Analiza przestrzennego zróżnicowania warunków pracy w Polsce według województw

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 740. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Malina Katedra Statystyki. Analiza przestrzennego zró˝nicowania warunków pracy w Polsce wed∏ug województw 1. Wprowadzenie Warunki pracy to zespół czynników występujących w środowisku pracy, wynikających z procesu produkcyjnego oraz czynników związanych z wykonywaniem i organizacją pracy. Zagadnienie to jest ważne z punktu widzenia zdrowia społeczeństwa oraz realizacji zobowiązań pracodawców do zapewnienia odpowiednich warunków pracy zgodnych z obowiązującymi normami oraz wymogami Międzynarodowej Organizacji Pracy ([Rzepecki 1999], [Wyka 2001], [Świątkowski 2004]). Badania w zakresie warunków pracy obejmują następujące zagadnienia ([Głąbicka 2001], [Kryńska 2001], [Polski rynek…, 2004], [Rączka 2001]): – warunki, bezpieczeństwo i higiena pracy, – czas pracy oraz wynagrodzenia za pracę, – niezdolność do pracy, choroby zawodowe, – świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W prezentowanym artykule uwagę skoncentrowano na warunkach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz związanych z tym negatywnych skutkach nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy zarówno przez pracowników, jak i pracodawców; natomiast zagadnienia czasu pracy oraz wynagrodzeń za pracę będą przedmiotem odrębnych badań i publikacji naukowych1.. 1 Niniejsza praca jest fragmentem szerszych badań prowadzonych w ramach projektu badawczego nr 1 H02B 015 26 pt. „Analiza przestrzenno-czasowa rynku pracy w Polsce i krajach Unii Europejskiej”, pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Zeliasia, finansowanego przez Komitet Badań Naukowych..

(2) Anna Malina. 6. Analiza warunków, bezpieczeństwa i higieny pracy charakteryzowana jest za pomocą zmiennych (wskaźników) informujących o pracujących w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, poszkodowanych w wypadkach przy pracy, przyczynach wypadków, chorobach zawodowych oraz niezdolności do pracy z powodu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Badania warunków i bezpieczeństwa pracy mają na celu ocenę ryzyka zawodowego, która polega na kompleksowym oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia urazu ciała lub pogorszenia stanu zdrowia oraz stopnia ich ciężkości, w sytuacji zagrożenia w środowisku pracy. Ocena taka dokonywana jest w celu wyboru właściwych środków bezpieczeństwa pracy. Według zaleceń Międzynarodowej Organizacji Pracy pracodawca obowiązany jest oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe [Wyka 2001]). 2. Podstawowe pojćia oraz wskaêniki charakteryzujàce warunki pracy Jednym z podstawowych zagadnień charakteryzujących warunki i bezpieczeństwo pracy są wypadki przy pracy. Zasadnicze znaczenie dla sprecyzowania zakresu ochrony pracowników przed skutkami zdarzeń losowych występujących w związku ze świadczoną pracą ma ustalenie samego pojęcia wypadku przy pracy jako podstawy ubiegania się o przysługujące im z tego tytułu uprawnienia. W obecnym stanie prawnym, zgodnie z ustawą o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych2, za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie powodujące uraz u osoby poszkodowanej, wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło podczas lub w związku z wykonywaną przez pracownika pracą, tj. (zob. [Salwa 2003]): – podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, – podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, – w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Dane o wypadkach przy pracy (w sprawozdawczości statystycznej dla Polski) obejmują również wypadki traktowane na równi z wypadkami przy pracy i dotyczą osób pracujących w całej gospodarce narodowej3. Na równi z wypadkiem przy 2. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. obowiązująca od 1 stycznia 2003 r., Dz.U. nr 199, poz. 1673. 3 Informacje o wypadkach przy pracy w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego dotyczą tylko pracowników cywilnych [Wypadki…, 2005]..

(3) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 7. pracy traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ w czasie trwania podróży służbowej, w związku z odbywaniem służby w zakładowych lub resortowych formacjach samoobrony lub w związku z przynależnością do obowiązkowej albo ochotniczej straży pożarnej, a także przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające w zakładzie pracy organizacje, np. zawodowe. Za jeden wypadek przy pracy liczy się wypadek każdej pracującej osoby, poszkodowanej zarówno w wypadku indywidualnym, jak i zbiorowym. Informacje o wypadkach przy pracy (poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi) uzyskiwane są ze statystycznej karty wypadku przy pracy4. Z kolei wypadki przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych dotyczą tylko tych wypadków, w wyniku których poszkodowani otrzymali w danym roku jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Do uznania wypadku za wypadek przy pracy wymagane jest istnienie związku przyczynowego między nagłym zdarzeniem a przyczyną zewnętrzną oraz samym wypadkiem i szkodą na osobie. Wymagany przez ustawodawcę związek zdarzenia z pracą jest związkiem normatywnym, ustalonym przepisami ustawy, a nie związkiem przyczynowym (zob. [Salwa 2003, s. 18]). W badaniach warunków i bezpieczeństwa pracy istotną kwestią jest rozróżnienie kategorii wypadków (wypadek lekki, ciężki, śmiertelny) oraz określenie przyczyn powodujących wypadki przy pracy. Za ciężki wypadek przy pracy uważany jest wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, całkowita lub znaczna niezdolność do pracy w zawodzie, albo trwałe poważne zniekształcenie lub zeszpecenie ciała [Wypadki…, 2005]. Jako wypadek śmiertelny przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć osoby poszkodowanej na miejscu wypadku lub w okresie 6 miesięcy od chwili wypadku [Wypadki…, 2005]. Wypadki przy pracy klasyfikuje się m.in. według wydarzeń bezpośrednio je powodujących oraz przyczyn wypadków, tj. wszelkich braków i nieprawidłowości, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniły się do powstania wypadku, związane z czynnikami materialnymi (technicznymi), z organizacją pracy, a także nieprawidłowym zachowaniem się pracownika. Dane o zatrudnionych w warunkach zagrożenia dotyczą osób narażonych na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia związanych ze środowiskiem pracy (np. substancje chemiczne, hałas, pyły przemysłowe), z uciążliwością pracy oraz. 4 Badaniem statystycznym objęte są wszystkie wypadki przy pracy (także wypadki traktowane na równi z wypadkami przy pracy) niezależnie od tego, czy na karcie wypadku wykazana została niezdolność do pracy (np. z powodu hospitalizacji), czy nie..

