Belzyt, Leszek
Badania liczebności polskiej ludności
rodzimej dawnych Prus Wschodnich
po 1945 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 277-286
1984
L e s z e k B e lz y t
BADANIA LICZEBNOŚCI POLSKIEJ LUDNOŚCI RODZIMEJ
DAWNYCH PRUS WSCHODNICH PO 1945 ROKU
S ta n b adań nad położeniem polskiej ludności rodzim ej na obszarze byłych
P ru s W schodnich po 1945 r. jest niezadow alający. J e d y n e co zostało opraco
w a n e na tyle, że m ożna spróbow ać ocenić to pokrótce, to liczebność tej lu d
ności. W ypow iadało się na ten tem a t k ilk u n astu historyków , socjologów oraz
działaczy społecznych i dziennikarzy. Podaw ane liczby można konfrontow ać
z opublikow anym i spraw ozdaniam i (np. w czasopiśmie „ J a n ta r ”) i spisam i
ludności (szczególnie z 1948 r.). Obliczenia te stanow ią podstaw ę dalszych b a
d ań n ad polską ludnością autochtoniczną.
P rzed w ojną N iem cy u d o w adniali statystycznie nieistnienie p roblem u pol
skiego w P ru s ac h Wschodnich. F a k tem jest, że, szczególnie w okresie h itle
row skim , m ieli znaczne osiągnięcia germ anizacyjne. N iektórzy polscy badacze
te j kw estii przew idyw ali, że po 20 latach p o lityki H itlera te re n y te stan ą się
czysto niem ieckie *.
W śród najw cześniejszych opracow ań zajm ujących się liczebnością osób
polskiego pochodzenia na b ad an y m teren ie w początkach X X w. na uw agę
zasługują prace W łodzimierza W ak ara i E ugeniusza R o m e r a 2. Spis z 1910 r.
w ykazał 327,9 tys. ludności polskiej w P ru s ac h W schodnich (używ ający języ
ka polskiego, g w a ry m azu rsk iej i tzw. dwujęzyczni). E. R om er w p row adził po
p ra w k i na podstaw ie spisu szkolnego z 1911 r. oraz w yników w yborów i p o
dał liczbę 470 tys. osób 3. W następ n y ch spisach liczba te j ludności gw ałto w
nie m alała. W 1925 r. foyło jej 120,3 tys., a w 1933 r. — 61,0 tys., co oczy
wiście w skazyw ało jedynie na rosnącą „spraw ność” niem ieckich służb s ta ty
stycznych i adm inistracyjnych. Z w racali na to uw agę polscy autorzy już
przed w ojną 4.
1 P o r . i n t e r e s u j ą c ą r e l a c j ę p r a c o w n i k a k o n s u l a t u w O l s z t y n i e , W . W r z e s i ń s k i , R e l a c j a J ę d r z e j a G i e r t y c h a z p o d r ó ż y p o j e z i o r a c h m a z u r s k i c h w 1931 r., K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1962, n r 3, s s . 666—678; z o b . t e ż r e p o r t a ż , L . S o b o c i ń s k i , N a g r u z a c h S m ę t k a , W a r s z a w a 1947, s s . 28 i 40. 2 W . W a k a r , R o z w ó j t e r y t o r i a l n y n a r o d o w o ś c i p o l s k i e j , t . 1, K i e l c e 1918; E . R o m e r , P o l a c y n a k r e s a c h p o m o r s k i c h i p o j e z i e r n y c h , L w ó w 1919. 3 E. R o m e r , o p . c i t . , s. 106 — o k o r e k t a c h , z o b . t e ż t a b . 36, s . 157; p r z e l i c z n i k i d o g r a n i c P r u s W s c h o d n i c h p o 1920 r . z o b . G . L e y d i n g , P r z y c z y n k i d o p r o b l e m ó w n a r o d o w o ś c i o w y c h w p o w i e c i e s z c z y c i e ń s k i m n a p o c z ą t k u X X w i e k u , K M W , 1958, n r 2, s . 140; L . K o s i ń s k i , P r o c e s y l u d n o ś c i o w e n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h w l a t a c h 1945—1960, W a r s z a w a 1963, s . 24. D o k ł a d n a l i c z b a m i a ł a w y n o s i ć 477 137, z o b . H . K o p e ć , Z j a w i s k a d e m o g r a f i c z n e t o w a r z y s z ą c e z m i a n o m g r a n ic P o l s k i , I I S e s j a R a d y N a u k o w e j d l a Z a g a d n i e ń Z i e m O d z y s k a n y c h , z . 1, s . 35; w e d ł u g d a n y c h W . W a k a r a , S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a P r u s W s c h o d n i c h , w : P r u s y W s c h o d n i e , r e d . M . Z a w i d z k i , P o z n a ń 1932, s . 190 — k o r e k t a R o m e r a d a l a t y l k o 424 594 P o l a k ó w w P r u s a c h W s c h o d n i c h , a s p i s z 1910 r . — 334 013 P o l a k ó w . 4 W y m i e n i ć t u m o ż n a w p o r z ą d k u c h r o n o l o g i c z n y m : A . C i e ś l i c z a k , P o l a c y to N i e m c z e c h , P o z n a ń 1931; W . W i e l h o r s k i , P r o c e s y n a r o d o w o ś c i o w e t o P r u s a c h W s c h o d n i c h , S p r a w y N a r o d o w o ś c i o w e , 1932, n r 1, s s . 28—54; W . P o h o r e c k i , M a z u r z y w P r u s i e c h W s c h o d n i c h , S p r a w y2 7 8
S tanisław Srokow ski na podstaw ie w łasnej k o re k ty spisu z 1933 r. u stalił
stan liczbowy mieszkańców polskiego pochodzenia na Pow iślu, W arm ii i M a
zurach (krainy w południow ej części P ru s W schodnich) na 249 665 zam iast
61 tys. w edług s p i s u 5. Szacunki niektó ry ch badaczy dotyczące 1939 r. dały
w y n ik i praw ie identyczne, bo około 250 tys.6, a W ojciech W rzesiński stosując
wzór E. Rom era i m etodę obliczeń Em ila K urońskiego doliczył się w tym
roku 527 005 o s ó b ?. W ynik te n jest praw dopodobnie zbyt śmiały, stanow i
jednak przypuszczalnie g órny p ułap liczby ludzi, któ ry ch m ożna by po 1945 r.
odzyskać dla polsk o ści8.
Rozmieszczenie tej ludności nie było rów nom ierne. Na Pow iślu przodo
w ał pow iat sztum ski (ok. 15 tys.). Pozostałe p o w iaty (kwidzyński, m alborski
i elbląski) liczyły w sum ie do 5 tys. osób s. Na W arm ii ludność polskiego p o
chodzenia grupow ała się w powiecie olsztyńskim (ok. 30 tys.), na M azurach
nato m iast w pow iatach: szczycieńskim (ok. 50 tys.), piskim (ok. 35 tys.), ełckim
(ok. 30 tys.), m rągow skim (ok. 25 tys.) i ostródzkim (ok. 20 tys.) 10.
