Mgr inż. Aleksandra Rudzka
Katedra Doradztwa w Agrobiznesie
Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy
Strategia zrównoważonego rozwoju gminy w świetle badań
wybranych województw północnej Polski
Wstęp
Zrównoważony rozwój jest koncepcją zgodną ze współczesnymi tendencjami pojawiającymi się we wszystkich rozwiniętych państwach świata. Świadomość konieczności zarządzania rozwojem w taki sposób, aby utrzymać równowagę pomiędzy elementami ekonomicznymi, społecznymi oraz ekologicznymi po-jawiła się wobec narastających zagrożeń w środowisku naturalnym. Doświad-czenia państw najlepiej rozwiniętych, zwłaszcza Unii Europejskiej, wskazują, że szczególnej troski wymagają obszary wiejskie oraz wszelka działalność gos podarcza związana z wykorzystaniem środowiska przyrodniczego w procesach gospodarczych1. Znacząca rola w realizacji takiej strategii przypada samorzą-dom gminnym, które mają duży wpływ na realizowaną politykę gospodarczą na swoim terenie2. Zasada poszukiwania równowagi rozwojowej wymaga realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego i trwałego, zwłaszcza w sytuacji wejścia polski w struktury Unii Europejskiej3. W związku z tym podjęto badania mają-ce na mają-celu oszacowanie działań samorządów gminnych w ramach przygotowań do integracji z UE.
1 B. Klepacki, Zrównoważony rozwój terenów wiejskich – wybrane aspekty teoretyczne,
proble-my Integracji Rolnictwa, nr 4, 2000, s. 27–31; Wiatrak A. p., Polityka ekologiczna w zrównoważonym rozwoju rolnictwa, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1, 2001, s. 90–99; A. Woś, s. J. Zegar, Rol-nictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002; s. Zawisza (red.), Zarządzanie zrówno-ważonym rozwojem obszarów wiejskich, Wyd. Uczelniane AtR, Bydgoszcz 2004.
2 A. Jarosz, Rola samorządów w aktywizacji wiejskich obszarów (na przykładzie turystyki wiejskiej
Małopolski Wschodniej), [w:] Rola samorządu w rozwoju obszarów wiejskich, A. Kożuch (red.), siedlce 1998, s. 96–109; B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Kantor Wydawniczy, Zakamycze 2001.
3 J. Heller, Integracja Polski z Unią Europejską, Oficyna Wydawnicza BRANtA, Bydgoszcz
celem przeprowadzonych badań była ocena skuteczności działań samorzą-dów lokalnych na rzecz wdrażania idei zrównoważonego rozwoju wobec integra-cji z Unią Europejską. procedura badawcza została przeprowadzona na przykła-dzie działalności samorządów gminnych w trzech wybranych województwach: kujawskopomorskim, zachodniopomorskim oraz warmińskomazurskim.
Badania odbyły się w marcu, kwietniu i maju 2003 roku, tuż przed integracją polski z UE. Aby uzyskać odpowiednie dane, wykorzystano ankietę składającą się z 32 pytań, w tym 22 zamkniętych oraz 9 półotwartych, umożliwiających rozszerzenie odpowiedzi i 1 pytania otwartego, pozwalającego na swobodne wyrażenie opinii przez respondentów. Kwestionariusze ankiet skierowano do wszystkich gmin w 3 badanych województwach. Otrzymano wypełnione arku-sze ze 135 gmin, w tym z: 45 gmin województwa kujawskopomorskiego, 47 zachodniopomorskiego oraz 43 warmińskomazurskiego.
WyNIKI BADAń
W pierwszej kolejności dokonano oceny charakteru badanych gmin w trzech województwach (tabela 1). miało to umożliwić oszacowanie strategii rozwoju gminy. Jak wynika z badań, w populacji znalazły się głównie gminy typowo wiejskie. W województwie kujawskopomorskim znajdowało się 80,0% „gmin wiejskich”, 4,4% „gmin podmiejskich”, „gmin z obszarami wiejskimi” było 8,9%, natomiast 6,7% to gminy „inne”: podmiejska i wiejska, miejskowiejska, rolniczoturystyczna. W województwie zachodniopomorskim 55,3% to „gminy wiejskie”, „gminy podmiejskie” nie występowały, „gmin z obszarami wiejski-mi” było 42,6% oraz 2,1% to „gminy wiejskomiejskie”. Natomiast w woje-wództwie warmińskomazurskim 67,4% to „gminy wiejskie”, 4,7% to „gminy podmiejskie”, „gmin z obszarami wiejskimi” było 20,9% oraz 7,0% to gminy o charakterze: miejskowiejskim (miasto i gmina).