(4) Anna Malina. 8. czynnikami mechanicznymi związanymi z maszynami szczególnie niebezpiecznymi. Przez zagrożenia czynnikami szkodliwymi związanymi ze środowiskiem pracy rozumie się wpływ na pracownika szkodliwych czynników występujących w procesie pracy, których stężenie lub natężenie przekracza obowiązujące dopuszczalne normy: NDS (najwyższe dopuszczalne stężenie) lub NDN (najwyższe dopuszczalne natężenie). Wskaźniki charakteryzujące warunki pracy5. Podstawowym wskaźnikiem opisującym stan bezpieczeństwa pracy wykorzystywanym w analizach porównawczych (przedsiębiorstw, działów i sektorów gospodarki, krajów oraz regionów) jest wskaźnik wypadkowości, zwany także wskaźnikiem częstości wypadków – określający liczbę osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy przypadającą na 1000 pracujących6. Wyróżnia się wskaźnik wypadkowości ogólnej oraz wskaźniki wypadków ciężkich i śmiertelnych. Do oszacowania stopnia zagrożeń wynikających z tytułu wykonywania pracy służą wskaźniki pracujących (zatrudnionych) w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, podawane według przyczyn zagrożeń. Jako przyczyny zagrożeń wyróżnia się zagrożenia związane ze środowiskiem pracy, z uciążliwością pracy oraz z czynnikami mechanicznymi powodującymi niebezpieczeństwo wypadków. Ważną charakterystyką oceny warunków i stanu bezpieczeństwa pracy jest także informacja o liczbie dni niezdolności do pracy spowodowaną wypadkami przy pracy. Inne ważne informacje związane z warunkami i bezpieczeństwem pracy dotyczą chorób zawodowych oraz świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych [Gudowska 2003]. 3. Ocena warunków i bezpieczeƒstwa pracy w Polsce w ujćiu dynamicznym Biorąc pod uwagę szeroki zakres informacji o wypadkach przy pracy, wydarzeniach i przyczynach wypadków, a także zagrożeniach czynnikami szkodliwymi dla zdrowia oraz konsekwencjach tych wypadków i zagrożeń, można dokonać wielu analiz i porównań warunków i bezpieczeństwa pracy zarówno w skali 5. Zob. [Warunki…, 2001]. Jako liczbę pracujących w danym roku przyjmuje się w statystyce polskiej przeciętną liczbę pracujących, w osobach fizycznych, obliczoną jako średnią arytmetyczną dwóch stanów pracujących w dniu 31 grudnia (bez przeliczania niepełnozatrudnionych na pełnozatrudnionych). 6.

(5) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 9. makro-, jak i mikroekonomicznej, jak również określić zmiany w zakresie warunków pracy w Polsce w związku z integracją europejską7. W tabelach 1–3 zamieszczono ważniejsze informacje statystyczne dotyczące warunków i bezpieczeństwa pracy w Polsce w latach 1999–2004. Tabela 1. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w Polsce w latach 1999–2004 Rok. Wypadki przy pracy poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi. Wypadki w indywidualnych gospodarstwach rolnych ogółem. śmiertelne. udział (w %). 8,42. 31 906. 257. 0,81. 594. 8,37. 30 943. 216. 0,70. 554. 7,84. 29 847. 220. 0,74. 515. 7,60. 30 720. 209. 0,68. 31 666. 211. 0,67. 28 033. 173. 0,62. śmiertelne wskaźnika. ogółem. ciężkie. 1999. 98 774. 1377. 523. 2000. 94 909. 1351. 2001. 85 275. 1149. 2002. 80 492. 1031. 2003. 85 439. 1017. 522. 8,15. 2004. 87 516. 1040. 490. 8,35. a. liczba poszkodowanych w wypadkach ogółem na 1000 pracujących w gospodarce Źródło: [Bank danych regionalnych 2006].. Jak wynika z przytoczonych danych GUS, liczba wypadków przy pracy w latach 90. systematycznie malała, aż do 2002 r., natomiast w 2003 i 2004 r. wystąpił wzrost liczby wypadków w pracy. W 2004 r. zgłoszono 87 516 osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy (poza wypadkami w rolnictwie indywidualnym); liczba poszkodowanych wzrosła w 2004 r. w stosunku do 2003 r. o 2,4%, zaś w 2003 r. o 6% w stosunku do 2002 r. Ciężkim wypadkom uległo w 2004 r. 1040 osób, tj. o 2,2% więcej niż w roku poprzednim, a śmierć poniosło 490 osób, tj. o 6,1% mniej niż w 2003 r. Wśród wszystkich wypadków odnotowanych w zakładach pracy (poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi) w 2004 r. 1,2% stanowiły wypadki ciężkie, a 0,56% wypadki śmiertelne. Od 2001 r. wskaźniki te wykazują powolną tendencję spadkową (zob. tabela 2). Zwiększenie się liczby osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w 2004 r. spowodowało, że wskaźnik częstości wypadków przy pracy (mierzony liczbą poszkodowanych w wypadkach na 1000 pracujących) – poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi – wzrósł w Polsce z 8,15 w 2003 r. do 8,35 w 2004 r., przy czym największa częstotliwość wypadków wystąpiła w górnictwie i kopalnictwie (16,37), przetwórstwie przemysłowym (13,94), rolnictwie i leśnictwie (12,74), budownictwie (11,58) oraz ochronie zdrowia i opiece społecznej (11,28). 7. Znaczenie problematyki rynku pracy oraz warunków i bezpieczeństwa pracy w jednoczącej się Europie podkreślano m.in. w pracach [Głąbicka 2005] i [Rynek pracy…, 2003]..

(6) Anna Malina. 10. Liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych do 2001 r. wykazywała tendencję spadkową, natomiast lata 2002–2003 przyniosły wzrost liczby zgłoszonych wypadków – średnio z roku na rok o ok. 3%. Dopiero znaczący spadek liczby wypadków w indywidualnych gospodarstwach rolnych wystąpił w 2004 r. (w stosunku do 2003 r. o ok. 11%). Nie można mówić jeszcze o trwałej tendencji spadkowej w tym zakresie, choć sugeruje to znaczną poprawę stanu bezpieczeństwa pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych8. Zmiany gospodarcze po 1989 r. spowodowały zmianę liczby wypadków w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej. Struktura wypadków według sektorów własności pokazuje, że ok. 65% poszkodowanych w wypadkach wystąpiło w sektorze prywatnym. Niepokojącym zjawiskiem jest to, że udział wypadków w sektorze prywatnym wykazuje wyraźną tendencję wzrostową (zob. tabela 2). Tabela 2. Struktura wypadków przy pracy, poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi, w Polsce w liczbie wypadków ogółem według typu, płci i sektorów gospodarki (w %) Rok. Rodzaj wypadku ciężkie. śmiertelne. Płeć. Sektory własności. mężczyźni. kobiety. publiczny. prywatny. 1999. 1,39. 0,53. 75,4. 24,6. 42,2. 57,8. 2000. 1,42. 0,63. 75,0. 25,0. 39,5. 60,5. 2001. 1,35. 0,65. 74,2. 25,8. 36,3. 63,7. 2002. 1,28. 0,64. 72,6. 27,4. 36,6. 63,4. 2003. 1,19. 0,60. 72,0. 28,0. 36,5. 63,5. 2004. 1,19. 0,56. 72,3. 27,7. 34,9. 65,1. Źródło: opracowanie na podstawie [Bank danych regionalnych 2006] oraz [Rocznik Statystyczny Pracy 1999; 2001; 2003].. Warunki pracy kobiet nie zmieniły się w stosunku do lat ubiegłych. Nadal co piąta osoba zatrudniona w warunkach zagrożenia to kobieta, zaś udział kobiet poszkodowanych w wypadkach przy pracy w liczbie poszkodowanych ogółem stanowi ok. 28%. Niepokojący jest fakt, że do 2003 r. udział ten zwiększał się, nieznaczny spadek odnotowano dopiero w 2004 r. (tabela 2). Jedną z ważnych konsekwencji wypadków przy pracy (poza skutkami powodującymi śmiertelne lub ciężkie obrażenia ciała) jest niezdolność do pracy osób poszkodowanych w wypadkach. Zgłoszone wypadki przy pracy spowodowały w 2004 r. 3873 tys. dni niezdolności do pracy, co w przeliczeniu na 1 poszkodo-. 8. Należy podkreślić, że liczba wypadków śmiertelnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych wykazuje z roku na rok tendencję spadkową..

