Waldemar Chrostowski
"Continuing Questions in Old
Testament Method and Theology", ed.
C. Brekelmans, M. Vervenne, Leuven
1989 : [recenzja]
Collectanea Theologica 61/4, 201-204
cioła w drugiej połowie XVI w. (s. 227—234), oraz Pięćsetpięćdziesięciolecie
Soboru Ferraro — Florenckiego (s. 243—254), gdzie przedstaw ia tło historyczne
oraz przebieg i skutki soboru, wśród których na pierwszy plan w ybija się pokonanie przez papiestwo tendencji koncyliarystycznych oraz stworzenie wzorca dla wszystkich późniejszych unii kościelnych. Z kolei ks. Józef W ó l c z a ń s k i napisał szkic Z dziejów Akadem ii Duchownej w Petersburgu (s. 213—224). Powołana do życia przez cara M ikołaja I m iała wedle intencji założyciela przygotowywać kadrę polskiego duchowieństwa na wyższe sta nowiska kościelne w duchu absolutnego lojalizm u wobec władcy. Tekst oma wia narodziny i funkcjonow anie Akademii oraz jej rolę w procesie kształ tow ania życia Kościoła w zaborze rosyjskim.
Ważne miejsce w tomie zajm uje doskonałe opracowanie Zydow sko-
-chrześcijańskie sem inarium w Chicago (1989) jako model dialogu m iędzy- religijnego, pióra ks. Stanisław a H a r ę z g i (s. 235—242). Autor był jednym
z bardziej aktyw nych uczestników międzyreligijnego spotkania w Chicago, zaś jego prezentacja należy do najlepszych opisów tego unikalnego w yda rzenia. Ks. H a r ę z g a omawia chicagowskie sem inarium na tle ogólno- kościelnego dialogu z judaizmem, przypomina kierunki zaproponowanego przez organizatorów ze Spertus College of Judaica studium biblijno-teologicznego oraz doświadczenia liturgii i modlitwy, a także wskazuje na praktyczne n u rty dialogu.
Trzy teksty przybliżają to, co aktualnie dzieje się w Przem yślu: Z życia
M uzeum Diecezjalnego w Przem yślu — ks. Zbigniew B i e l a m o w i c z (s.
225—226), Członkowie redakcji „Vox P atrum ” w Sem inarium Duchownym
w Przem yślu — Bogdan S t a n a s z e k (s. 259—260) oraz zam ykające tom Sprawozdanie z działalności Sem inarium Duchownego i In sty tu tu Teologicz nego w Przem yślu za rok akadem icki 1988/89, opracowane przez ks. S tani
sława Z y g a r o w i c z a (s. 261—264).
Tom zawiera zatem 17 interesujących artykułów i przyczynków. W pełni zasługuje na uwagę teologów, socjologów, socjologów religii, psychologów, historyków, ekum enistów i pastoralistów. Szkoda tylko, że teksty nie zostały ułożone podług jakiegoś czytelnego klucza, więc czytelnik sam musi się po starać o jego ustalenie. W tomie znalazło się zbyt wiele błędów maszynowych i pomyłek, a naw et błędów ortograficznych. Wprawdzie kilkadziesiąt sprosto wano w załączonym do czasopisma wykazie błędów, ale wnikliw ą korektę należało przeprowadzić wcześniej. Pomyłki i błędy w drukow anych publi kacjach to częsty grzech piśm iennictwa teologicznego w naszym kraju. Żenu jące niedociągnięcia obniżają rangę najam bitniejszych przedsięwzięć. Przeto
zwłaszcza początkujące grem ia wydawnicze właśnie w tej dziedzinie muszą wykazywać m aksym alną kom petencję i staranność. Mimo tych usterek zo stał zrobiony dobry początek i z niecierpliwością czekamy na kolejne tomy
Premislia Christiana.
ks. W aldemar Chrostowski, Warszawa
C. BREKELMANS (ed.) — M. VERVENNE (rev. and enlarged ed.), Con
tinuing Questions in Old Testam ent Method and Theology, Bibliotheca Ephe
m eridum Theologicarum Lovaniensium X XXIII, Leuven U niversity Press — U itgeverij Peeters, Leuven 1989, s. 250.
