w ie r a ła b y ona p e ł n i e j s z ą n iż p o p rz e d n io c h a r a k t e r y s t y k ę p y t a n i a k w e s tio -n a riu sz o w e g o ja k o -n a r z ę d z ia b a d a -n ia z g o d -n ie z oraawianą je g o kon-c e p kon-c j ą w j e j " m o kon-c n ie js z e j" w e r s j i . J e s t t o z r e s z t ą w e r s ja m ając a w z a s a d z i e c h a r a k t e r p r z y s z ło ś c io w y , tia le ź y je d n a k z a u w aż y ć, ż e d o p ie r o t a k a t a b e l a s ta n o w i p o d sta w ę d l a p e ł n e j lic z b o w e j o c e n y i p y t a n i a ja k o n a r z ę d z i a , i w yniku o trzy m a n eg o za Je g o pom ocą. Oce-n ę t ę Oce-n a le ż y o d Oce-n ie ś ć do o k r e ś lo n y c h warunków b a d a n ia , w ł ą c z a j ą c . i r o d z a j re sp o n d e n tó w . T a b e l i t a k i e j n i e można s k o n s tru o w a ć d o s t a r

-c z a j ą -c u z a s a d n i e n i a im p li k a -c j i« j e ś l i 0^ t o i t p . , o b e jm u ją c e g o t w i e r d z e n i a , k t ó r e s k ł a d a j ą s i ę na m odel p y t a n i a , n aw et po l i c z -bow ej o c e n ie p ra w d o p o d o b ie ń stw a zw ią z a n e g o z t ą i m p l i k a c j ą . W y k o r z y s ta n ie ró ż n y c h ro d z a jó w w e r y f i k a c j i s t w a r z a m ożliw ość i c h w zajem nej k o n t r o l i . P ró b a t a k a z o s t a ł a t a k ż e p o d j ę t a w o b e c -n y ch b a d a -n i a c h . N ie p r z y n i o s ł a ona j e d n a k w s z y s t k i c h o c z e k iw a n y c h r e z u l t a t ó w , zapewne z e w zględu na n i e d o s k o n a ł o ś ć z a s to s o w a n y c h sposobów w e r y f i k a c j i . N ie u n i e m o ż l i w i a t o j e d n a k s fo rm u ło w a n ia h i p o t e t y c z n e j g l o b a l n e j o c e n y w a r t o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h wyników i p o ś r e d n i o p y t a ń o r a z wniosków d o t y c z ą c y c h z n a c z n e j c z ę ś c i ź r ó d e ł b łę d ó w , i c h ro d z a jó w i mechanizmu i c h p o w s ta w a n ia . O c z y w iś c ie a n a l i z i e p o d d a n e z o s t a ł y t a k ż e same metody w e r y f i k a c j i . . Z a g a d n ie n io m powyższym p o ś w ię c o n y c h J e s t w n i n i e j s z y m z b i o r z e p i ę ć o p ra c o w a ń , k t ó r y c h u k ł a d o d z w i e r c i e d l a t a k ż e z a i n t e r e s o w a n i a c z ło n k ó w z e s p o ł u , b ę d ą c y c h i c h a u t o r a m i . P r a c u j ą o n i n a d a l nad t y m i z a g a d n i e n i a m i , p o g ł ę b i a j ą c r e f l e k s j e w d a n e j d z i e d z i n i e . Z b i ó r n i n i e j s z y n i e s t a n o w i w ię c o s t a t e c z n e g o podsumowania r e z u l -t a -t ó w b a d a n i a , k t ó r e z a w a r t e b ę d z i e w p r a c a c h d o k t o r s k i c h więk-s z o ś c i członków z e więk-s p o ł u . Podsumowanie t o u l e g ł o z r e s z t ą pewnemu o p ó ź n i e n i u , g łó w n i e z e w z glę du na o p ó ź n i e n i a w o b l i c z e n i a c h na m aszynach l i c z ą c y c h . P r z y g o to w a n ia do t e g o o p r a c o w a n i a , a t a k ż e d o b ó r programów i same o b l i c z e n i a o k a z a ł y s i ę b a r d z i e j p r a c o -c h ł o n n e , n i ż p i e r w o t n i e p r z y p u s z c z a n o . Wiąże s i ę t o z ro d z a je m w y k o r z y s ta n y c h ź r ó d e ł e m p iry c z n y c h ( z a p i s y m a g n e to fo n o w e ), a t a k ż e b ra k ie m j a k i c h k o l w i e k wzorów w l i t e r a t u r z e ś w i a t o w e j z e w z glę du na r o d z a j p r o b l e m a t y k i i o d r ę b n y sp o s ó b J e j u j ę c i a ' . P r a c o c h ł o n -n o ś ć b a d a ń i z w ią z a n y z tym w y s i ł e k z e s p o ł u o r a z o só b k i e r u j ą -c y -c h o b l i -c z e n i a m i n a l e ż y u w y d a t n i ć , n i e z a l e ż n i e od t e g o , c z y o s t a t e c z n e r e z u l t a t y u z n a s i ę z a a d e k w a tn e w s to s u n k u do z a a n g a ż o -wanych s i ł i środków .