(7) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 11. wanego wynosiło w przybliżeniu 45 dni (bez uwzględniania wypadków śmiertelnych)9. Biorąc pod uwagę informacje dotyczące pracujących w warunkach zagrożenia zdrowia w Polsce w latach 1999–2004 (zob. tabela 3), można zauważyć pewne pozytywne efekty zmian. Zarówno ogólna liczba pracujących w warunkach zagrożenia, jak i wskaźnik zagrożeń na 1000 osób pracujących uległy w analizowanym okresie wyraźnemu spadkowi. Większość zagrożeń dla zdrowia i życia powodowały szkodliwe czynniki związane ze środowiskiem pracy (ok. 60%). Pośród nich najbardziej szkodliwe były: substancje chemiczne, hałas, przemysłowe pyły zwłókniające. Zagrożenia związane z uciążliwością pracy (np. ciężkim wysiłkiem fizycznym, wymuszoną pozycją ciała) dotyczyły 29,6% zatrudnionych w warunkach zagrożenia. Na szkodliwy wpływ czynników mechanicznych związanych z maszynami szczególnie niebezpiecznymi narażonych było w 2004 r. 11,3% pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia, tj. ok. 60 tys. osób. Tabela 3. Pracujący w warunkach zagrożenia zdrowia w Polsce w latach 1999–2004 według przyczyn zagrożeń oraz stwierdzone choroby zawodowe Pracujący w warunkach zagrożenia zdrowia. Przyczyny zagrożeń (udział procentowy). ogółem. wskaźnika. A. B. C. Choroby zawodowe ogółem. 1999. 820 309. 89. 62,0. 28,5. 9,5. 9982. 2000. 734 545. 87. 61,9. 28,7. 9,4. 7339. 2001. 724 745. 88. 61,2. 28,7. 10,1. 6007. 2002. 637 409. 83. 61,5. 28,1. 10,5. 4915. 2003. 581 480. 77. 60,0. 28,7. 11,3. 4365. 2004. 577 220. 75. 59,1. 29,6. 11,3. 3790. Rok. a. wskaźnik pracujących w warunkach zagrożenia związanego ze środowiskiem pracy na 1000 osób zatrudnionych w gospodarce A – zagrożenia związane ze środowiskiem pracy; B – zagrożenia związane z uciążliwością pracy; C – zagrożenia związane z czynnikami mechanicznymi Źródło: [Rocznik Statystyczny Pracy 2003], [Bank danych regionalnych 2006] oraz obliczenia własne.. Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 3, w 2004 r. stwierdzono 3790 przypadków chorób zawodowych w Polsce. Liczba nowo stwierdzonych chorób zawodowych systematycznie maleje (w 2004 r. w porównaniu z 2003 r. liczba ta zmniejszyła się o ok. 13,2%). Z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami chorób zawodowych ZUS przyznał 1506 rent, tj. o 13,8% mniej niż w roku poprzednim. 9. Zob. [Wypadki…, 2005, s. 111]..

(8) Anna Malina. 12. 4. Ocena stopnia zró˝nicowania województw pod wzgl´dem warunków i bezpieczeƒstwa pracy w latach 2000 i 2004 Do oceny przestrzennego zróżnicowania warunków i bezpieczeństwa pracy w układzie wojewódzkim wykorzystano informacje dotyczące poszkodowanych w wypadkach przy pracy (z uwzględnieniem podziału na wypadki poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi oraz w indywidualnych gospodarstwach rolnych), pracujących w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia (czynniki uciążliwe i niebezpieczne dla zdrowia oraz życia) oraz o stwierdzonych chorobach zawodowych. W tabelach 4–6 zestawiono podstawowe dane charakteryzujące stan bezpieczeństwa pracy w Polsce w przekroju województw w latach 2000 i 2004. Z przytoczonych danych wynika, że istnieje duże zróżnicowanie terytorialne w Polsce pod względem warunków i bezpieczeństwa pracy. Najtrudniejsze warunki pracy w analizowanym okresie zanotowano w województwie śląskim, gdzie co piąta osoba pracowała w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia. Struktura zagrożeń związanych z wykonywaną pracą zawodową pokazuje, że ok. 25% wszystkich pracujących w warunkach zagrożenia (poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi) koncentruje się na Śląsku. Również tu występuje najwięcej stwierdzonych chorób zawodowych z tytułu wykonywania pracy w warunkach zagrożenia zdrowia (27% wszystkich stwierdzonych chorób zawodowych w 2004 r. w Polsce). Przestrzenne rozmieszczenie zagrożeń stanowisk pracy oraz stopień natężenia zagrożeń czynnikami szkodliwymi dla zdrowia wiążą się ściśle z infrastrukturą przestrzenną kraju i stopniem koncentracji zakładów pracy o określonych rodzajach działalności. Tabela 4. Poszkodowani w wypadkach przy pracy poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi w Polsce w latach 2000 i 2004 (według województw). Wyszczególnienie. Poszkodowani w wypadkach w liczbach bezwzględnych. Struktura wypadków (w %). Wypadki śmiertelne. Wskaźnik wypadkowości ogółema. 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. Polska. 94 909. 87 516. 100. 100. 594. 490. 8,37. 8,35. Dolnośląskie. 10 014. 9 266. 10,55. 10,59. 42. 45. 11,15. 11,38. Kujawsko-pomorskie. 5 605. 5 135. 5,91. 5,87. 19. 17. 9,72. 9,63. Lubelskie. 3 967. 3 347. 4,18. 3,82. 26. 15. 8,16. 6,35. Lubuskie. 2 891. 2 684. 3,05. 3,07. 20. 10. 9,97. 10,45. Łódzkie. 5 862. 5 703. 6,18. 6,52. 32. 21. 7,89. 8,18.