Książka ma osobliwy rodowód, którego świadectwem jest jej podwójny tytuł. Podany wyżej w brzm ieniu angielskim pochodzi z obwoluty, natom iast na stronie tytułow ej widnieje nieco inny tytuł francuski (Questions discutées
d’Ancien Testam ent — Méthode et Théologie), zaś angielski służy jako pod
tytuł. Chodzi bowiem o drugie wydanie dzieła opublikowanego po raz pier wszy w 1974 r., w ram ach tej samej serii wydawniczej. W książce zebrano
m ateriały z X X III Lowańskich Dni Biblijnych, jakie odbyły się w dniach 23—25 sierpnia 1972 r. i były poświęcone najbardziej wówczas dyskutowanym problemom badawczym nad Starym Testamentem. Spotkanie zgromadziło oko
ło 120 biblistów i zogniskowało się wokół trzech zagadnień: filologia i k ry tyka tekstu, starotestam entow a koncepcja Przym ierza oraz miejsce lite ratu ry mądrościowej w teologii Starego Testam entu. Poszczególne kwestie były przedstaw iane równolegle przez dwóch specjalistów, prezentujących odmienne p unkty widzenia, po czym rozw ijała się dyskusja. W książce zamieszczono sześć tekstów głównych w ystąpień oraz dodano pięć innych artykułów , do tyczących dwóch pierwszych grup tematycznych. Opracowania tekstów doko nał prof. С. B r e k e l m a n s , który przewodniczył lowańskiem u spotkaniu biblistów. Po kilkunastu latach okazało się, że dyskutow ane niegdyś problem y nie straciły n a aktualności i że przem yślenia z początku lat 70. przetrw ały próbę czasu. Redaktorzy dobrze znanej biblistom serii zdecydowali się za
tem na pow tórne wydanie, z tym że poproszono autorów o przew artościo w anie i zwięzłe uzupełnienie dawniejszych poglądów. Niestety, dwaj auto rzy — M. D a h o o d i D . J. M c C a r t h y — zmarli, zaś stan zdrowia trze ciego, P. A. H. D e В o e r a, uniemożliwił m u pracę naukową. Ich teksty zaktualizował, a wszystkie opracował na nowo, M. V e r v e n n e . Otrzymaliśmy więc książkę znaną i nową zarazem.
Stosownie do trzech wiodących tem atów Lowańskich Dni Biblijnych a r tykuły układają się w trzy części. Na pierwszą (s. 11—70) składają się trzy teksty: N orthw est Sem itic T e x t and Textual Criticism of the Hebrew Bible (M. D a h о о d), Philology and Exegesis — Som e General Rem arks w ith Illu
strations fro m Job (J. B a r r ) oraz „The Original Meaning of the T e x t’’ and Other Legitim ate Subjects for Sem antic Description (J. F. A. S a w y e r).