Po w ojnie obliczenia sta n u liczbowego polskiej ludności autochtonicznej
sta ły się prostsze. Można było odwołać się do spisów ludności i inn y ch u rz ę
dow ych obliczeń. O statni, niestety, spis uw zględniający pochodzenie ludności
przeprow adzono w 1950 r. N ajbardziej p rz y d atn y jest spis z 1948 r. (z 31 g ru d
nia) przeprow adzony tylko na ziem iach odzyskanych. Spis z 14 lutego 1946 r.
w ogóle n ie podaje liczby tzw. autochtonów, nato m iast te n z 1950 r. (z 3 g ru d
nia) nie odlicza dzieci do lat sześciu, urodzonych już w Polsce, oraz podaje
liczby zbyt ogólne — łącznie z autochtonam i z pow iatów spoza daw nych P ru s
N a r o d o w o ś c i o w e , 1932, n r 2— 3, s s . 167— 195; W . W a k a r , S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a , ss. 155—202; E . K u r o ń s k i , P o l a c y w N i e m c z e c h w u r z ę d o w y c h s p is a c h l u d n o ś c i , W a r s z a w a 1932. L i c z b y ze s p i s ó w z a L . K o s i ń s k i m , P r o c e s y l u d n o ś c i o w e , s . 24. W . W i e l h o r s k i , o p . c i t . , s . 48, p i s z e o 55 t y s . P o l a k ó w w s p i s i e z 1925 r . ( p r a w d o p o d o b n i e n i e w l i c z y ł t z w . d w u j ę z y c z n y c h ) , a W . W a k a r , S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a P r u s W s c h o d n i c h , (s. 193) o 115 080 o s o b a c h , k t ó r e m o ż n a u z n a ć z a P o l a k ó w w g s p i s u z 1925 r . ( b e z k o r e k t ) . 5 S . S r o k o w s k i , P r u s y W s c h o d n i e , G d a ń s k — B y d g o s z c z — T o r u ń 1945, s . 147; W . P o h o - r e c k i , o p . c i t . , s . 173 p o d a ł l i c z b ę o k . 240 t y s . o s o b n a 1931 r . 6 S . B a n a s i a k , D z i a ła l n o ś ć o s a d n ic z a P a ń s t w o w e g o U r z ę d u R e p a t r i a c y j n e g o n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h w l a t a c h 1945— 1947, P o z n a ń 1963, s . 191 o r a z J . Z i ó ł k o w s k i , L u d n o ś ć Z i e m Z a c h o d n i c h . P o l s k i e Z i e m i e Z a c h o d n i e , P o z n a ń 1959, s . 131. B a d a c z e n i e m i e c c y p o d a j ą d u ż o n i ż s z e l i c z b y , z o b . n p . R . N e u m a n n , O s t p r e u s s e n u n t e r p o l n i s c h e r u n d s o w j e t i s c h e r V e r w a l t u n g , F r a n k f u r t / M a i n — B e r l i n 1955, s . 27, p r z y p . 88. W 1939 r . w p o ł u d n i o w e j c z ę ś c i P r u s W s c h o d n i c h m i a ł o z a m i e s z k i w a ć 20 t y s . o s ó b u ż y w a j ą c y c h j ę z y k a p o l s k i e g o j a k o o j c z y s t e g o i 34 t y s . o s ó b d w u j ę z y c z n y c h (j. n i e m i e c k i i m a z u r s k i o r a z j . n i e m i e c k i i p o l s k i ) ; p o r . t e ż E . K e y s e r , D ie B e v ö l k e r u n g d e r ö s t l i c h e n P r o v i n z e n d e s P r e u s s i s c h e n S t a a t e s v o n d e s M i t t e d e s 19. J a h r h u n d e r t s b i s z u m J a h r e 1939. D i e O s t g e b ie t e d e s D e u t s c h e n R e i c h e s , W ü r z b u r g 1955, s . 76. 7 W . W r z e s i ń s k i , P r o b l e m ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j l u d n o ś c i p o l s k i e j n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a ta c h 1920— 1939,К M W , 1962, n r 1, s . 98. 8 P o t w i e r d z a t o K . M a ł ł e k , Z M a z u r d o p o d z i e m i a , W a r s z a w a 1970, s . 173; n a t o m i a s t W . W a k a r . S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a P r u s W s c h o d n i c h , s. 198p o d a ł n a p o c z ą t e k l a t t r z y d z i e s t y c h l i c z b ę o k . 400 t y s . o s ó b p o c h o d z e n i a p o l s k i e g o . 9 Z o b . n p . H . E d e l - K r y ń s k i , P o w i a t s z t u m s k i , P r z e g l ą d Z a c h o d n i ( d a l e j P Z ) , 1958, z . 2, s 303. . 10 P o r . n p . S . S r o k o w s k i , o p . c i t . , s . 147. Z o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o m o ż n a p r z y t o c z y ć j e s z c z e d a n e , b a r d z o d o k ł a d n e , c h o ć n i ż s z e o d w y ż e j p r z e d s t a w i o n y c h , z a p r e z e n t o w a n e w p r a c y o p r a w n y m p o ł o ż e n i u „ a u t o c h t o n ó w ” Z i e m O d z y s k a n y c h : C . T . S t o l i , D i e R e c h t s s t e l l u n g d e r d e u t s c h e n S t a a t s a n g e h ö r i g e n i n d e n p o l n i s c h v e r w a l t e t e n G e b i e t e n , F r a n k f u r t / M . — B e r l i n 1968, s s . 17 i 19. L i c z b y c z ą s t k o w e z M a z u r , W a r m i i i P o w i ś l a ( r e j e n c j a o l s z t y ń s k a , o k r ę g o l e c k i i P r u s y Z a c h o d n i e — w r a m a c h P r u s W s c h o d n i c h — c z y l i P o w i ś l e i S u s z ) d a ł y w s u m i e : 1310 r . — 287 706, 1925 r . — 110 456, 1933 r . — 61 040 i 1939 r . ( s z a c u n e k w ł a d z , p r z e d t e m s p i s y l u d n o ś c i ) — 12 135.
B a d a n ia liczebności polskiej lu dności rodzim ej
2 7 9
W schodnich u . Po 1950 r. badacze m uszą znow u zdać się na frag m entaryczne
dane i szacunkow e obliczenia. N ie b ra k oczywiście szacunków bczby polskiej
ludności autochtonicznej przed rokiem 1950. Dotyczy to lat 1945— 1948 ze
w zględu na trw a ją ce m igracje.
P od aw an e w literatu rze liczby są bardzo rozbieżne. N ajw iększe różnice
istnieją p rzy dan y ch odnoszących się do okresu tu ż po zajęciu P ru s W schod
nich przez A rm ię Czerwoną. W w y n ik u ew akuacji i ucieczki ludności, p o l
skie w ładze w m arcu 1945 r. zastały n a ty m tere n ie ok. 170 tys. lu d n o ś c i12.
Badacze problem u bardzo różnie oceniają procent ludności polskiej pochodze
nia m iejscowego w tej liczbie. S tan isław Gw iaździński opowiedział się za n a j
w iększym szacunkiem i podał liczbę ponad 100 tys.13 W. W rzesiński w o p ra
cowaniu o zasiedlaniu w ojew ództw a olsztyńskiego w latach 1945—1949 pisze
0 liczbie ok. 50 tys.11, za któ rą w zasadzie opowiedział się także Edm und W oj-
n o w s k ils. N ajm niejszy szacunek p rzedstaw ił działacz m iejscow y K azim ierz
P ietrzak -P aw ło w sk i — m ianow icie około 45 ty s.10
,
N astępne dane dotyczą połowy 1945 r. Nie w y jaśn iają one tej kw estii
1 kom plikują ją jeszcze bardziej. K azim ierz Rokoszewski, pow ołując się na
ocenę pełnom ocnika Rządu R P na O kręg M azurski — Ja k u b a P raw in a, p o
dał, że w lipcu 1945 r. na 265 tys. m ieszkańców okręgu, było około 30 tys.