(9) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 13. cd. tabeli 4. Wyszczególnienie. Poszkodowani w wypadkach w liczbach bezwzględnych. Struktura wypadków (w %). Wypadki śmiertelne. Wskaźnik wypadkowości ogółema. 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. Małopolskie. 5 658. 5 626. 5,96. 6,43. 32. 35. 6,34. 6,77. Mazowieckie. 10 728. 9 771. 11,30. 11,16. 84. 94. 5,96. 5,86. Opolskie. 3 149. 2 698. 3,32. 3,08. 12. 8. 11,02. 10,81. Podkarpackie. 3 556. 3 501. 3,75. 4,00. 17. 19. 6,84. 7.27. Podlaskie. 2 421. 2 298. 2,55. 2,63. 9. 16. 8,77. 8,89. Pomorskie. 5 284. 5 803. 5,57. 6,63. 45. 51. 8,03. 9.59. Śląskie. 14 913. 12 850. 15,71. 14,68. 120. 65. 9,45. 8,96. Świętokrzyskie. 2 356. 1 983. 2,48. 2,27. 10. 13. 7,53. 6,83. Warmińsko-mazurskie. 4 315. 3 724. 4,55. 4,26. 23. 22. 11,82. 11,41. Wielkopolskie. 9 817. 9 036. 10,34. 10,32. 73. 38. 9,30. 9,04. Zachodniopomorskie. 4 373. 4 091. 4,61. 4,67. 30. 21. 8,54. 9,24. a. liczba poszkodowanych w wypadkach ogółem na 1000 pracujących w gospodarce Źródło: [Rocznik Statystyczny Województw 2001], [Bank danych regionalnych 2006] oraz obliczenia własne.. Tabela 5. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych w Polsce w latach 2000 i 2004 (według województw). Wyszczególnienie. Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie. Poszkodowani w wypadkach w liczbach bezwzględnych. Struktura wypadków (w%). Wypadki śmiertelne. Wskaźnik wypadkowościa w indywidualnych gospodarstwach rolnych 2000 2004 7,29 7,49 6,28 5,20. 2000 30 943 997. 2004 28 033 773. 2000 100 3,22. 2004 100 2,76. 2000 216 3. 2004 173 4. 2 466. 2 299. 7,97. 8,20. 17. 11. 12,47. 13,06. 4 616 294 2 339 2 229 3 908 555 1 882. 4 346 296 2 364 2 192 3 514 434 1 672. 14,92 0,95 7,56 7,20 12,63 1,79 6,08. 15,50 1,06 8,43 7,82 12,54 1,55 5,96. 26 2 19 17 45 2 11. 22 1 16 12 23 2 13. 9,12 5,38 6,80 4,68 6,63 5,34 4,25. 10,03 6,25 7,84 4,84 6,51 4,80 4,99.

(10) Anna Malina. 14. cd. tabeli 5. Wyszczególnienie. Poszkodowani w wypadkach w liczbach bezwzględnych. Struktura wypadków (w%). Wypadki śmiertelne. Wskaźnik wypadkowościa w indywidualnych gospodarstwach rolnych 2000 2004 15,60 13,55 9,11 9,32 3,31 2,93 5,85 5,73. 2000 2004 2000 2004 2000 2004 Podlaskie 3 544 2 744 11,45 9,79 16 17 Pomorskie 980 922 3,17 3,29 4 3 Śląskie 696 548 2,25 1,95 5 3 Świętokrzyskie 1 690 1 585 5,46 5,65 9 13 Warmińsko980 922 3,17 3,29 7 12 8,52 8,64 -mazurskie Wielkopolskie 2 717 2 503 8,78 8,93 28 16 7,89 8,88 Zachodniopo522 512 1,69 1,83 5 5 6,61 6,74 morskie a liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych na 1000 pracujących w rolnictwie Źródło: [Rocznik Statystyczny Województw 2001], [Bank danych regionalnych 2006] oraz obliczenia własne.. Tabela 6. Pracujący w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi dla zdrowia oraz choroby zawodowe w Polsce w latach 2000 i 2004 (według województw) Liczba pracujących w warunkach zaWyszczególnienie grożenia zdrowia. Struktura zagrożeń (w %). Choroby Stwierdzone zawodowe choroby zawodowe (udział procentowy). 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. 2004. Polska. 581 984. 437 894. 100. 100. 7339. 3790. 100. Dolnośląskie. 75 872. 52 204. 13,04. 11,92. 714. 323. 8,52. Kujawsko-pomorskie. 21 028. 16 569. 3,61. 3,78. 209. 140. 3,69. Lubelskie. 22 150. 20 759. 3,81. 4,74. 451. 448. 11,82. Lubuskie. 16 922. 12 864. 2,91. 2,94. 197. 69. 1,82. Łódzkie. 26 491. 17 693. 4,55. 4,04. 279. 162. 4,27. Małopolskie. 37 588. 23 816. 6,46. 5,44. 1045. 346. 9,13. Mazowieckie. 35 802. 27 250. 6,15. 6,22. 318. 208. 5,49. Opolskie. 13 928. 9 941. 2,39. 2,27. 98. 46. 1,21. Podkarpackie. 27 247. 22 887. 4,68. 5,23. 193. 78. 2,06. Podlaskie. 7 866. 5 539. 1,35. 1,26. 255. 132. 3,48. Pomorskie. 38 254. 30 704. 6,57. 7,01. 334. 138. 3,64. Śląskie. 149 893. 103 910. 25,76. 23,73. 1914. 1028. 27,12.

(11) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 15. cd. tabeli 6 Liczba pracujących w warunkach zaWyszczególnienie grożenia zdrowia. Struktura zagrożeń (w %). Choroby Stwierdzone zawodowe choroby zawodowe (udział procentowy). 2000. 2004. 2000. 2004. 2000. 2004. 2004. Świętokrzyskie. 15 538. 15 455. 2,67. 3,53. 256. 95. 2,51. Warmińsko-mazurskie. 14 253. 11 594. 2,45. 2,65. 151. 120. 3,17. Wielkopolskie. 54 130. 43 628. 9,30. 9,96. 659. 333. 8,79. Zachodniopomorskie. 25 022. 23 081. 4,30. 5,27. 259. 120. 3,17. Źródło: [Rocznik Statystyczny Województw 2001], [Bank danych regionalnych 2006] oraz obliczenia własne.. pomorskie 9,59. zachodniopomorskie 9,24. warmińsko-mazurskie 11,41 podlaskie 8,89. kujawsko-pomorskie 9,63 lubuskie 10,45. mazowieckie 5,86. wielkopolskie 9,04. dolnośląskie 11,38. łódzkie 8,18 opolskie śląskie 10,81 8,96. świętokrzyskie 6,83. lubelskie 6,35. małopolskie podkarpackie 7,27 6,77 Polska: 8,35 do 7,00 (4) od 7,01 do 9,00 (4) od 9,01 do 10,00 (4) od 10,01 do 11,00 (2) od 11,01 (2). (wskaźniki dla województw nie uwzględniają pracowników cywilnych jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego). Rys. 1. Poszkodowani w wypadkach przy pracy na 1000 pracujących (bez gospodarstw indywidualnych w rolnictwie) w 2004 r. Źródło: www.stat.gov.pl..