W n i n i e j s z y m z b i o r z e p r z e d a r t y k u ł a m i p ośw ięconym i głównym z a -g a d n ie n io m b a d a ń omówiono i c h z a ł o ż e n i a i p r z e b i e -g ( J . K o n i a - r e k , Z a ł o ż e n i a i p r o c e d u r y b a d a w c z e ) , na z a k o ń c z e n i e z a ś pod-»

^ W o d n i e s i e n i u do w c z e ś n i e j s z y c h p r ó b z w raca na t o uwagę A. И a r r a d i w r e f e r a c i e p t . D i f f e r e n t P h i l o s o p h i e s o f S o c i a l S c i e n c e M easurem ent and t h e C u r r e n t P r a c t i c e : a n A f t e r - t h o u g h t , przygotow anym na d o r o c z n e z e b r a n i e A m erican P o l i t i c a l S c i e n c e A s s o c i a t i o n w 1979 r .

sumowano d o ś w i a d c z e n i a z w ią z a n e z p rz y g o to w a n ie m d a n y c h s o c j o l o -g i c z n y c h do o p ra c o w a n ia p r z y u ż y c i u maszyn l i c z ą c y c h ( I . P г z y - b y ł o w s k a , M. S z y m c z a k , P r z y g o to w a n ie dan y c h z wy-wiadów k w e s t i o n a r i u s z o w y c h . . . ) . O pracow anie t o p o s i a d a z n a c z e n i e i n s t r u k t a ż o w e d l a s o c j o lo g ó w .

P a r ę słów n a l e ż y j e s z c z e p o ś w i ę c i ć omówieniu p r a k t y c z n y c h ko-r z y ś c i , k t ó r e p o w i n i e n p r z y n i e ś ć t e n z b i ó r . N i e z a l e ż n i e od t e g o , ż e z a w i e r a on o c e n ę w e ry fik o w a n y c h p y t a ń , w sw o ic h z a s a d n i c z y c h c z ę ś c i a c h p o s i a d a r a c z e j m e t o d o ł o g i c z n o t e o r e t y c z n y , a n i e a p l i k a -c y j n y -c h a r a k t e r . W ięcej wniosków b e z p o ś r e d n i o u ż y t e c z n y c h d l a ba-d a c z a z a w i e r a ć powinny ba-d a l s z e o p r a c o w a n i a , o p a r t e o z e b r a n e w oma-wianym b a d a n iu e m p iry c z n e d a n e . O g ó l n i e j e d n a k do p r a c o c h a r a k -t e r z e a p l i k a c y jn y m można b ę d z i e p r z e j ś ć po u s -t a l e n i u z a k r e s u pozy-ty w n e j o c e n y metod w e r y f i k a c j i . Wówczas b ę d z i e można s t a r a ć s i ę po d d ać sy ste m a ty c z n e m u o s z a c o w a n iu t e n a r z ę d z i a , do k t ó r y c h oma-w ian e metody s i ę s t o s u j ą . J e d n a k i w o b e c n e j f a z i e o p r a c o w a n ia t e o s t a t n i e metody s ą u ż y t e c z n e , i t o n i e t y l k o d l a sfo rm u ło w a n ia h i p o t e t y c z n y c h oszacow ań w a r t o ś c i p y t a ń . Można j e w y k o r z y s ta ć z w ła s z c z a p r z y w s z e l k i c h p r ó b a c h n a r z ę d z i p r z e d i c h z a s to s o w a n ie m , na e t a p i e i c h p i l o t a ż u . Na p o d s t a w i e z e b r a n y c h d o ś w ia d c z e ń może być on u d o s k o n a l o n y , p o d o b n ie j a k i metody s z k o l e n i a a n k i e t e r ó w . D o ś w ia d c z e n ia t e będ ą t a k ż e u ż y t e c z n e p r z y u s t a l a n i u sposobów kon-t r o l i p r z e b i e g u p r o c e s u badawczego w b a d a n i a c h k w e s t i o n a r i u s z o -wych, p o c z y n a j ą c od sposobów z a w a r t y c h w samym k w e s t i o n a r i u s z u .