W arm iaków i M azurów i 135 tys. Niemców. Chodzi tu ta j praw dopodobnie
tylko o osoby zarejestrow ane jako Polacy (miejscowi), ale a u to r nie zazna
czył tego 17. O dm iennie pisze o ty m W ładysław Wach. W edług niego, 25 lipca
1945 r. ludność okręgu w ynosiła 247,7 tys. osób, w ty m 30—35% tzw. auto ch
tonów, czyli 74—87 tys.18 Za w ersją K. Rokoszewskiego opow iada się w p e w
n ym sensie S tanisław Żyrom ski w p racy dotyczącej procesów m igracyjnych
w w ojew ództw ie olsztyńskim w latach 1945— 1949, podając, że 25 lipca 1945 r.
11 Z o b . P o w s z e c h n y s u m a r y c z n y s p is l u d n o ś c i z 14 I I 1946 r,, W a r s z a w a 1947; S p i s l u d n o ś c i n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h z d n i a 31 g r u d n i a 1948, P o l s k a L u d o w a , 1967, t . 6, s s . 183—230, o p r . P . D z i u r z y ń s k i ; s p i s z 1950 r . n i e z o s t a ł p r a w d o p o d o b n i e o p u b l i k o w a n y w c a ł o ś c i . 12 W . W r z e s i ń s k i , Z a g a d n i e n i a d e m o g r a f i c z n e w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a ta c h 1945—1949 — s k r ó t p r e l e k c j i p o d t y m t y t u ł e m — J . P . , S p r a w o z d a n i e z s e s j i n a u k o w e j z o k a z j i X - l e c i a P T H w O l s z t y n i e , K M W , 1958, n r 3, s . 304 — p o d a j e l i c z b ę 150 t y s . , n a t o m i a s t w s w o j e j p ó ź n i e j s z e j p r a c y , P r o c e s z a s i e d l a n ia w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945—1949, w ; P r o b l e m y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i d e m o g r a f i c z n e g o Z i e m Z a c h o d n i c h , P o z n a ń 1960, s . 173 u z n a ł t ę l i c z b ę z a z a n i ż o n ą o 10— 15%, c o d a ł o b y 165— 170 t y s . o s ó b ; p o r . i d e m , Z e w s p ó ł c z e s n y c h z a g a d n i e ń d e m o g r a f i c z n y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , P r a c e i M a t e r i a ł y E t n o g r a f i c z n e , t . 19, O l s z t y n 1961, s. 183 i n n . L i c z b ę 170 t y s . p o d a ł t a k ż e E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945— 1947, w y d . 2, O l s z t y n 1970, s. 206; S . G w i a ź d z i ń s k i , W a r m i a i M a z u r y . O d b u d o w a Z i e m O d z y s k a n y c h ,P o z n a ń 1957, s . 433 o p o w i a d a s i ę z a 150 t ÿ s . o s ó b ; R . N e u m a n n , o p . c i t . , s . 9 p o d a j e , ż e p o z a j ę c i u P r u s W s c h o d n i c h p r z e z A r m i ę C z e r w o n ą m i a ł o t a m p r z e b y w a ć j e ę z c z e 500—550 t y s . m i e s z k a ń c ó w ; p o r . n a t e n t e m a t r e c e n z j ę t e j p r a c y n a p i s a n ą p r z e z W . W r z e s i ń s k i e g o , K M W , 1957, n r 3, s . 177. 13 S . G w i a ź d z i ń s k i , o p . c i t . , s . 433. Z a l i c z b ą „ n i e w i e l e p o n a d 100 t y s i ę c y o s ó b ” o p o w i a d a s i ę r ó w n i e ż T . F i l i p k o w s k i , S t a n b a d a ń n a d d z i e j a m i W a r m i i i M a z u r w 30- leciu P R L , K M W , 1975, n r 4, S. 508. 14 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s ie d l a n ia , s. 173. 15 E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y , s . 206. 16 K . P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , O d P r u s W s c h o d n i c h d o w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , P Z , 1947, n r 2, s . 135. 17 K . R o k o s z e w s k i , R o l a P o l s k i e j P a r t i i R o b o t n i c z e j w k s z t a ł t o w a n i u w ł a d z y l u d o w e j i p r o c e s i e i n t e g r a c j i n a M a z u r a c h i W a r m i i w l a l a c h 1945—1947, K M W , 1962, n r 2, s . 340. 18 W . W a c h , Z z a g a d n i e ń l u d n o ś c i o w y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , K M W , 1958, n r 2, s. 340.
2 8 0
w ediug W ojewódzkiego W ydziału Osiedleńczego było 30 858 a u to c h to n ó w ls.
W. W rzesiński pisze, że w lipcu 1945 r. znajdow ało się w w ojew ództw ie ol
sztyńskim 40 412 zarejestrow anych autochtonów i 133 633 Niemców oraz
autochtonów nie zw eryfikow anych 2".
Przytoczone liczby w skazują, jak tru d n o ocenić liczebność bad an ej lu d
ności. D odatkow e kom plikacje pow oduje spraw a obszarów, k tó ry ch dotyczą
obliczenia. Zazwyczaj odnoszą się one tylko do teren ó w w ojew ództw a olsztyń
skiego (niekiedy tru d n o w yoiągnąć jednoznaczny, wniosek). 7 lipca 1945 r.
poza pow stającym w ojew ództw em (w tedy O kręgiem M azurskim) znalazły się
3 p o w iaty m azurskie włączone do w ojew ództw a białostockiego i 4 pow iaty
Pow iśla — do w ojew ództw a gdańskiego. W ty ch siedm iu pow iatach daw nych
P ru s W schodnich mieszkało w 1948 r. ponad 15 tys. autochtonów 21.
Późniejsze dane są coraz bardziej do siebie zbliżone. P rzed staw iają one
zazwyczaj liczbowy przebieg w eryfikacji, k tó rej poddano polską ludność m ie j
scową. J e d n a k i w śród ty ch liczb są duże różnice. Biorą się one najczęściej
stąd, że n iektórzy autorzy ograniczyli się jedynie do podania liczby zw eryfi
kow anych osób, nie troszcząc się o osoby jeszcze nie zw eryfikow ane.
S. Żyrom ski prezen tu je dane z 25 w rześnia 1945 r. W edług niego ludność
polska m iejscowego pochodzenia w w ojew ództw ie olsztyńskim liczyła w ó w
czas 34 tys. zaś 31 gru d n ia 1945 r. — 50 870 22. K. Rokoszewski n atom iast
podaje na 1 października 1945 r. sta n 41 122 M azurów i W arm iaków , a na
1 lutego 1946 r. — 59 332 23. Liczby te w obu p rz ypadkach z pewnością do
tyczą tylko osób zarejestrow anych. E. W ojnow ski p rzedstaw ia dane o p rze
biegu w eryfikacji. Do końca gru d n ia 1945 r. zarejestrow ano 58 287 o s ó b 24.