(12) 16. Anna Malina. Największą liczbę wypadków przy pracy odnotowano w 2004 r. w województwach: śląskim (14,68%), mazowieckim (11,16%) i dolnośląskim (10,6%). Jednak miernikiem oceny pozwalającym na porównanie stanu warunków i bezpieczeństwa pracy jest wskaźnik częstotliwości wypadków na 1000 pracujących. W tabeli 4 podano wskaźniki wypadkowości przy pracy (poza rolnictwem indywidualnym) dla Polski oraz poszczególnych województw, w tabeli 5 zaś wskaźniki odnoszące się do indywidualnych gospodarstw rolnych . Najwyższy wskaźnik wypadkowości w 2004 r. odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim (11,4), dolnośląskim (11,38), opolskim (10,8) i lubuskim (10,45). Z kolei najniższym wskaźnikiem częstości wypadków odznaczały się województwa: mazowieckie (5,86), lubelskie (6,35), małopolskie (6,77) i świętokrzyskie (6,83). Dla Polski wskaźnik ten wynosił w 2004 r. 8,35 osób poszkodowanych w wypadkach na 1000 pracujących w gospodarce. O ile w wielu województwach wskaźnik ten w 2004 r. obniżył się w porównaniu z 2000 r. (np. w województwie lubelskim z 8,16 do 6,32), o tyle w województwach: lubuskim, pomorskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim uległ znaczącemu zwiększeniu. Terytorialne zróżnicowanie stanu bezpieczeństwa pracy w Polsce obrazuje mapa poszkodowanych w wypadkach przy pracy na 1000 pracujących (zob. rys. 1). 5. Budowa syntetycznego miernika oceny warunków i bezpieczeƒstwa pracy w Polsce Do oceny przestrzennego zróżnicowania kraju pod względem warunków i bezpieczeństwa pracy zastosowano podejście oparte na zmiennej syntetycznej. Zmienne syntetyczne pozwalają na opis analizowanych jednostek, tj. województw, charakteryzowanych w wielowymiarowych przestrzeniach cech za pomocą jednej zmiennej agregatowej (syntetycznej). Przejście z opisu wielowymiarowego na jednowymiarowy umożliwia porównywanie oraz uporządkowanie analizowanych jednostek z punktu widzenia badanego zjawiska. Zmienne będące podstawą konstrukcji miary syntetycznej winny posiadać następujące własności: – wysoką zdolność różnicującą analizowane jednostki przestrzenne, – wysoką wartość merytoryczną, – jednoznaczny charakter preferencji (stymulanta, destymulanta, nominanta), – brak nadmiernego skorelowania między sobą. W analizie porównawczej województw pod względem warunków i bezpieczeństwa pracy uwzględniono następujące zmienne (wskaźniki): X1 – liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem, poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi, na 1000 pracujących (wskaźnik wypadkowości),.

(13) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 17. X2 – liczba wypadków śmiertelnych (poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi) na 100 tys. pracujących (wskaźnik wypadków śmiertelnych), X3 – zatrudnieni w warunkach zagrożenia zdrowia na 1000 zatrudnionych badanej zbiorowości (wskaźnik zagrożeń związanych ze środowiskiem pracy), X4 – stwierdzone choroby zawodowe na 100 tys. pracujących (wskaźnik chorób zawodowych, X5 – liczba dni niezdolności do pracy na 1 poszkodowanego w wypadkach przy pracy10, X6 – liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych na 1000 pracujących w rolnictwie (wskaźnik wypadków w indywidualnych gospodarstwach rolnych). W tabeli 7 zamieszczono podstawowe parametry opisowe wymienionych wyżej zmiennych w wybranych latach okresu 2000–2004. Tabela 7. Podstawowe charakterystyki opisowe przyjętych do analizy zmiennych Wartość min {xj}. Wartość max {xj}. WspółOdchylenie czynnik standardowe zmienności (w %). Zmienna. Rok. Wartość średnia. X1. 2000 2002 2004. 8,37 7,60 8,35. 5,96 5,04 5,86. 11,82 10,78 11,41. 1,66 1,63 1,72. 19,80 21,44 20,57. X2. 2000 2002 2004. 7,27 6,70 6,47. 4,32 3,73 4,23. 10,21 9,58 11,76. 2,12 1,81 2,01. 29,13 27,07 31,11. X3. 2000 2002 2004. 71,23 65,46 57,83. 27,28 24,43 22,34. 127,48 115,02 95,86. 25,01 24,04 20,33. 35,11 36,72 35,15. X4. 2000 2002 2004. 89,00 64,00 50,10. 24,23 18,02 17,05. 164,63 111,40 133,63. 40,95 27,18 28,75. 45,61 42,50 57,45. X5. 2000 2002 2004. 43,51 44,30 44,50. 36,80 37,70 39,50. 52,00 50,60 50,60. 4,15 3,87 3,59. 9,53 8,73 8,08. X6. 2000 2002 2004. 7,29 7,26 7,49. 3,31 2,88 2,93. 15,60 13,50 13,55. 3,04 2,79 2,89. 41,72 38,48 38,57. Źródło: obliczenia własne.. 10. Bez osób poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych..

(14) Anna Malina. 18. Na podstawie obliczonych wartości parametrów zauważamy, że pozytywne zmiany w analizowanym okresie wystąpiły w przypadku dwóch zmiennych, tzn. wskaźnika zagrożeń związanych ze środowiskiem pracy (X3) i wskaźnika chorób zawodowych (X4). Zarówno wartości średnie tych wskaźników, jak i wartości ekstremalne (minimalna oraz maksymalna) wykazują wyraźną tendencję spadkową. Pewne symptomy poprawy warunków pracy można zauważyć także w przypadku wskaźnika wypadków śmiertelnych (średnia wartość tego wskaźnika ulega systematycznemu, choć powolnemu obniżeniu). Ponadto analizowane zmienne charakteryzują się wysoką zmiennością przestrzenną (posiadają dużą zdolność do różnicowania województw). Jedynie zmienna X5, określająca liczbę dni niezdolności do pracy na 1 poszkodowanego w wypadku, nie różnicuje dostatecznie analizowanych jednostek, tj. województw, gdyż współczynnik zmienności dla tej zmiennej jest względnie niski (poniżej 10%). W celu zbadania zależności korelacyjnych między analizowanymi zmiennymi wyznaczono macierze korelacji dla uwzględnionych w analizie zmiennych w kolejnych latach okresu 2000–2004. Ze względu na ograniczone ramy artykułu w tekście zamieszczono jedynie macierze korelacji dla lat 2000 i 2004 (tabele 8 i 9). Tabela 8. Macierz korelacji między analizowanymi zmiennymi dla 2000 r. Zmienna. X1. X2. X3. X4. X5. X6. 1. X1 X2. 0,339. 1. X3. 0,387. 0,493. 1. X4. –0,042. 0,111. 0,476. X5. –0,526. –0,164. 0,251. 0,617. 1. X6. 0,139. –0,228. –0,493. 0,093. –0,308. 1 1. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 9. Macierz korelacji między analizowanymi zmiennymi dla 2004 r. Zmienna. X1. X2. X3. X1. 1. X2. 0,211. 1. X3. 0,311. 0,060. X4. X5. X6. 1. X4. –0,188. –0,114. 0,280. 1. X5. –0,659. –0,263. 0,006. 0,510. 1. X6. 0,058. 0,173. –0,488. 0,134. –0,093. Źródło: obliczenia własne.. 1.