Jedną z ważnych kwestii rozwoju zrównoważonego jest umiejętność radzenia sobie z najbardziej uciążliwą dla środowiska naturalnego produkcją zwierzęcą. Zwłaszcza intensywny chów zwierząt powoduje powstawanie znacznej ilości szkodliwych odpadów, które mogą zatruwać środowisko jeśli są nieumiejętnie wykorzystane lub ich produkcja przekracza możliwości bezpiecznego wykorzy-stania. Na pytanie dotyczące liczby gospodarstw w gminie prowadzących pro-dukcję zwierzęcą, w województwie kujawskopomorskim uzyskano informację, że w 40,0% gmin ponad 70% gospodarstw prowadziło taką produkcję, podczas gdy w województwie zachodniopomorskim tylko 6,4% gmin posiadało więcej
niż 70% takich gospodarstw, natomiast w warmińskomazurskim 23,3% gmin. szczegółowe dane zawiera tabela 2.
Tabela 2 liczba gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą w badanych gminach
Województwo
Gospodarstwa prowadzące produkcję zwierzęcą poniżej
10% 10–30% 30,1–50% 50,1–70% powyżej 70% inna Ogółem
l % l % l % l % l % l % l % Kujawsko pomorskie 0 0,0 4 8,9 4 8,9 15 33,0 18 40,0 4 8,9 45 100,0 Zachodnio- pomorskie 5 10,6 13 27,7 13 27,7 12 25,5 3 6,4 1 2,1 47 100,0 Warmińsko-mazurskie 1 2,3 5 11,6 13 30,2 10 23,3 10 23,3 4 9,4 43 100,0 Razem 6 4,4 22 16,2 30 22,2 37 27,4 31 23,0 9 6,6 135 100,0 Źródło: badania własne.
Kolejne zagadnienie dotyczyło liczby gospodarstw w gminie wyposażonych w betonową płytę na odchody zwierzęce. Zabezpiecza to przed przenikaniem szkodliwych związków do gleby i wód gruntowych podczas długotrwałego składowania obornika i innych odpadów organicznych. Niestety, we wszyst-kich trzech badanych województwach średnio 70,0% badanych twierdziło, że tylko mniej niż 10,0% gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą
wypo-Tabela 1 charakter badanych gmin w badanych województwach
Województwo
charakter gminy
Ogółem gmina
wiejska podmiejskagmina
gmina miejska z obszarami wiejskimi inny l % l % l % l % l % Kujawskopomorskie 36 80,0 2 4,4 4 8,9 3 6,7 45 100,0 Zachodniopomorskie 26 55,3 0 0,0 20 42,6 1 2,1 47 100,0 Warmińskomazurskie 29 67,4 2 4,7 9 20,9 3 7,0 43 100,0 Razem 91 67,5 4 2,9 33 24,4 7 5,2 135 100,0
nie takiego składowiska odpadów w gospodarstwach prowadzących produkcję zwierzęcą jest jednym z wymagań Unii Europejskiej, więc sporo w tej kwestii jest do zrobienia.
Tabela 3 liczba gospodarstw w gminie wyposażonych w płytę na odchody zwierzęce
Województwo
Gospodarstwa wyposażone w betonową płytę na odchody zwierzęce poniżej
10% 10–30% 30,1–50% 50,1–70% powyżej 70% inna Ogółem
l % l % l % l % l % l % l % Kujawsko pomorskie 35 77,8 7 15,6 1 2,2 0 0,0 0 0,0 2 4,4 45 100,0 Zachodnio- pomorskie 36 76,6 6 12,8 1 2,1 1 2,1 0 0,0 3 6,4 47 100,0 Warmińsko-mazurskie 25 58,1 14 32,6 1 2,3 1 2,3 0 0,0 2 4,6 43 100,0 Razem 96 71,1 27 20,0 3 2,2 2 1,5 0 0,0 7 5,2 135 100,0 Źródło: badania własne.