W eryfikację urzędow o ukończono 26 października 1946 r. (później p ro w a
dzono dalsze jej etapy). W lite ratu rze znaleźć m ożna liczby dotyczące okresu
sprzed tej ostatniej daty. Leon Sobociński ocenił liczebność autochtonów (już
zw eryfikow anych) 1 k w ie tn ia 1946 r. na 65 279 25 (wg K. P ietrzak a-P aw ło w -
skiego b y ł to stan na 1 czerwca 1946 r.26), a 1 października 1946 r. n a 67 552 27.
W zeszycie 2 „ J a n ta r u ” z lipca 1946 r. nieznany au to r obliczył, że 1 lipca
1946 r. było 66 416 zw eryfikow anej polskiej ludności rodzim ej i zaznaczył, że
w g o b serw atora In s ty tu tu B ałtyckiego w oficjalnej liczbie Niemców (97 127)
mieści się około 30 tys. ludności autochtonicznej bezspornie polskiego pocho
dzenia 2S.
19 S . Ż y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w l a ta c h 1945—1949, O l s z t y n 1971, s . 51. 20 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s ie d l a n ia , s. 191 — n a o g ó l n ą l i c z b ę l u d n o ś c i 285 t y s . ; z o b . t e ż i d e m , Z e w s p ó ł c z e s n y c h z a g a d n i e ń d e m o g r a f i c z n y c h , s. 184 i n . 21 S p i s l u d n o ś c i n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , s . 199 i n . 22 S . Ż y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e , s . 55. 23 к . R o k o s z e w s k i , o p . c i t . , s . 351. 24 E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y , s . 222. P i s z e m y „ z a r e j e s t r o w a n o ” , g d y ż w ł a ś c i w ą w e r y f i k a c j ę n a l e ż y l i c z y ć d o p i e r o o d u k a z a n i a s i ę o d p o w i e d n i c h a k t ó w p r a w n y c h w k w i e t n i u 1946 r . D a l e k o o d p o d a n y c h l i c z b o d b i e g a j ą d a n e p r z e d s t a w i o n e p r z e z — W . W a c h a , W e r y f i k a c j a l u d n o ś c i m i e j s c o w e j n a M a z u r a c h t W a r m i i , S t r a ż n i c a Z a c h o d n i a , 1946, n r 4—5, s . 223: d o 28 l u t e g o 1946 r . m i a n o z a r e j e s t r o w a ć t y l k o 42 898 o s ó b . 25 L . S o b o c i ń s k i , o p . c i t . , s . 163. 26 K . P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , R u c h m i g r a c y j n y w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m , P Z , 1946, n r 1, s. 581 — p r a w d o p o d o b n i e p o m y l i ł s i ę L . S o b o c i ń s k i . 27 L . S o b o c i ń s k i , o p . c i t . , 163. P o d o b n ą l i c z b ę — 67 761 p o d a ł S . Ż y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e , s. 105 n a 1 w r z e ś n i a 1946 г .; p o r . t e ż d a n e s z a c u n k o w e , S . S u l i m a , Z i e m i a o d n a l e z i o n y c h p r z e z n a c z e ń , W a r s z a w a 1946, s . 217: p o d a j e l i c z b ę 60 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” w l e c i e 1946 r . 28 Z ż y c i a g o s p o d a r c z e g o P o m o r z a . W o j e w ó d z t i o o o l s z t y ń s k i e , J a n t a r , 1946, z. 2, s. 84.B a d a n ia liczebności polskiej ludności ro dzim ej
2 8 1
Dane dotyczące dru g iej połowy 1946 r. p rzedstaw ił także H. J . v K o e rb er
w opartej na solidnych źródłach, choć tenden cy jn ej, p ra cy o ludności na zie
m iach odzyskanych w latach 1945— 1956. O pierając się na polskich oblicze
niach podał on n astępujące liczby autochtonów: 15 w rześnia 1946 r. w w oje
w ództw ie olsztyńskim ■
— 73 tys., w w ojew ództw ie białostockim — 1 tys.
i w w ojew ództw ie gdańskim — 25 tys.; 1 listopada 1946 r. odpowiednio —
67 tys., 5 tys., i 25 tys. oraz 1 stycznia 1947 r. — 80 tys., 2 tys. i 33 tys.29
Rudolf N eum ann w opracow aniu o P ru sach W schodnich w latach 1945— 1955
p rzedstaw ił liczbę 65 279 W arm iaków i M azurów oraz 98 472 Niemców na
rok 1946. W tej ostatniej liczbie m ieściły się osoby jeszcze nie zw eryfiko
w an e 30.
W szystkie te dane nie odbiegają daleko od liczb podanych przez W. W rze
sińskiego, a potw ierdzonych przez E. W ojnowskiego. Pow ołując się na s p ra
w ozdanie w ojew ody o zakończeniu w eryfikacji, W ojnow ski stw ierdził, że do
26 października 1946 r. zw eryfikow ano 69 470 osób w w ojew ództw ie olsztyń
skim, a nie zw eryfikow anych zostało jeszcze 33 869 osób al.
Liczba, około 105 tys., polskiej ludności autochtonicznej ustalona na t e
renie w ojew ództw a olsztyńskiego do końca la t czterdziestych podlegała n ie
w ielkim już zmianom. Zw iększała się jedynie liczba osób zw eryfikow anych.
Liczby trochę inne niż w yżej przedstaw ione p re ze n tu ją (na 1 stycznia
1947 r.) M arian Olechnowicz — 80 tys.32, Ja n u sz Ziółkowski — też 80 tys.39
i Alojzy T arg — 70 tys.34 (bez zaznaczeń o w eryfikacji). S tefan B anasiak
w m onografii o działalności P aństw ow ego U rzędu R epatriacyjnego k o n fro n
tu je te w yn ik i z danym i M inisterstw a Ziem O dzyskanych z 1 k w ietn ia 1948 r.