Michel D a h o o d, długoletni wykładowca Papieskiego Instytutu Biblijnego, zm arł 8 m arca 1982 roku. Zafascynowany odkryciam i w U garit i Ebla, n a leżał do najw ybitnieszych znawców północno-zachodniej grupy języków se m ickich (ugarycki, fenicki i eblaicki). Pozostawił mnóstwo publikacji akcen tujących ścisłe związki starożytnej literatu ry ugaryckiej ze Starym Testa mentem . W książce wydanej w 1965 r. napisał, że wiedza o ugaryckich przy- im kach i partykułach rzuca więcej św iatła na zrozumienie tekstu ST ani żeli zapisy zwojów ąum rańskich. To i podobne stw ierdzenia napotkały na zarzuty panugarytyzm u, które D a h o o d kwitow ał tym gorliwszą analizą tekstu biblijnego pod kątem jego zbieżności z twórczością ugarycką. W tym samym tonie jest utrzym any jego tekst w om awianej książce. A utor analizuje k il ka miejsc, a szczgólnie Hb 3 oraz cztery fragm enty z Księgi Izajasza (14,30— 31; 30,27; 33,2—3; 47,1). Na kilka lat przed śmiercią, od roku 1977, D a h o o d poświęcił się badaniu k u ltu ry i języka z Ebla (III tys. przed Chr.). Nie wszyscy uczeni przystaw ali na ta k silne eksponowanie w objaśnianiu ST ościennych języków i k u ltu r Izraela. Jednym z oponentów był Jam es B a r r . W artykule, jak i następuje, ustosunkow uje się on wobec jednego z tekstów, na którym skoncentrow ał się D a h o o d , mianowicie Hb 3. B a r r zręcznie stosuje do tekstu starotestam entow ego zasady i techniki filologii porów naw czej pokazując, że nie można poprzestać n a wyszukiw aniu paralel, ponieważ tekst, a tekst biblijny w szczególności, rządzi się własnym i praw am i. W tra k cie analizy porównawczej Biblii i tworzywa ugaryckiego nie wolno prze oczyć wszystkich w ynikających stąd konsekwencji. D a h o o d napisał sporo kom entarzy do rozm aitych miejsc Starego Testam entu, wyliczając zbieżności
z
piśm iennictwem ugaryckim i proponując nowe objaśnienia biblijnego tekstu oparte wyłącznie na paralelach ugaryckich. B a r r twierdzi, że produkowanie przekładów polegających na rzeczywistych lub domniemanych związkach z lite ratu rą sąsiadów Izraela może być m ylące i niebezpieczne. „Uważam — napisał — że przekłady, przynajm niej te, które m ają stanowić zamierzoną in terpretację podaw aną opinii publicznej, mogą i powinny być publikowane dopiero po pełnej ocenie świata naukowego i dopiero po całym procesieegzegezy, obejm ującym rozważania krytycznoliterackie, krytycznoredakcyjne, historycznoredakcyjne i teologiczne” (s. 60). A rtykuł, którego autorem jest J. F. A. S a w y e r , zamieszczony po tym dwugłosie, skupia się na tzw. ory ginalnym znaczeniu tekstu w „archeologicznym” sensie tego słowa. Często się zdarza, że badacze usiłujący odtworzyć znaczenie tekstu w X, VI lub w III w. przed Chr., czynią to stosownie do własnych potrzeb i uw arunkow ań. S a w y e r podkreśla aspekty ustawicznej relektury i reinterpretac.il, których nie wolno lekceważyć w rozważaniach wokół Biblii. Dzisiaj ten punkt widzenia jest oczy wisty, ale praw ie 20 lat temu, kiedy odbywała się low ańska debata, były to postulaty nowe. Każdy fragm ent biblijnego tekstu stanow i integralną część kanonu ksiąg świętych i jego znaczenie trzeba ustalać w kontekście pozosta łych pism kanonicznych.
Drugi, najobszerniejszy, blok artykułów zebranych w książce (s. 71—164) obraca się wokół problem atyki Przym ierza w Starym Testamencie: Gottes
Zuspruch und Anspruch (E. К u t s с h), Covenant Relationships (D. J. M c-
C a r t h y ) , Quelques remarques sur l’arc dans la nuée (P. A. H. D e В о e r),
Noah and Israel — The Everlasting Divine Covenant w ith M ankind (L. D e
q u e к e r), C omment au septièm e siècle envisageait-on l’avenir de l’Alliance?
