Archeologia Polski Środkowowschodniej,!. IV, 1999
Sł a w o m ir Ka d r ó w
S y l w e s t e r C z o p e k , P r a d z i e j e P o l s k i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j , Rz e s z ó w1 9 9 9 ; 2 1 8 s t r o n , w t y m : 4 5 r y c i n , 5 t a b e l
Praca Sylw estra C zopka pt. P radzieje P olski p o łu dniow o-w schodniej, w ydana przez W ydaw nictw o Wy ższej Szkoły P edagogicznej w R zeszow ie, składa się z sześciu rozdziałów i obszernego spisu w ykorzystanej literatury przedm iotu. W pierw szym rozdziale (Wstęp. Wprowadzenie do prahistorii) autor kreśli zarys w zajem nych relacji m iędzy tak zasadniczym i pojęciam i jak: pra historia, pradzieje i archeologia. W dalszej partii tego rozdziału zajm uje się czasem i m etodam i jeg o pom iaru w praktyce archeologicznej. Następnie pośw ięca on uw a gę przestrzeni i środow iskow ym uw arunkow aniom osad nictw a pradziejow ego. K olejnym poruszanym zagadnie niem są m etody i cele badań nad społeczeństw am i pra historycznym i. R ozdział pierw szy zam ykająuw agi na te m at historii badań archeologicznych na terenie Polski południow o-w schodniej.
W drugim rozdziale S połeczeństw a zbieracko-ło- wieckie S. C zopek charakteryzuje epoki paleolitu i m e zolitu. Na w stępie zarysow uje najw ażniejsze ich cechy, a m ianow icie niesłychanie długie trw anie i jednostron ność spuścizny kulturow ej w postaci praw ie w yłącznie narzędzi kam iennych, z k tórą m a do czynienia arche olog. N astępnie om aw ia zm ienność środow iska natural nego, dla którego tak typow e było następstw o okresów zim nych (zlodow aceń) i ciepłych (interglacjałów). Część pierw szą tego rozdziału zam ykają uwagi na tem at naj ważniejszych surow ców kam iennych wykorzystywanych przez najstarszych m ieszkańców ziem Polski południo w o-w schodniej, podstaw ow ych technik produkcji w yro bów kam iennych oraz rodzajów narzędzi w ykorzysty w anych w tych odległych epokach. Z asadnicze partie rozdziału drugiego pośw ięcone są jed n ak gruntow nej charakterystyce zespołów kulturow ych obecnych w opi sywanej części Polski w okresach górnego paleolitu (kul tura oryniacka, kostienkow sko-aw diejew ska i m agdaleń ska), paleolitu schyłkow ego (kultura św iderska) i m ezo litu (kultura kom ornicka, chojnicko-pieńkow ska i jani- sławicka). Poruszane je s t zagadnienie trw ania społecz ności żyjących w środow isku kulturow ym typow ym dla starszej i środkowej epoki kam ienia w czasach znacznie późniejszych. R ozdział zam ykają rozw ażania na tem at zasadniczych rysów życia codziennego w najstarszym okresie bytow ania grup ludzkich.
W rozdziale trzecim (Rew olucja neolityczna i naj starsze społeczności rolnicze) autor zajm uje się kw estią rew olucji neolitycznej, jej ram chronologicznych i defi nicji tego jednego z najw ażniejszych w ydarzeń w dzie
ja c h ludzkości. O pisuje skalę i znaczenie przem ian go spodarczych, których istotą było w prow adzenie reguł gospodarki w ytw órczej. U zupełnieniem tych uw ag je st rys kultury duchowej i społecznej w młodszej epoce ka mienia. W dalszej partii rozdziału opisyw ane są neoli tyczne jednostki kulturow e obecne w Polsce południo w o-w schodniej (kultura ceram iki w stęgow ej rytej, ma- licka, lubelsko-w ołyńska, pucharów lejkow atych, am for kulistych, ceram iki sznurowej oraz kultury subneolitycz- ne). C harakterystykę epoki neolitu zam ykają rozw aża nia nad życiem codziennym tych czasów oraz nad jej znaczeniem dla dziejów człow ieka.
W ro zd ziale czw artym (C yw iliza cja epoki brązu i w czesnej epoki żelaza) pom ieszczono interesujące uw a gi na tem at przełom u cyw ilizacyjnego, którego św iad kiem była epoka brązu. N astępnie zarysow ano zasadni cze cechy poszczególnych kultur archeologicznych, któ rych ślady odkryw ane są w interesującej autora części Polski (kultury m ierzanow ickiej w raz z przeżyw ający mi się elem entam i epineolitycznym i, kultury trzciniec- kiej, otom ańskiej i pilińskiej, tarnobrzeskiej, gawskiej i pom orskiej). Podobnie ja k poprzednie rozdziały, które pośw ięcone były p rzed staw ien iu głów nych epok roz w oju kultury ludzkiej, tak i ten zakończony je s t p ano ram ą życia codziennego epoki brązu i początków epoki żelaza oraz uw agam i na tem at ich historycznego zna czenia.