W edług MZO, w m arcu 1948 r. było 90 195 osób zw eryfikow anych w w o je
w ództw ie olsztyńskim , 2792 w w ojew ództw ie białostockim (w trzech po
w iatach m azurskich) i 16 280 w w ojew ództw ie gdańskim (w czterech p ow ia
tach Pow iśla oraz w pow. lęborskim i częściach pow. w ejherow skiego i puc-
kiego)35. Razem na b ad an y m obszarze daw ało to ponad 103 tys. tzw. auto ch
29 H . J . v K o e r b e r , L u d n o ś ć n i e m i e c k i c h o b s z a r ó w w s c h o d n i c h p o d a d m i n i s t r a c j ą p o l s k ą . W a r s z a w a — P o z n a ń 1960, A r c h i w u m P r z e k ł a d ó w Z A P , s . 125. C o d o t y c h l i c z b z o b . t e ż A . B r e i t k o p f , S t a n z a l u d n i e n i a n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , M y ś l W s p ó ł c z e s n a , 1947, z. 1, s s . 29 i 33— 38; M . O l e c h n o w i c z , A k c j a z a l u d n i e n i a Z i e m Z a c h o d n i c h , P Z , 1947, rur . 3, s. 218 o r a z W i a d o m o ś c i ( L o n d y n ) z 2 3 I X 1956, a r t y k u ł S . S o p i c k i e g o , k t ó r y p o d a j e l i c z b ę 117 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” n a 1 s t y c z n i a 1947 г . ; p o r . H . J . v К о е т Ъ е г , o p . c i t . , s . 238, p r z y p . 438 o r a z С . T . S t o l i , o p . c i t . , ss. 6—7. 30 R . N e u m a n n , o p . c i t . , s . 30. 31 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s ie d l a n ia , s. 188 o r a z E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y , s s . 222 i 229. Z o b . t e ż K . R o k o s z e w s k i , o p . c i t . , s. 351 i n . : n a k o n i e c 1946 r . p o d a j e o n o k . 70 t y s . z w e r y f i k o w a n y c h i 33 t y s . n i e z w e r y f i k o w a n y c h o s ó b . T r o c h ę i n n e d a n e p r z e d s t a w i a K . P i e - t r z a k - P a w ł o w s k i , Od P r u s W s c h o d n i c h , s . 136: 64 248 z w e r y f i k o w a n y c h „ a u t o c h t o n ó w ” ( k o n i e c 1946 г .) . С . T . S t o l l , o p . c i t . , s . 7 p o w o ł u j ą c s i ę n a A t l a s Z i e m O d z y s k a n y c h ( W a r s z a w a 1947) p o d a ł n a 1 l i s t o p a d a 1946 r . l i c z b y : 87 t y s . w w o j . o l s z t y ń s k i m i 21 t y s . w w o j . g d a ń s k i m (4 p o w . P o w i ś l a i p o w . l ę b o r s k i ) . 32 M . O l e c h n o w i c z , o p . c i t . , s . 218: w w o j . o l s z t y ń s k i m , a p o z a n i m — 1,5 t y s . w t r z e c h p c w . w w o j . b i a ł o s t o c k i m i 33 t y s . w w o j . g d a ń s k i m ( P o w i ś l e i p o w . l ę b o r s k i ) . 33 J . Z i ó ł k o w s k i , o p . c i t . , s . 141. D a n e j a k w y ż e j : w w o j . b i a ł o s t o c k i m — 1,5 t y s . i w o j . g d a ń s k i m 33 t y s . 34 A . T a r g , P o l s k a lu d n o ś ć r o d z i m a n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , P Z , 1947, n r 6, s . 484. D a n e j w . t y l k o w w o j . g d a ń s k i m 27 t y s . 35 S . B a n a s i a k , o p . c i t . , s . 207; С . T . S t o l i , o p . c i t . , s . 7 p o w o ł u j ą c s i ę n a s t a t y s t y k i p o l s k i e z l c z e r w c a 1947 r . p o d a ł l i c z b ę 113 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” w w o j . o l s z t y ń s k i m , 2 t y s . w t r z e c h p o w . w o j . b i a ł o s t o c k i e g o i 25 t y s . n a P o w i ś l u i w p o w . l ę b o r s k i m ; W . W r z e s i ń s k i , Pro c e s z a s ie d l a n ia , s . 211 p r z e d s t a w i ł n a 1 s t y c z n i a 1948 r . l i c z b ę 108 t y s . m i e j s c o w e j l u d n o ś c i p o l s k i e j w w o j . o l s z t y ń s k i m i 9 t y s . n i e m i e c k i e j .
2 8 2
tonów zw eryfikow anych, po odjęciu około pięciu tys. Polaków pochodzenia
m iejscowego z obszarów nie należących do daw nych P ru s W schodnich (płn.-
-zach. część woj. gdańskiego).
Dane o odm iennej ten d en cji podaje S. Gwiaździński. W latach 1947— 1949
liczba interesującej nas ludności m iała znacznie zmniejszyć się i wynosić
w 1947 r. praw ie 160 tys., w 1948 r. — 117 tys., a w 1949 r. — 114 tys.ss
R udolf N eum ann dla 1948 r. zaprezentow ał liczbę 104 tys. W arm iaków i M azu
ró w w woj. olsztyńskim, po wliczeniu, ja k zaznaczył, do autochtonów ok.
40 tys. „p rzerejestrow anych” Niemców 37.
W końcu 1948 r. można po raz pierw szy posłużyć się. spisem ludności.
31 g ru d n ia 1948 r. na teren ie daw nych P ru s W schodnich zamieszkiwało łącz
nie 110 591 Polaków pochodzenia m iejscowego (trudno rozstrzygnąć czy chodzi
jedynie o osoby zweryfikowane), W woj. olsztyńskim było ich 95 523, w woj.
białostockim (3 powiaty) — 3233 i w woj. gdańskim (4 pow iaty) — 11 835.
D ane te nie zaw ierają liczby dzieci do la t czterech. Po ich w liczeniu mogą się
zwiększyć o 10— 15% ss.
Na początku 1949 r. przeprow adzono w w ojew ództw ie olsztyńskim tzw.
w ielką w eryfikację m ającą na celu n adanie obyw atelstw a polskiego auto ch
tonom z pow iatów mrągow skiego, szczycieńskiego i piskiego, któ rzy do tego
czasu nie zw eryfikow ali się. Była to głośna akcja, szeroko om aw iana w p r a
sie. Zaangażowano do n iej ad m inistrację z wojew odą, M ieczysławem Mocza
rem na czele. W literatu rze przedm iotu najobszerniej napisał o niej W. W rze
siński. Zwrócił on uw agę na liczne w ypaczenia i niesłuszne oskarżenia wobec
działaczy m iejscow ych a9. Leszek K osiński n atom iast w spom ina o „d otkliw ym ”
nacisku ze stro n y w ładz adm inistracy jn y ch „zwłaszcza w ostatniej fazie w e
ry fik ac ji — na początku 1949 r." P odaje on, że w sum ie zw eryfikow ano
w woj. olsztyńskim 108,2 tys. o s ó b 10. Liczbę tę potw ierdza W. Wrzesiński,
dodając, że w ielka w ery fik acja objęła ponad 18 tys. l u d z i J1. K arol M ałłek
w swoich w spom nieniach pisze o około 50 tys. osób 42.
Trochę wyższe od przedstaw ionych tu ta j danych podaje na 1 stycznia
1949 r. J. H.
VK oerber. N a teren ie w ojew ództw a olsztyńskiego m iało' w tedy
być 120 tys. ludności autochtonicznej (autor większość z mich uw aża za N iem
ców — „przepisanych”), w w ojew ództw ie gdańskim — 35 tys., a w biało
stockim miało nie być ich w cale 4S.