W e r y f i k a c j a , w k t ó r e j wynik o ceniam y na p o d s t a w i e o ce n y p r z e -b i e g u p r o c e s u o trzy m y w a n ia i n f o r m a c j i , może być nazwana wewnę-t r z n ą . N a to m ia s t o c e n ę w yniku sfo rm u ło w a n ą na p o d s t a w i e z e s t a w i e -n i a go z da-nymi otrzy m a n y m i na i n n e j d r o d z e , nazywamy t u t a j wery-f i k a c j ą z e w n ę t r z n ą . Obydwa r o d z a j e w e r y f i k a c j i , z r e s z t ą w n i e d o -s k o n a ł e j i u p r o -s z c z o n e j p o -s t a c i z o -s t a ł y z a -s to -s o w a n e w b a d a n i a c h , k t ó r y c h w s tę p n e w y n ik i t u t a j p r e z e n t u j e m y . T r z e b a j e s z c z e d o d a ć , ż e d a n e , z k tó r y m i z e s ta w ia m y w e ry fik o w a n y w y n ik , n i e zaw sze mogą być o tr z y m a n e p r z y z a s t o s o w a n i u s p o s o b u pew nego, mogą t a k ż e d o t y -c z y ć -c a ł e j z b i o r o w o ś -c i , a n i e p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k . Poza tym samo z e s t a w i e n i e może p o l e g a ć n i e t y l k o na poi'ôwnywaniu, l e c z t k o r e l a c j i , w t y c h w s z y s t k i c h p r z y p a d k a c h n i ę możemy u s t a l i ć i - c z e b n o s c i b łędów , l e c z - p o d o b n i e j a k i p r z y w e r y f i k a c j i ev/né- t r æ n e j - j a k ą ś i c h m i a r ę , p o z o s t a j ą c ą z t ą l i c z e b n o ś c i ą w ;v.;nrn z w ią z k u , k t ó r y t r z e b a z r e s z t ą j e s z c z e o k r e ś l i ć .

J a n L u ty ń s k i INTRODUCTORY REMARKS

PROBLEMS OF VERIFICATION STUDIES IN SOCIOLOGY

The a r t i c l e s c o n ta in e d i n t h i s c o l l e c t i o n p r e s e n t t h e r e s u l t s o f s t u d i e s c a r r i e d o u t w i t h i n t h e s o - c a l l e d m i n i s t e r i a l r e s e a r c h - - p r o j e c t R .I I I . 9 ( e n t i t l e d : Q u a n t i t a t i v e M ethods and M odels i n Econom ic and S o c i a l S c i e n c e s ) o n t h e s u b j e c t o f "M ethods o f V e r i-f i c a t i o n an d E v a l u a ti o n o i-f T o o ls i n S t u d i e s w i th A p p l i c a t i o n o f Q u e s t i o n n a i r e I n t e r v ie w i n S o c io lo g y " . The s t u d i e s w ere b a se d on t h e c o n c e p t w orked o u t i n t h e D e p a rtm e n t o f M ethods and T e c h n i-q u e s o f S o c i a l S t u d i e s , I n s t i t u t e o f S o c io lo g y , Lodz U n iv e r s i-t y , d i f f e r i n g from t h e c o n c e p ts u s u a l l y em ployed by o t h e r metho-d o l o g i s t s . T h is c o n c e p t c o n s i s t s i n t r e a t i n g q u e s t i o n s i n t h e q u e s t i o n n a i r e i n t e r v i e w a s t o o l s f o r o b t a i n i n g s t a n d a r d iz e d i n f o r - m a tio n . E ach q u e s t i o n g e n e r a t e s a p r o c e s s o f f o r m a ti o n o f i n f o r -m a tio n , t h e a n a l y s i s o f w hich t a k i n g a l s o i n t o a c c o u n t t h e p sy -c h i -c e x p e r ie n c e o f t h e r e s p o n d e n t and t h i n k i n g p r e m is e s o f t h e i n t e r v i e w e r p r o v id e s a b a s i s i n e s t i m a t i n g t h e v a l u e o f t h i s in -f o r m a ti o n . I t i s t h e s o - c a l l e d i n t e r n a l v e r i f i c a t i o n . I t s s y s t e -m a tic a p p l i c a t i o n c a l l s f o r e l a b o r a t i n g a n o rm a tiv e m odel o f f o r -m a tio n o f in f o r -m a t i o n and o f t h e way o f re s p o n d in g o f q u e s t i o n s . On t h e o t h e r h a n d , t h e e x t e r n a l v e r i f i c a t i o n c o n s i s t s i n compa-r i n g t h e i n f o compa-r m a t i o n o b ta in e d th compa-r o u g h t h e i n t e compa-r v i e w w ith t h e same i n f o r m a t i o n o b ta i n e d i n a n o t h e r , p o s s i b l y t h e b e s t w ay. B o th t y -p e s o f v e r i f i c a t i o n w e re a -p -p l i e d i n s t u d i e s d i s c u s s e d i n t h i s c o l l e c t i o n .