W dalszej kolejności badano gospodarstwa pod kątem posiadania szkicu sy-tuacyjnego użytków rolnych z podziałem na pola. Było to jednym z podstawo-wych wymagań przed włączeniem polski w struktury UE. Bez wykonania takich prac przygotowawczych nie było możliwe uruchomienie środków finansowych wspólnej polityki rolnej dla gospodarstw rolnych w polsce. Wyniki zestawione w tabeli 4 wskazują, że poniżej 10,0% gospodarstw w trzech województwach posiadało taki szkic. W każdym województwie średnio w 74,8% gmin wystę-powały takie gospodarstwa.
tabela 4 liczba gospodarstw posiadających szkic sytuacyjny użytków rolnych
Województwo
Gospodarstwa posiadające szkic sytuacyjny użytków rolnych poniżej
10% 10–30% 30,1–50% 50,1–70% powyżej 70% inna Ogółem
l % l % l % l % l % l % l % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Kujawsko pomorskie 34 75,6 4 8,9 1 2,2 1 2,2 0 0,0 5 11,1 45 100,0 Zachodnio- pomorskie 33 70,2 5 10,6 1 2,1 2 4,3 0 0,0 6 12,8 47 100,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Warmińsko-mazurskie 34 79,1 3 7,0 0 0,0 1 2,3 0 0,0 5 11,7 43 100,0 Razem 101 74,8 12 8,8 2 1,5 4 3,0 0 0,0 16 11,9 135 100,0 Źródło: badania własne.
Ze względów produkcyjnych i formalnoprawnych posiadanie szkicu sytu-acyjnego użytków rolnych przez gospodarstwa było niezmiernie ważne, zwłasz-cza w sytuacji, kiedy polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europej-skiej. Kiedy zapytano, czy zmierza się do tego, aby wszystkie gospodarstwa posiadały szkic z podziałem na pola, tylko 6,7% gmin w województwie kujaw-skopomorskim wskazało, że zmierza do tego celu. podobnie przedstawiała się sytuacja w województwie zachodniopomorskim (10,6%) i warmińskomazur-skim (16,3%) – dane szczegółowe przedstawiono w tabeli 5. Jak więc wynika z badań, stopień zaawansowania tego procesu był niewielki a świadomość ko-nieczności szybkiego wykonania tych zadań także niewielka. Jednak jak wska-zują obecne doświadczenia, udało się te prace wykonać dzięki znacznemu przy-spieszeniu w ostatniej fazie procesu integracji z UE.
Tabela 5 stan posiadania szkiców sytuacyjnych użytków rolnych w badanych gminach
Województwo
posiadanie szkiców sytuacyjnych użytków rolnych tak raczej tak raczej nie nie nie potrafię powiedzieć Ogółem
l % l % l % l % l % l %
Kujawskopomorskie 3 6,7 11 24,4 5 11,1 6 13,3 20 44,5 45 100,0 Zachodniopomorskie 5 10,6 13 27,7 5 10,6 6 12,8 18 38,3 47 100,0 Warmińskomazurskie 7 16,3 11 25,6 3 7,0 6 14,0 16 37,2 43 100,0 Razem 15 11,1 35 26,0 13 9,6 18 13,3 54 40,0 135 100,0 Źródło: badania własne.
Bardzo istotnym elementem wdrażania zrównoważonego rozwoju jest po-siadanie przez gminy programu lokalnego rozwoju. tabela 6 wskazuje, że aż 83,0% badanych gmin posiadało strategię rozwoju gminy. Były też gminy, któ-re nie posiadały takiego programu, najwięcej w województwie zachodniopo-morskim.
stan posiadania przez badane gminy programu lokalnego rozwoju
Województwo
Gminy posiadające program lokalnego rozwoju
tak nie Ogółem
l % l % l %
Kujawskopomorskie 40 88,9 5 11,1 45 100,0
Zachodniopomorskie 37 78,7 10 21,3 47 100,0
Warmińskomazurskie 35 81,4 8 18,6 43 100,0
Razem 112 83,0 23 17,0 135 100,0
Źródło: badania własne.