36 S . G w i a ź d z i ń s k i , o p . c i t . , s. 434. S k ą d i n ą d l i c z b a z 1949 r . p o k r y w a s i ę z d a n y m i i n n y c h a u t o r ó w , a f a k t e m s ą l i c z n e w y j a z d y „ a u t o c h t o n ó w ” d o N i e m i e c w l a t a c h 1945— 1948. Z l i c z b p o d a n y c h p r z e z a u t o r a m o ż n a s ą d z i ć , ż e w l a t a c h 1945— 1947 p o w r o t y „ a u t o c h t o n ó w ” p r z e w a ż a ł y n a d w y j a z d a m i o p o n a d 50 t y s . (S . G w i a ź d z i ń s k i n a 1945 r . p o d a ł l i c z b ę 100 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” p o l s k i e g o p o c h o d z e n i a ) , a w l a t a c h 1947— 1949 p r z e w a ż a ł y w y j a z d y o o k . 45 t y s . o s ó b . N i e s t e t y o o p r a c o w a n i u S . G w i a ż d z i ń s k i e g o t r u d n o s ą d z i ć , ż e o p i e r a s i ę o n o n a g r u n t o w n y c h b a d a n i a c h t e j k w e s t i i , c h o c i a ż j e s t m o ż e w t y c h s ą d a c h n i e d a l e k i e p r a w d y . 37 R . N e u m a n n , o p . c i t . , s . 30; p o r . t e ż H . J . v K o e r b e r , o p . c i t . , s . 235, p r z y p . 430. 38 S p i s l u d n o ś c i n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , s . 199 i n . — l i c z b ę d z i e c i m o ż n a p r z y j ą ć n a o k . 12 t y s . - — r a z e m o k . 122 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” w b . P r u s a c h W s c h o d n i c h . M o g ł o b y t o w s k a z y w a ć , w p o r ó w n a n i u z d a n y m i z m a r c a 1948 r . , t e o b j ę t o s p i s e m r ó w n i e ż o k . 15 t y s . o s ó b n i e z w e r y f i k o w a n y c h . T r o c h ę i n n e d a n e n a k o n i e c 1948 r . p o d a j e s t a r s z e o p r a c o w a n i e Z . j a n u s z k o , M . K i e ł c z e w s k a - Z a l e s k a , W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e , W a r s z a w a 1955, s . 112: m i a n o w i c i e 105 t y s . w w o j . o l s z t y ń s k i m — z g a d z a ł o b y s i ę t o z e s p i s e m p o w l i c z e n i u d z i e c i d o l a t c z t e r e c h . 39 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s y z a s ie d l a n ia , s. 204 i n . 40 L . K o s i ń s k i , p r o c e s y l u d n o ś c i o w e , s . 45. 41 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s y z a s ie d l a n ia , s . 205. 42 K . M a ł ł e k , P o l s k i e s ą M a z u r y , W a r s z a w a 1972, s . 199. 43 H . J . v K o e r b e r , o p . c i t . , s s . 126 i 138. A u t o r z a z n a c z a r. p . , ż e o s o b y w c z e ś n i e j u z n a
-B a d a n ia liczebności p o lskiej lu dności rodzim ej
2 8 3
Spis z 3 g ru d n ia 1950 r. podał liczbę polskiej ludności rodzinnej w w o je
wództwie olsztyńskim — 196,2 tys.“ Owa liczba zaw iera dzieci do la t sześciu
urodzone już po wojnie, ludność m iejscową z pow iatów działdowskiego i no-
w om iejskiego w łączonych w 1950 r. do w ojew ództw a o lszty ń sk ieg o 15 oraz
kilka lub kilkanaście tysięcy Niemców 40. B adanej ludności autochtonicznej nie
było, w ed łu g badaczy problem u, więcej niż 120 tys. Ze starszych badań:
J. Ziółkowski podał liczbę 115 287, a L. Kosiński — 111,3 tys.47 Z n a jn o w
szych natom iast: E. W ojnow ski ocenił sta n ludności miejscowej w gru d n iu
1950 r. na 119 ty s.48 H. J. v K o erb er na koniec 1950 r. podał liczbę — 125 tys.
w w ojew ództw ie olsztyńskim , 40 tys. w gdańskim ; w w ojew ództw ie biało
stockim m iało w cale nie być „autochtonów ” . Liczby te objęły n a jp raw d o p o
dobniej rów nież Niemców 49.
Można przyjąć, że w g ru d n iu 1950 r. na całym b ad an y m teren ie było
około 140 tys. polskiej ludności a u to c h to n ic zn e j50.
.
Po ty ch ostatn ich obliczeniach z 1950 r. praw ie niem ożliwe jest określe
nie liczebności ludności polskiej m iejscowego pochodzenia w latach 1950— 1960.
Nie wiadomo zwłaszcza o ile zmniejszyła się ona w zw iązku z w yjazdam i
do RFN czyli tzw. akcją łączenia rodzin. Na początku la t pięćdziesiątych
w Polsce było 125— 160 tys. Niemców, w 1957 r. — około 65 tys., natom iast
na Zachód w yjechało w latach 1951— 1960 r. ponad 350 tys. osób, z czego
około 250 tys. do RFN S1.
w a n e z a N i e m c ó w z o s t a ł y u z n a n e , w 1948 r . z a a u t o c h t o n ó w p o l s k i e g o p o c h o d z e n i a . M i a ł o i c h b y ć 50 t y s . — p o r . s . 235, p r z y p . 430. 44 Z o b . R o c z n i k S t a t y s t y c z n y 1957, W a r s z a w a 1957, s. 32. B a r d z o d o k ł a d n e d a n e z e s p i s u z 1950 r . p r z e d s t a w i a C . T . S t o l i , o p . c i t . , s . 7 ( c h o c i a ż n i e c z y n i t e g o ż a d e n z p o l s k i c h a u t o r ó w ) : w w o j . o l s z t y ń s k i m — 117 163, w w o j . b i a ł o s t o c k i m (3 p o w . ) — 4884 i g d a ń s k i m (4 p o w . i p o w . l ę b o r s k i ) — 22 702. r&sĄ 45 P o r . S . Ż y r o m s k i , P r z e o b r a ż e n i a d e m o g r a f i c z n e w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m , K M W , 1964, n r 3, s . 345 — l i c z b a t a m i a ł a w y n o s i ć 79 t y s . , a l e w y d a j e s i ę , ż e a u t o r c a ł ą l u d n o ś ć t y c h p o w i a t ó w u z n a ł z a o s i a d ł ą t a m o d 1939 r . ; W . W r z e s i ń s k i , Z e w s p ó ł c z e s n y c h z a g a d n i e ń d e m o g r a f i c z n y c h , s. 190 p o d a ł , ż e w t y c h p o w i a t a c h b y ł o 81 t y s . m i e s z k a ń c ó w . 46 N p . R . N e u m a n n , o p . c i t . , s . 29 p i s z e , ż e p o „ O p e r a c j i L i n k ” m i a ł o w 1952 r . b y ć j e s z c z e 35 t y s . N i e m c ó w n a o b s z a r z e d a w n y c h P r u s W s c h o d n i c h . 47 J . Z i ó ł k o w s k i , o p . c i t . , s . 146; L . K o s i ń s k i , P r o c e s y l u d n o ś c i o w e , s. 61 i n , ; p o r . i d e m , P o c h o d z e n i e l u d n o ś c i Z i e m Z a c h o d n i c h , w : P r o b l e m y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i d e m o g r a f i c z n e g o , s . 145 — p o d a j e t a m l i c z b ę 112,7 t y s . 48 E . W o j n o w s k i , Z a r y s p r z e m i a n n a W a r m i i i M a z u r a c h го o k r e s i e t r z y d z i e s t o l e c i a w ł a d z y l u d o w e j , w : D z i e j e W a r m i i i M a z u r w z a r y s i e , t . 2, W a r s z a w a 1983, s . 227. L i c z b ę t ę p o t w i e r d z a W . W r z e s i ń s k i , Z e w s p ó ł c z e s n y c h z a g a d n i e ń d e m o g r a f i c z n y c h , s.187, n a o k r e s w c z e ś n i e j s z y : 30 c z e r w c a 1949 r . b y ł o 117 400 „ a u t o c h t o n ó w ” w w o j . o l s z t y ń s k i m ; С. T . S t o l i , o p . c i t . , s . 7: z a s z a c u n k a m i n i e m i e c k i m i p o d a j e n a 1950 r . 120 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” w w o j . o l s z t y ń s k i m i 25 t y s . n a P o w i ś l u i w p o w . l ę b o r s k i m . 