Etude de Lv. 26, 3—45 (P. В u i s) oraz Quelques remarques sur la nouvelle alliance chez Jérém ie (R. M a r t i n-A с h a r d). E rn st K u t s c h omawia w trzech etapach pojęcie berith w teologii starotestam entow ej. Rozpoczyna od przeglądu opinii i wyników badań, wylicza i opisuje najbardziej charakte rystyczne przykłady odsłaniające znaczenie berith (Rdz 15,18; Ez 17,13—14; lK rl 5,26) craz dokonuje syntezy tego, co ST ma do powiedzenia na tem at przym ierza z Abraham em , na Synaju i z Dawidem. Relacje przymierza roz p atruje również D. M c C a r t h y , autor szeroko znanego studium Treaty and
Covenant (1963), zm arły 29 sierpnia 1983 roku. Na jego arty k u ł składają się
rozważania o przymierzach opisanych w Księdze Rodzaju (21.22—34; 26, 23—33 i 31,25—32,3) i rozm aitych aspektach rzeczywistości przymierza. Po tych dwóch głównych artykułach zamieszczono cztery przyczynki odnoszące się do tej sam ej problematyki. Pierwszy, pióra P. A. H. D e В o e r a, dotyczy przym ie rza Boga z Noem, zwłaszcza m otywu tęczy na niebie (Rdz 9, 8—17), drugi, autorstw a L. D e q u e r k e r a , omawia przymierze Boga z ludzkością w oso bie Noego pod kątem stosunku względem przym ierza Boga z Izraelem, trzeci (Р. В u i s) stanowi studium Kpł 26, 3—45, na które składa się analiza tekstu i opis okoliczności historycznych, w jakich on powstał, natom iast czwarty (R. M a r t i n-A с h a r d) podejm uje odwieczny tem at „nowego Przym ierza” z J r 31,31—34. W przypadku tej części rozważań szczególnie ważne są dopo wiedzenia autorów zamieszczone na końcu książki.
O statni dwugłos (s. 165—202) dotyczy literatu ry mądrościowej: A lttesta-
m entliche W eisheit in christlicher Theologie? (H. D. P r e u s s ) oraz Le con trepoint théologique apporté par la réflexion sapientielle (J. L é v e q u e). Rozu
m iejąc potrzebę chrześcijańskiej lektury Starego Testam entu, H. D. P r e u s s zastanaw ia się nad miejscem literatu ry mądrościowej w chrześcijańskiej teo logii. Problem jest o tyle złożony, że wiele fragm entów tej literatu ry posiada w yraźne paralele w literaturze pozabiblijnej. Rodzi się pytanie, czy motywy „zjahwizowane”, tj. adaptow ane do potrzeb kultu Jahw e, mogą powiedzieć coś chrześcijaninowi. Jest to w gruncie rzeczy pytanie retoryczne, bo odpo wiedź m usi być pozytywna, tym niem niej pozostaje kw estia j а к chrystolo giczna lektura Biblii może i powinna wykorzystywać różnorodne w ątki li te ra tu ry mądrościowej. Z kolei J. L é v e q u e poddaje pod rozwagę problem, dlaczego tem aty historyczne i teologiczne, które obficie przew ijają się w księ gach historycznych i prorockich ST (przymierze, objaw ienie na Synaju, w y bór Izraela, nadzieje m esjańskie) zajm ują tak mało m iejsca w literaturze mądrościowej. Spraw a ta od daw na intryguje biblislów, którzy usiłują dociec, na ile autorzy mądrościowi znali i przyswoili sobie tradycje jahwistyczne oraz ustalić związki między lite ra tu rą mądrościową a prorocką. A utcr rozważa
nastaw ieire mądrości Izraela wobec św iata stworzonego i wobec ludzkiej egzystencji. Aczkolwiek istotnie dokonało się znaczne przesunięcie akcentów, m ędrcy stale podkreślali trwałość przym ierza Boga z ludzkością i daw ali w y raz dużemu otw arciu ekumenicznemu ludu Bożego.