Rozdział piąty ( W cieniu Rzym u) zawiera próbę okre ślenia kulturotw órczej roli cyw ilizacji śródziem nom or skiej dla Europy Środkowej oraz charakterystykę elem en tów kulturow ych obecnych w tym czasie w Polsce połu- dniowo-wschodniej, które decydowały ojej prahistorycz nym obliczu. N ależą tu kultura lateńska (celtycka) i prze w orska oraz dackie elem en ty k u lturow e. N a osobne om ów ienie zasłużyły tzw. im porty rzym skie. W dalszej części rozdziału przedstaw ione zostały źródła pisane, ośw ietlające w zdecydow any sposób interesującą epokę oraz problem stosunków etnicznych w tym czasie. U w a gi na tem at życia codziennego oraz schyłku czasów okre ślanych jak o pradziejow e zam ykają ten rozdział.
W Zakończeniu (w rozdziale szóstym ) w syntetycz nej form ie zrekapitulow ano najistotniejsze punkty roz w oju dziejow ego koncentrując się na m aterialnych św ia dectwach przem ian cywilizacyjnych. Uwypuklono w nim zasadnicze znaczenie warunków naturalnych dla rozw oju kulturow ego, a także oddziaływ ań zew nętrznych na ewo lucję kultury sym bolicznej i społecznej. K siążkę zam y
Re c e n z j eio m ó w ie n ia 259
kają uwagi na tem at znaczenia prahistorii dla w spółcze snych społeczeństw.
W łaściw y d o b ó r m ateriału ilustracyjnego ułatw ia śledzenie zasadniczych w ątków pracy. U w agę zwraca też długa lista (256 pozycji) w ykorzystanej literatury przed m iotu, co poniekąd je s t dow odem ow ocności w ysiłków badaw czych całego grona badaczy zw iązanych z arche ologią R zeszow szczyzny. Pew nym m ankam entem pra cy je st brak obcojęzycznego streszczenia i obcojęzycz nych podpisów pod ilustracjam i. Zw ażyw szy na przy graniczne położenie regionu brak ten w ydaje się tym bardziej dotkliwy.
Po raz pierw szy w piśm iennictw ie naszej dyscypli ny przedstaw iona została w omawianej pracy kom petent na, syntetyczna panoram a najstarszych dziejów południo w o-w schodniej części naszego kraju w granicach w oje w ództw a podkarpackiego. Z ostała ona napisana przy uw zględnieniu w yników prow adzonych tam od wielu lat badań terenow ych, w tym najnow szych. Istotniejszy je d nak w ydaje się fakt, że autor pracy - w szak specjalista w zakresie dziejów w czesnych odcinków epok m etali - w sposób profesjonalny kom entuje też dokonania arche ologii epoki kam ienia. W przeciw ieństw ie do podejm o w anych w cześniej przez różnych autorów prób syntety
zow ania pradziejów Rzeszow szczyzny, recenzow ana tu praca w w yw ażony sposób odnosi się do poszczegól nych odcinków czasowych. Rów nież w sensie przestrzen nym Sylw ester C zopek unika nieuzasadnionych m ery torycznie preferencji terytorialnych, obiektyw nie relacjo nując sytuację na całym , tak bardzo zróżnicow anym śro dow iskow o terytorium . Stara się też jednakow o oceniać dorobek kilku aktyw nie działających tam od lat ośrod ków a rc h e o lo g ic zn y c h (m .in. R zeszo w a, P rzem y śla i Krosna).
P raca S ylw estra C zopka w yróżnia się jasn ą, p rze m yślaną konstrukcją. Język w ykładu w olny od nadm iaru „ sla n g u ” arch e o lo g ic z n e g o p re d y sty n u je o p isy w an ą pozycję ja k o lekturę dla grona czytelników znacznie szerszego niż środow iska archeologów i prahistoryków . W k siążce zn aleźć m ożna w iele defin icji n iezw ykle istotnych dla zrozum ienia problem ów pracy w arsztato wej archeologa i prah isto ry k a - co w ażne - napisanych p o p raw n ą polszczyzną. D latego też w inna być ona za lecana ja k o lektura dla osób studiujących nauki h isto ry czn e o ra z inne k ie ru n k i h u m a n isty c z n e . O g ó ln ie stw ierdzić m ożna, że w ysoki poziom naukow y o pinio w anej p racy h arm onizuje z je j poznaw czo-dydaktycz- nym i celam i.