49 H . J . v K o e r b e r , o p . c i t . , s. 152. 50 L i c z b ę t ę w p e w n y m s e n s i e p o t w i e r d z a L . K o s i ń s k i , P o c h o d z e n i e l u d n o ś c i , s . 145: r a z e m w d . P r u s a c h W s c h o d n i c h w 1950 r . o k . 134 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” , p r z y c z y m w w o j . o l s z t y ń s k i m t y l k o 112,7 t y s . ; z o b . t e ż s. 148. N a t o m i a s t w p r a c y i d e m , P r o c e s y l u d n o ś c i o w e , s . 61 i n . , a u t o r p o d a j e l i c z b y d a j ą c e w s u m i e o k . 130 t y s . o s ó b ; w e d ł u g С . T . S t o l i , o p . c i t . , s . 7, s p i s z 1950 r . w s u m i e d a ł l i c z b ę 144 749 o s ó b w d a w n y c h P r u s a c h W s c h . i p o w i e c i e l ę b o r s k i m . W s a m y c h P r u s a c h d a j e t o l i c z b ę n i e w i e l e p o n i ż e j 140 t y s . 51 P o r . c o d o p o d a n y c h l i c z b , Z. D u l c z e w s k i , M i g r a c j e w o j e n n e n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h 1939—1945, P Z , 1965, n r 4, s . 258; R o c z n i k S t a t y s t y c z n y 1959, W a r s z a w a 1959, s . 36; F . M i e . d z i ń s k i , R e p a t r i a c j a d o N R F w r a m a c h a k c j i «ł ą c z e n i a r o d z i n « , P Z , 1958, n r 2, s s . 311, 316 i 329 o r a z J . K o r b e l , W y j a z d y i p o w r o t y , O p o l e 1977, s . 87 i n . o r a z s. 96. C o d o l i c z b y N i e m c ó w L . K o s i ń s k i , P r o c e s y l u d n o ś c i o w e , s . 41; M . L a t u c h , R e p a t r i a c j a l u d n o ś c i p o l s k i e j w l a t a c h 1955— 1960 n a t le z e w n ę t r z n y c h r u c h ó w w ę d r ó w k o w y c h , W a r s z a w a 1961, s . 72: p o d a j e , ż e w l a t a c h 1952—1955 n a p o d s t a w i e p o r o z u m i e n i a z N R D w y j e c h a ł o t a m o k . 11 t y s . N i e m c ó w ;2 8 4
P ew ne św iatło na tę spraw ę rzucają badania L. Kosińskiego i A dam a
W erwickiego. P okazują one u b y tk i w śród ludności autochtonicznej w latach
1955— 1957 oraz w y jazdy do obu pań stw niem ieckich osób z interesu jący ch
nas terenów w tychże latach. W edług ich obliczeń z trzech pow iatów w o je
w ództw a białostockiego, ty lk o w latach 1956'—1957, w y jechały 1472 osoby, zaś
z czterech pow iatów w ojew ództw a gdańskiego (wszystkie to d a w n e p o w iaty
w schodniopruskie) w yjechało 2400 osób. W obu p rz y p ad k ach przew agę w śród
w yjeżdżających mieli autochtoni. Co do w ojew ództw a olsztyńskiego, b ra k d a
nych o u b y tk ach w śród ludności miejscowej, wiadomo tylko, że w latach
1956— 1957 do pań stw niem ieckich w yjechało 16 478 osób 5S. Jednocześnie au to
rzy info rm u ją o ogólnej liczbie tzw. autochtonów. W w ojew ództw ie biało
stockim w latach 1956 i 1957 w ynosiła ona odpowiednio 0,8 tys. i 1,2 tys.
(w drugim p rzy p ad k u liczba sztucznie zawyżona), w w ojew ództw ie g dań
skim — 55 tys. i 51,7 tys., n atom iast w olsztyńskim w 1957 r. — 75,5 tys.53
A utorzy ty ch b a d ań stw ierdzają m.in., że: „Najwyższe w spółczynniki w y
jazdów zanotow ano w dw u w ielkich m iastach G O P (Zabrzu i Gliwicach),
w Raciborzu, ponadto w pow. Sztum, Pisz, Mrągowo, Olsztyn, Węgorzewo.
W szystke w ym ienione pow iaty odznaczały się stosunkow o w ysokim i odset
k am i ludności rod zim ej” sl,
Z przedstaw ionych m ateriałó w w y n ik a jednoznacznie w niosek o pokaź
nym zmniejszeniu się liczebności polskiej ludności autochtonicznej w w y n ik u
akcji łączenia rodzin. T ylko w latach 1956— 1957 w yjechało stąd 19 220 osób.
W latach 1958—1960 liczba ta przypuszczalnie w y g lądała podobnie lub b yła
jeszcze wyższa.
S. Żyrom ski podał, że w latach 1956— 1960 z w ojew ództw a olsztyńskiego
w yem igrow ało do pań stw niem ieckich około 31 tys. osób 55. J a n Korbel, n a
tom iast ocenia, że z w ojew ództw a olsztyńskiego, tylko w latach 1956— 1958,
wyjechało około 30 tys. osób (12,3% z 250 tys. osób). W latach 1959— 1975
w edług niego udział procentow y osób z w ojew ództw a olsztyńskiego, w śród
około 250 tys. w yjeżdżających n a stałe do RFN, b y ł jeszcze w ię k s z y 5S. M i
kołaj L atu eh podaje dokładniejsze dane dotyczące większego obszaru. W edług
niego w latach 1956—1959 z w ojew ództw a olsztyńskiego w yjechało do R FN
26 568 osób, białostockiego — 1804 osoby i gdańskiego — 14 834 osoby, zaś
do NRD odpowiednio — 3947 osób, 273 i 1122 o s o b y 57. D aje to dla w oje
w ództw a białostockiego liczbę 2077, dla gdańskiego — 15 956 i olsztyńskiego
30 515 osób. W ogólnej liczbie 48 548 osób z ty ch trzech wojew ództw , autochto
n ów mogło być 30—40 tys.58
H . J . v K o e r b e r , o p . c i t . , s . 125 u w a ż a , ż e l s t y c z n i a 1949 r . b y ł o n a z i e m i a c h o d z y s k a n y c h p o n a d 100 t y s . N i e m c ó w ; z o b . t e ż M . L a t u c h , o p . c i t . , s s , 72 i 79: w l a t a c h 1951—1960 w y j e c h a ł o d o N R D o k . 45,4 t y s . o s ó b i d o R F N ( w l a t a c h 1955— 1960) 230 t y s . o s ó b . 52 L . K o s i ń s k i , A . W e r w i c k i , M i g r a c j e l u d n o ś c i Z i e m Z a c h o d n i c h i P ó ł n o c n y c h w l a t a c h 1952— 2957, P o z n a ń 1961, t a b l i c a X i A n e k s V I , m a s z y n o p i s p o w i e l a n y . 53 I b i d e m , s . 49 i n . Z w o j . b i a ł o s t o c k i e g o d a n e z p o w i a t ó w m a z u r s k i c h , z w o j . g d a ń s k i e g o n a j p r a w d o p o d o b n i e j ł ą c z n i e z b. W o l n y m M i a s t e m G d a ń s k i e m ( o r a z p o w i ś l e m i p o w . l ę b o r s k i m ) . Z w o j . o l s z t y ń s k i e g o z p e w n o ś c i ą s z a c u n e k n a j m n i e j s z y z m o ż l i w y c h . 54 I b i d e m , s . 28 i n . 55 S . 2 y r o m s k i , B i l a n s d e m o g r a f i c z n y w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , K M W , 1969, n r 4, s . 614, 56 J . K o r b e l , o p . c i t . , s . 88; z o b . t e ż s. 87. 57 M . L a t u c h , o p . c i t . , s . 83. 58 P o r . J . K o r b e l , o p . c i t . , s . 97 o r a z W . W r z e s i ń s k i , J . K o r b e l , o p . c i t . , K M W , 1976, n r 2, s. 326. W . W r z e s i ń s k i , Z e w s p ó ł c z e s n y c h z a g a d n i e ń d e m o g r a f i c z n y c h , s . 193 p o d a j e d o k ł a d n e l i c z b y w y j e ż d ż a j ą c y c h z a g r a n i c ę z w o j . o l s z t y ń s k i e g o : 1956 r . — 2892, 1957 r . — 15 574
B a d a n ia lic zebności polskiej lu dności ro dzim ej
2 8 5
O pierając się na powyższych wyliczeniach, m ożna liczbę polskiej lu d
ności autochtonicznej, w początku la t sześćdziesiątych na całym leżącym
w granicach Polski obszarze daw n y ch P ru s W schodnich, ocenić orientacyjnie
n a 65—110 tys. Liczba ta zm niejszała się w w y n ik u dalszych w yjazdów in
d y w id u aln y ch i w ram ach następ n y ch akcji łączenia rodzin, w latach
1961— 1981.