(15) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 19. Z obliczeń wynika, że zmienna X5 (liczba dni niezdolności do pracy na 1 poszkodowanego) jest silnie11 skorelowana z dwiema innymi zmiennymi (X1 i X4), zarówno w 2000 r., jak i 2004 r. Pozostałe zmienne nie wykazują natomiast istotnych, pod względem statystycznym, związków korelacyjnych miedzy sobą. Biorąc zatem pod uwagę małą wartość informacyjną zmiennej X5 oraz fakt silnego jej skorelowania z innymi zmiennymi, zmienna ta została wyłączona ze zbioru cech tworzących syntetyczny miernik warunków pracy. Ostatecznie zbiór zmiennych (wskaźników) X, będących podstawą konstrukcji syntetycznego miernika warunków pracy, jest następujący: X = {X1, X2, X3, X4, X6}. Jak wiadomo, budowa zmiennych syntetycznych wymaga rozróżnienia w zbiorze zmiennych cech – stymulant oraz destymulant rozwoju12. Wszystkie zmienne należące do zbioru X są destymulantami. Oznacza to, że wysokie wartości tych zmiennych świadczą o gorszych warunkach pracy, większym niebezpieczeństwie oraz zagrożeniu dla zdrowia i życia pracownika. Podstawowym warunkiem umożliwiającym wyznaczenie zmiennej syntetycznej jest unormowanie zmiennych wyjściowych. W prowadzonych badaniach zastosowano normalizację opartą na przekształceniach ilorazowych, przyjmując za punkt odniesienia wartość średniej arytmetycznej rozważanej zmiennej13. Ponieważ zmienne należące do zbioru X są destymulantami, więc znormalizowane wartości dla poszczególnych zmiennych obliczano według wzoru: xij' =. 11. xj xij. (i = 1, …, n; j = 1, …, m ) .. (1). Obliczone współczynniki korelacji liniowej między zmiennymi X5 i X1 oraz X5 i X4 są większe (co do wartości bezwzględnej) od wartości progowej rα* = 0,497 (α = 0,05). Współczynniki te zostały wyróżnione kursywą. 12 Zasadniczo podział taki dokonywany jest w drodze merytorycznej analizy. Jeśli rozróżnienie takie nie jest możliwe, należy oprzeć się na analizie macierzy korelacji między zmiennymi. Przyjmuje się, że zmienne stymulanty winny być skorelowane ze sobą dodatnio, podobnie jak destymulanty, natomiast korelacja między stymulantami i destymulantami winna być ujemna. W przypadku rozróżniania charakteru zmiennych na podstawie macierzy korelacji należy brać pod uwagę przede wszystkim współczynniki, które są statystycznie istotne. Zmienne, które nie wykazują istotnych zależności korelacyjnych tak ze stymulantami, jak i destymulantami, zazwyczaj zaliczane są do zbioru nominant. 13 Z uwagi na fakt, że analiza dotyczyć będzie oceny zmian w przestrzennym zróżnicowaniu warunków pracy w ujęciu dynamicznym, za podstawę normalizacji przyjęto średnią wartość zmiennej dla Polski w roku bazowym, tj. 2000..

(16) Anna Malina. 20. Wartości zmiennej syntetycznej Z obliczano zgodnie ze wzorem: zi =. 1 m ' ∑ xij m j =1. (i = 1, …, n; j = 1, …, m ) ,. (2). gdzie: x 'ij – przekształcona według (1) wartość j-tej zmiennej dla i-tego województwa, m – liczba przyjętych do analizy zmiennych. Obok wartości zmiennej syntetycznej Z wyznaczono także wartości miernika syntetycznego q, korzystając ze wzoru: qi =. zi (i = 1, …, n ) . max{zi }. (3). Miernik q jest unormowaną miarą zmiennej syntetycznej Z przyjmującą wartości z przedziału [0, 1]. Im wyższą wartość miernika q uzyskuje dany obiekt (województwo), tym lepsze warunki i bezpieczeństwo pracy występują w tym województwie. Województwo odznaczające się najlepszymi warunkami pracy przyjmuje wartość 1. Obliczenia syntetycznego miernika warunków pracy przeprowadzono w dwóch wariantach: – wariant I – dla zbioru cech: {X1, X2, X3, X4}, tzn. z pominięciem wskaźnika wypadkowości w indywidualnych gospodarstwach rolnych, – wariant II – dla wszystkich zmiennych należących do zbioru X, tzn. uwzględniając wskaźniki wypadkowości zarówno wśród pracujących poza rolnictwem indywidualnym, jak i w indywidualnych gospodarstwach rolnych. W tabeli 10 zamieszczono wartości zmiennej syntetycznej oraz syntetycznego miernika warunków pracy dla poszczególnych województw w wybranych latach okresu 2000–2004, natomiast w tabeli 11 – uporządkowanie województw według malejących wartości miernika syntetycznego (obliczone zgodnie z wariantem I). Z kolei w tabelach 12 i 13 podano analogiczne obliczenia dla wariantu II. Z przeprowadzonej analizy wynika, że występuje duże zróżnicowanie przestrzenne kraju pod względem warunków i bezpieczeństwa pracy. Do województw odznaczających się względnie dobrymi warunkami i bezpieczeństwem pracy należą: mazowieckie, podkarpackie, łódzkie i opolskie. Najniższym z kolei miernikiem odznaczają się województwa śląskie (wariant I) i lubelskie (wariant II). W obu rozważanych wariantach dalekie pozycje, poza wymienionymi województwami, zajmują: dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie i zachodniopomorskie..