Książkę zam ykają noty uzupełniające, poczynione przez autorów lub redaktora drugiego w ydania (s. 203—222) oraz wykaz skrótów i indeksy (au torów, tekstów, przedmiotowy, słów i zwrotów). Starannie opracowane w ydat nie ułatw iają lekturę dzieła i nadają m u większą spójność. Dobrze się stało, że redaktorzy Bibliotheca Ephem eridum Theologicarum Lovaniensium zdecy dowali się na wznowienie tej pozycji. Kwestie dyskutowane 20 lat tem u n a dal pozostają w polu zainteresow ania starotestam entalistów . Wiele rozważań podejm uje się dzisiaj podług nowych kryteriów i metod badawczych. Doty czy to zwłaszcza analizy semantycznej, term inologii i w ątku przymierza, a także kilku zagadnień teologii biblijnej. Bardzo interesujące są uwagi po czynione przez autorów , którzy w racając po latach do podjętej niegdyś pro blem atyki dorzucają nowe myśli, a zarazem w ykazują tę samą co w tedy bez radność wobec spraw niejasnych i trudnych. Na cenne uzupełnienia złożyły się również doskonałe wskazówki bibliograficzne, sugerujące dalszą lekturę i bilansujące kierunki dyskusji odbytych w latach 70. i 80. M ając to na względzie lek tu ra książki może stymulować nowe poszukiwania i budzi praw dziwy szacunek wobec wkładu uczonych, których przem yślenia weszły na stałe do historii badań nad Biblią.
ks. W aldemar Chrostowski, Warszawa
Wayne MEEKS, The Moral World of the First Christians, London 1987, SPCK, s. 182.
Temat tej książki jest niewątpliwie ważny: jak bowiem przedstawić moż na życie i etykę pierwszych chrześcijan n a tle idei m oralnych i etosu świata starożytnego? W większym zakresie tego zagadnienia dotąd nie podejmowano (chyba że apologetycznie), nie jest to też popularny tem at badań szczegóło wych. Częściej pisze się o etyce NT, czyli o form ułow aniu i przekazie zasad m oralnych już w ew nątrz młodego chrześcijaństwa.
Mimo tego lek tu ra trochę rozczarowuje. Istotnie, przedstawiono obok siebie koncepcje etyczne grecko-rzymskie, izraelskie i chrześcijańskie. Mało jest jednak elem entu porów nania czy historycznego studium zależności. Co więcej, styl jest podręcznikowy, szereg sekcji dotyczących poszczególnych m y ślicieli czy ksiąg mogłoby znaleźć się bez zmian w podręczniku historii filo zofii lub teologii biblijnej. Następnie, autor naw iązuje do wykładów, jakie na te n tem at prowadził, w prow adzając sporo objaśnień i rozwinięć mających pomóc w lekturze początkującym. Tym m niej m iejsca przypadło kwestii centralnej.
Jest w prawdzie dobrą tradycją hum anistyki anglosaskiej (inaczej całkiem niż niem ieckiej — i naszej), że naw et zaawansowane monografie nie rezygnu ją z w prowadzenia dla początkujących i stale objaśniają rzeczy specjalistom już znane. Tym razem jednak popularyzacja przeważa nad głównym celem pracy. Musiało to być zam iarem autora; pisał zresztą dla wydaw nictw a spe cjalizującego się w przystępnych podręcznikch. Książka jest niewielka i m a ło zaw iera przypisów i literatury.
Jest jednak i głębsza przyczyna takiego rozwiązania, unikania porów nań i powiązań. A utor świadomie preferuje bowiem metodę socjologiczną, i to jest główna tej książki ciekaw a specyfika, a zarazem jednostronność. Interesuje go najbardziej etos przedstaw ianych społeczności, norm y etyczne jako czyn n ik identyfikacji i spójności grup społecznych. Metoda ta nie bardzo da się połączyć z porównawczą. W pływa też na w ykorzystanie miejsca, sporo go