Rozmieszczenie tej ludności po w ojnie uległo dosyć pow ażnym zmianom
w porów naniu ze stan em przedw ojennym . N a Pow iślu (stany z ok. 1950 r.)
n ad al przodow ał w liczbie polskiej ludności rodzim ej pow iat sztum ski
(ok. 10 tys.), a na W arm ii pow iat olsztyński (ok. 30 tys.). N a M azurach n a j
w ięcej te j ludności mieszkało w pow iatach: m rągow skim (ok. 25 tys.), szczy-
cieńskim (ok. 15 tys.) i ostródzkim (ok. 10 tys.). W stosunku do stanu sprzed
1939 r. znaczne u b y tk i w liczebności autochtonów m iały pow iaty: szczycieński
(ponad 30 tys.), piski (praw ie 30 tys.), ełcki (ok. 25 tys.), nidzicki (ponad
15 tys.) i ostródzki (ok, 10 tys.)5S.
Podsum ow ując należy stwierdzić, że b ra k u je całościowych, w yczerpują
cych b a d ań w te j dziedzinie. Dane prezentow ane przez autorów opracow ań
są rozbieżne, a czasami przeciw staw ne, jed n e m ów ią o wzroście, inne o r e g re
sie liczby osób. N ajbard ziej praw dopodobne są obliczenia przedstaw ione przez
W. W rzesińskiego, E. Wojnowskiego, W. Wacha, K. Pietrzaka-Paw low skiego
i J. H.
VKoerbera.
Ogólnie, rzecz u jm ując, sta n b a d ań n ad problem em liczebności polskiej
ludności pochodzenia miejscowego na daw n y ch tere n ac h P ru s W schodnich
jest niedostateczny. Poza nim w iele problem ów czeka na g ru n tow ne p rzed
staw ienie, jak np. przebieg w eryfikacji, stosunek w ładz do ludności m iejsco
w ej (z w yodrębnieniem stosunku do działaczy miejscowych), aktyw ność spo
łeczno-polityczna autochtonów czy akcje łączenia rodzin w latach 1956— 197 6 60.
i 1958 r , — 13 467 — w s u m i e 31 933 o s o b y — „ p r z e d e w s z y s t k i m l u d n o ś ć r o d z i m a w y j e ż d ż a j ą c a d o N i e m i e c ” . P e w n e l i c z b y z a p o l s k i m M S W p o d a j e C . T . S t o l i , o p . c i t . , s . 7 : 1 p a ź d z i e r n i k a 1957 r . w w o j . o l s z t y ń s k i m m i a ł o b y ć 100 t y s . „ a u t o c h t o n ó w ” , w w o j . b i a ł o s t o c k i m (3 p o w . ) — 3 t y s . i w w o j . g d a ń s k i m ( P o w i ś l e , p o w . l ę b o r s k i , G d a ń s k ) — 67 t y s . 59 P o r . S p i s l u d n o ś c i n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , s. 199 i n . ; z o b . t e ż i n t e r e s u j ą c y a r t y k u ł A . W a k a r a , S z a n s a d l a n a r o d u , W a r m i a i M a z u r y , 1956, n r 13, s s . 2— 3. 60 N a j o b s z e r n i e j s z y m i o p r a c o w a n i a m i n a t e t e m a t y w c i ą ż p o z o s t a j ą : W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s i e d l a n ia i E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y . I s t n i e j e w i e l e d r o b n y c h a r t y k u ł ó w z a j m u j ą c y c h s i ę p r o b l e m e m a k t y w n o ś c i „ a u t o c h t o n ó w ” n a t l e i c h p o ł o ż e n i a p r a w n o - e k o n o m i c z n e g o , n p . K . P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , R e p o l o n i z a c j a k u l t u r a l n a z i e m i w a r m i j s k o - m a z u r s k i e j , P Z , 1946, n r 7/8, s s . 694— 696; i d e m , M a z u r z y i W a r m i a c y a k t y w i z u j ą s i ę , P Z , 1946, n r 12, s s . 1060— 1062; i d e m , B i l a n s r o c z n y p o l i t y k i n a r o d o w o ś c i o w e j , P Z , 1946, n r 4, s s . 398— 401. P o 1956 r . u k a z a ł o s i ę w i e l e a r t y k u ł ó w t r a k t u j ą c y c h o s t o s u n k u w ł a d z d o p r o b l e m u a u t o c h t o n i c z n e g o w o k r e s i e „ s t a l i n o w s k i m ” . N a u w a g ę z a s ł u g u j ą m . i n . : E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h i s t o r ii b a d a ń r e g io n a l n y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i , K M W , 1957, n r 1, s s . 25— 32; T . G r y g i e r , O ś w ia t a w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m , P Z , 1957, n r 3—4, s s . 466—471 o r a z W . G ę b i k , D z i e s i ę c i o l e c i e s t a r a ń o u p o w s z e c h n i e n i e w i e d z y o h i s t o r i i i k u l t u r z e Z i e m i W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e j , P Z , 1957, n r 3— 4, s s . 459—466. W a r t o z a j r z e ć r ó w n i e ż d o p e r i o d y c z n e j p r a s y l o k a l n e j z t e g o o k r e s u s z c z e g ó l n i e d o d w u t y g o d n i k a „ W a r m i a i M a z u r y ” w l a t a c h 1956— 1958; z o b . t e ż b i o g r a f i ę : M . S z o s t a k o w -s k a , E m i l i a S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a 1887—1970, O l s z t y n 1978, s s . 109— 133.