(17) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 21. Tabela 10. Wartości zmiennej syntetycznej oraz syntetycznego miernika warunków i bezpieczeństwa pracy w latach 2000–2004 według województw (wariant I) Województwo. 2000. 2002. 2004. zmienna. miernik. zmienna. miernik. zmienna. miernik. Dolnośląskie. 0,818. 0,369. 1,013. 0,379. 1,033. 0,382. Kujawsko-pomorskie. 1,456. 0,657. 1,452. 0,543. 1,679. 0,620. Lubelskie. 0,991. 0,448. 1,094. 0,409. 1,191. 0,440. Lubuskie. 0,848. 0,383. 1,305. 0,488. 1,412. 0,522. Łódzkie. 1,352. 0,610. 1,366. 0,511. 1,873. 0,692. Małopolskie. 1,128. 0,509. 1,339. 0,501. 1,452. 0,536. Mazowieckie. 2,215. 1,000. 2,675. 1,000. 2,707. 1,000. Opolskie. 1,264. 0,571. 1,448. 0,541. 1,854. 0,685. Podkarpackie. 1,441. 0,650. 1,632. 0,610. 2,001. 0,739. Podlaskie. 1,276. 0,576. 1,260. 0,471. 1,365. 0,504. Pomorskie. 0,975. 0,440. 1,094. 0,409. 1,330. 0,491. Śląskie. 0,677. 0,306. 0,818. 0,306. 0,959. 0,354. Świętokrzyskie. 1,161. 0,524. 1,006. 0,376. 1,320. 0,488. Warmińsko-mazurskie. 1,101. 0,497. 1,454. 0,543. 1,237. 0,457. Wielkopolskie. 0,926. 0,418. 1,213. 0,453. 1,388. 0,513. Zachodniopomorskie. 1,003. 0,453. 1,081. 0,404. 1,277. 0,472. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 11. Uporządkowanie województw według syntetycznego miernika warunków i bezpieczeństwa pracy w latach 2000 i 2004 (wariant I) Lp.. 2000 województwo. 2004 zmienna miernik. 1. Mazowieckie. 2,215. 2. Kujawsko-pomorskie. 3. Podkarpackie. 4. Łódzkie. 5 6 7. Świętokrzyskie. 8. Małopolskie. 9. Warmińsko-mazurskie. 1,101. województwo. zmienna miernik. 1,000. Mazowieckie. 2,707. 1,000. 1,456. 0,657. Podkarpackie. 2,001. 0,739. 1,441. 0,650. Łódzkie. 1,873. 0,692. 1,352. 0,610. Opolskie. 1,854. 0,685. Podlaskie. 1,276. 0,576. Kujawsko-pomorskie. 1,679. 0,620. Opolskie. 1,264. 0,571. Małopolskie. 1,452. 0,536. 1,161. 0,524. Lubuskie. 1,412. 0,522. 1,128. 0,509. Wielkopolskie. 1,388. 0,513. 0,497. Podlaskie. 1,365. 0,504.

(18) Anna Malina. 22. cd. tabeli 11 Lp.. 2000 województwo. 2004 zmienna miernik. 10 Zachodniopomorskie. 1,003. 11 Lubelskie 12 Pomorskie. województwo. zmienna miernik. 0,453. Pomorskie. 1,330. 0,491. 0,991. 0,448. Świętokrzyskie. 1,320. 0,488. 0,975. 0,440. Zachodniopomorskie. 1,277. 0,472. 13 Wielkopolskie. 0,926. 0,418. Warmińsko-mazurskie. 1,237. 0,457. 14 Lubuskie. 0,848. 0,383. Lubelskie. 1,191. 0,440. 15 Dolnośląskie. 0,818. 0,369. Dolnośląskie. 1,033. 0,382. 16 Śląskie. 0,677. 0,306. Śląskie. 0,959. 0,354. Źródło: obliczenia własne.. Tabela 12. Wartości zmiennej syntetycznej oraz syntetycznego miernika warunków i bezpieczeństwa pracy w latach 2000–2004 według województw (wariant II) Województwo. 2000. 2002. 2004. zmienna. miernik. zmienna. miernik. zmienna. miernik. Dolnośląskie. 0,886. 0,445. 1,087. 0,461. 1,107. 0,463. Kujawsko-pomorskie. 1,281. 0,643. 1,278. 0,542. 1,455. 0,609. Lubelskie. 0,953. 0,478. 1,031. 0,437. 1,098. 0,460. Lubuskie. 0,949. 0,477. 1,296. 0,550. 1,363. 0,570. Łódzkie. 1,296. 0,651. 1,279. 0,542. 1,684. 0,705. Małopolskie. 1,213. 0,609. 1,377. 0,584. 1,462. 0,612. Mazowieckie. 1,992. 1,000. 2,357. 1,000. 2,390. 1,000. Opolskie. 1,284. 0,645. 1,449. 0,615. 1,787. 0,748. Podkarpackie. 1,496. 0,751. 1,648. 0,699. 1,893. 0,792. Podlaskie. 1,114. 0,559. 1,116. 0,473. 1,199. 0,502. Pomorskie. 0,940. 0,472. 1,042. 0,442. 1,220. 0,511. Śląskie. 0,982. 0,493. 1,161. 0,492. 1,264. 0,529. Świętokrzyskie. 1,178. 0,591. 1,050. 0,445. 1,310. 0,548. Warmińsko-mazurskie. 1,052. 0,528. 1,342. 0,569. 1,158. 0,485. Wielkopolskie. 0,925. 0,465. 1,139. 0,483. 1,275. 0,533. Zachodniopomorskie. 1,023. 0,514. 1,095. 0,464. 1,238. 0,518. Źródło: obliczenia własne..

(19) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 23. Tabela 13. Uporządkowanie województw według syntetycznego miernika warunków i bezpieczeństwa pracy w latach 2000 i 2004 (wariant II) Lp.. 2000 województwo. 2004 zmienna miernik. województwo. zmienna miernik. 1. Mazowieckie. 1,992. 1,000. Mazowieckie. 2,390. 1,000. 2. Podkarpackie. 1,496. 0,751. Podkarpackie. 1,893. 0,792. 3. Łódzkie. 1,296. 0,651. Opolskie. 1,787. 0,748. 4. Opolskie. 1,284. 0,645. Łódzkie. 1,684. 0,705. 5. Kujawsko-pomorskie. 1,281. 0,643. Małopolskie. 1,462. 0,612. 6. Małopolskie. 1,213. 0,609. Kujawsko-pomorskie. 1,455. 0,609. 7. Świętokrzyskie. 1,178. 0,591. Lubuskie. 1,363. 0,570. 8. Podlaskie. 1,114. 0,559. Świętokrzyskie. 1,310. 0,548. 9. Warmińsko-mazurskie. 1,052. 0,528. Wielkopolskie. 1,275. 0,533. 10 Zachodniopomorskie. 1,023. 0,514. Śląskie. 1,264. 0,529. 11 Śląskie. 0,982. 0,493. Zachodniopomorskie. 1,238. 0,518. 12 Lubelskie. 0,953. 0,478. Pomorskie. 1,220. 0,511. 13 Lubuskie. 0,949. 0,477. Podlaskie. 1,199. 0,502 0,485. 14 Pomorskie. 0,940. 0,472. Warmińsko-mazurskie. 1,158. 15 Wielkopolskie. 0,925. 0,465. Dolnośląskie. 1,107. 0,463. 16 Dolnośląskie. 0,886. 0,445. Lubelskie. 1,098. 0,460. Źródło: obliczenia własne.. Przeprowadzone badania pozwalają na dokonanie oceny zmian w przestrzennym zróżnicowaniu kraju pod względem warunków i bezpieczeństwa pracy. Mimo że wartości zmiennej syntetycznej wykazują w kolejnych latach tendencję wzrostową, nie oznacza to jednak, że we wszystkich regionach nastąpiła pozytywna zmiana na liście rankingowej. W okresie 2000–2004 pozytywne zmiany w zakresie warunków i bezpieczeństwa pracy zaobserwowano w takich województwach, jak: wielkopolskie, lubuskie oraz małopolskie i opolskie. Zdecydowanie natomiast pogorszyły się warunki i bezpieczeństwo pracy w województwach: lubelskim, warmińsko-mazurskim, podlaskim, a także świętokrzyskim i zachodniopomorskim (zob. tabele 11 i 13). W celu oceny intensywności zmian w przestrzennym zróżnicowaniu warunków i bezpieczeństwa pracy w Polsce w latach 2000–2004 wyznaczono miernik (indeks) zmian strukturalnych, korzystając ze wzoru14:. 14. Zob. np. [Malina 2004, s. 51]..

(20) Anna Malina. 24. 2 n  qi   = ∑ qti+ τ  t +i τ − 1   i =1  qt    1. Vt , t + τ. 1/ 2. 1. (i = 1, …, n ) .. (4). Jeśli miernik (4) przyjmie wartość zero, oznacza to, że nie nastąpiły zmiany strukturalne w porównywanych okresach t oraz t + τ. Im wartość miernika bardziej różni się od zera, tym silniejsze są zmiany strukturalne w porównywanych okresach. Obliczone wartości miernika V dla porównywanych lat 2000/2004 są równe odpowiednio – dla wariantu I: 0,426, natomiast dla wariantu II: 0,284. Wyniki te wskazują, że w badanym okresie wystąpiły wyraźne zmiany w przestrzennym zróżnicowaniu warunków oraz bezpieczeństwa pracy, przy czym znacznie silniejsze zmiany wystąpiły w warunkach pracy wśród pracujących poza rolnictwem indywidualnym. 6. Podsumowanie Oceniając stan warunków i bezpieczeństwa pracy w Polsce należy stwierdzić, że wymaga on poprawy i konsekwentnych działań zarówno ze strony organów państwa tworzących prawo dostosowane do standardów międzynarodowych, jak i pracodawców. Aby istotnie poprawić warunki oraz stan materialnego środowiska pracy, niezbędna jest jednak poprawa sytuacji finansowej w zakładach pracy, która w przypadku wielu małych i średnich zakładów pracy nie jest zadowalająca. Pracodawcy tej kategorii zakładów pracy często korzystają z własnych środków finansowych, które są ograniczone i uniemożliwiają poprawę bezpieczeństwa pracy i ochronę zdrowia pracowników. Na stan warunków pracy w Polsce niewątpliwie wywiera wpływ spowolnienie w ubiegłych latach tempa wzrostu gospodarczego. Rok 2004 był pierwszym od 1998 rokiem szybkiego, ponadpięcioprocentowego wzrostu gospodarczego. Odnotowane od niedawna ożywienie gospodarcze nie przełożyło się jeszcze na widoczną poprawę warunków i bezpieczeństwa pracy oraz wyraźny wzrost liczby pracujących w gospodarce. Ponadto w związku z nadal utrzymującym się zjawiskiem dużego bezrobocia, w sytuacji nadmiaru siły roboczej, pracodawcy mogą mniej liczyć się z koniecznością zachowania standardów bezpieczeństwa, a pracownicy, za cenę zachowania miejsc pracy, będą zgadzać się na pracę w warunkach uciążliwych, szkodliwych oraz niebezpiecznych. Ocena warunków pracy oraz śledzenie zmian w zakresie zagrożeń na stanowiskach pracy daje podstawy do podejmowania działań i prowadzenia odpowied-.

(21) Analiza przestrzennego zróżnicowania…. 25. niej polityki w dziedzinie poprawy warunków i bezpieczeństwa pracy zgodnej z wymogami i standardami Unii Europejskiej. Literatura Bank danych regionalnych [2006], GUS, www.stat.gov.pl, data dostępu: kwiecień 2006. Gasińska M. [1997a], Warunki pracy w Polsce w okresie przemian (cz. I), „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 6. Gasińska M. [1997b], Warunki pracy w Polsce w okresie przemian (cz. II), „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 7–8. Głąbicka K. [2001], Wybrane elementy rynku pracy, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa. Głąbicka K. [2005], Rynek pracy w jednoczącej się Europie, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa. Gudowska B. [2003], Choroby zawodowe, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 4. Kryńska E. [2001], Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Malina A. [2004], Wielowymiarowa analiza przestrzennego zróżnicowania struktury gospodarki Polski według województw, AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 162, Kraków. Polski rynek pracy. Niedopasowania strukturalne [2004], red. E. Kryńska, IPiSS, Warszawa. Rączka K. [2001], Czas pracy – nowa regulacja prawna, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 4. Rocznik Statystyczny Województw [2001], GUS, Warszawa. Roczniki Statystyczne Pracy [1999, 2001, 2003], GUS, Warszawa. Rynek pracy w warunkach zmian ustrojowych [2003], red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań. Rzepecki J. [1999], Ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy w Polsce, „Polityka Społeczna. Miesięcznik poświęcony Pracy i Sprawom Socjalnym”, nr 8. Salwa Z. [2003], Pojęcie wypadku przy pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 3. Świątkowski A. [2004], Podstawy prawne wykonywanej pracy w dotychczasowej działalności MOP, „Polityka Społeczna. Miesięcznik poświęcony Pracy i Sprawom Socjalnym”, nr 4. Warunki pracy w 2000 r. [2001], „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa. Wyka T. [2001], Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników w działalności normotwórczej MOP, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, nr 12. Wypadki przy pracy w 2000 r. [2001], „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa. Wypadki przy pracy w 2004 r. [2005], „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa..

(22) 26. Anna Malina. Analysis of the Spatial Differentiation of Work Conditions in Poland by Voivodship This article contains research on work conditions and work health and safety in Poland in terms of their dynamics and spatial distribution. The analysis of work conditions and work health and safety was characterized variables informing about persons working in conditions that are a threat to health, persons injured in accidents at work, the causes of the accidents, occupational (work-related) illnesses and also incapacity for work due to accidents at work and occupational illnesses. The synthetic measures were used in order to assess the geographical differentiation of work conditions and work health and safety. The research allowed voivodships to be ranked according to work conditions and work health and safety and also enabled an assessment of the changes in work conditions in Poland in the years 1999–2004..

(23)