ponieważ zakładano, że nie wszystkie gminy posiadają program czy też stra-tegię rozwoju gminy, badano respondentów w kwestii zamiaru opracowania ta-kiego programu. Okazało się, że 78,3% gmin nieposługujących się takimi opra-cowaniami miało zamiar je stworzyć, a tylko 4,3% nie zamierzało niczego zrobić w tym kierunku (tabela 7).
tabela 7 Zamiar opracowania programu lokalnego rozwoju przez gminy
jeszcze go nieposiadające
Województwo
Zamiar opracowania programu lokalnego rozwoju tak raczej tak raczej nie nie nie potrafię
powiedzieć Ogółem l % l % l % l % l % l % Kujawskopomorskie 2 40,0 1 20,0 0 0,0 1 20,0 1 20,0 5 100,0 Zachodniopomorskie 10 100,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 10 100,0 Warmińskomazurskie 6 75,0 1 12,5 0 0,0 0 0,0 1 12,5 8 100,0 Razem 18 78,3 2 8,7 0 0,0 1 4,3 2 8,7 23 100,0 Źródło: badania własne.
Jeżeli chodzi o poszukiwanie dodatkowych informacji na temat posiada-nia przez gminy programu zrównoważonego rozwoju, z danych zestawionych w tabeli 8 wynika, że w województwie kujawskopomorskim tylko 17,8% gmin posiadało taki program. Więcej takich gmin było w województwie za-chodniopomorskim (23,4%), a najmniej w województwie warmińskomazur-skim (9,3%).
tabela 8 stan opracowań programu zrównoważonego rozwoju w badanych gminach
Województwo
Gminy posiadające program zrównoważonego rozwoju
tak nie Ogółem
l % l % l %
Kujawskopomorskie 8 17,8 37 82,2 45 100,0
Zachodniopomorskie 11 23,4 36 76,6 47 100,0
Warmińskomazurskie 4 9,3 39 90,7 43 100,0
Razem 23 17,0 112 83,0 135 100,0
Źródło: badania własne.
Niestety, jak wynika z badań, większość respondentów (83,0%) przyznała, że gminy nie posiadały programu zrównoważonego rozwoju. Jednak, jak wynika z odpowiedzi zestawionych w tabeli 9, w wielu z tych gmin planowano opraco-wanie strategii takiego rozwoju, chociaż było sporo gmin (35,8%), w których nie potrafiono udzielić jednoznacznej odpowiedzi.
tabela 9 Zamiar opracowania strategii zrównoważonego rozwoju w badanych gminach
Województwo
Zamiar tworzenia programu zrównoważonego rozwoju tak raczej tak raczej nie nie nie potrafię powiedzieć Ogółem
l % l % l % l % l % l % Kujawsko pomorskie 4 10,8 13 35,1 5 13,5 3 8,1 12 32,5 37 100,0 Zachodnio- pomorskie 9 25,0 8 22,2 3 8,3 3 8,3 13 36,2 36 100,0 Warmińsko mazurskie 9 23,1 4 10,2 8 20,5 3 7,7 15 38,5 39 100,0 Razem 22 19,6 25 22,3 16 14,3 9 8,0 40 35,8 112 100,0 Źródło: badania własne.
Interesująco przedstawia się zagadnienie wdrażania koncepcji zrównoważo-nego rozwoju w gminach. Analizując dane zestawione w tabeli 10 można zauwa-żyć, że tylko 23,4% gmin w województwie zachodniopomorskim miało zamiar wprowadzać zasady rozwoju zrównoważonego, natomiast najmniej pozytywnie przedstawiała się sytuacja w województwie warmińskomazurskim, gdzie plan wdrożenia zrównoważonego rozwoju miało tylko 10,0% gmin.
Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju w badanych gminach
Województwo
Zamiar wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju tak raczej tak raczej nie nie nie potrafię powiedzieć Ogółem
l % l % l % l % l % l % Kujawsko pomorskie 9 20,0 7 15,6 7 15,6 13 28,9 9 20,0 45 100,0 Zachodnio- pomorskie 11 23,4 8 17,0 5 10,6 11 23,4 12 25,6 47 100,0 Warmińsko mazurskie 6 14,0 4 9,3 3 7,0 21 48,8 9 20,9 43 100,0 Razem 26 19,3 19 14,1 15 11,1 45 33,3 30 22,2 135 100,0 Źródło: badania własne.
pODsUmOWANIE I WNIOsKI
W okresie ogromnych przemian zachodzących w polsce wiele organizacji ma różne zadania w kształtowaniu rozwoju kraju. Bardzo ważnym elementem w kształtowaniu i koordynowaniu przemian obszarów wiejskich jest działalność samorządów lokalnych gmin. Koncepcja rozwoju zrównoważonego tak propa-gowanego w Europie powinna być również wyznacznikiem przemian zacho-dzących w polsce. samorządy lokalne jako instytucje mające duże znaczenie i możliwości oddziaływania powinny wziąć na siebie to trudne, ale konieczne zadanie, dlatego wykonano badania sondażowe pracowników samorządowych pod względem zaangażowania we wdrażaniu idei rozwoju zrównoważonego w gminach.
Dzięki przeprowadzonym badaniom można się przekonać, w jakim stopniu instytucje samorządowe wspierały rozwój zrównoważony wyżej wymienionych województw w czasie tak istotnym dla polski jak przygotowanie do integracji z Unią Europejską. Zadaniem tych instytucji było dostosowanie rolnictwa i ob-szarów wiejskich do wymogów nowoczesnej gospodarki Unii Europejskiej oraz przygotowanie ich w takim stopniu, aby rolnicy mogli skutecznie adaptować nowe założenia wspólnej polityki rolnej krajów członkowskich UE.
W wyniku przeprowadzonych badań można sformułować wniosek ogól-ny: instytucje samorządu lokalnego starały się podejmować działania na rzecz wdrażania zrównoważonego rozwoju wobec zbliżającej się integracji z Unią Europejską, chociaż nie wszystkie prace prowadzono zgodnie z
oczekiwania-mi. W efekcie prowadzonych badań stwierdzono, że większość gmin w trzech badanych województwach posiadała już program lokalnego rozwoju. Znacznie mniej gmin miało program zrównoważonego rozwoju gminy, a zainteresowanie stworzeniem takiego programu, a następnie wdrażaniem zrównoważonego roz-woju nie było wysokie. spośród trzech województw, badanych pod kątem wdra-żania koncepcji zrównoważonego rozwoju w gminach, najlepiej przedstawiała się sytuacja w województwie zachodniopomorskim. Z kolei w województwie warmińskomazurskim działania w tym kierunku były najmniej posunięte. We wszystkich badanych województwach dominowały gminy wiejskie, w których wiele gospodarstw prowadziło uciążliwą dla środowiska produkcję zwierzęcą. Niewiele jednak gospodarstw posiadało stosowne zabezpieczenia do przecho-wywania odpadów. Nikły odsetek gospodarstw był też objęty przygotowaniami do rejestracji działalności gospodarczej w rolnictwie, co było podstawowym wymogiem przed integracją z UE.
lItERAtURA
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Kantor Wydawniczy, Zakamycze 2001.
Heller J., Integracja Polski z Unią Europejską, Oficyna Wydawnicza BRANtA, Bydgoszcz 2003.
Jarosz A., Rola samorządów w aktywizacji wiejskich obszarów (na przykładzie turystyki
wiejskiej Małopolski Wschodniej), [w:] Rola samorządu w rozwoju obszarów wiejskich,
Kożuch A. (red.), siedlce 1998.
Klepacki B., Zrównoważony rozwój terenów wiejskich – wybrane aspekty teoretyczne, pro-blemy Integracji Rolnictwa, nr 4, 2000.
Wiatrak A. p., Polityka ekologiczna w zrównoważonym rozwoju rolnictwa, „Zagadnienia
Doradztwa Rolniczego”, nr 1, 2001.
Woś A., Zegar s. J., Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002.
Zawisza s. (red.), Zarządzanie zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich, Wyd.
Uczel-niane AtR, Bydgoszcz 2004.
Strategy of Sustainable Development Community in the Research
of Particular Provinces in the North of Poland
Summary
the article presents results of the research carried out in spring 2003 in 135 communi-ties in 3 provinces in poland: Kujawskopomorskie, Zachodniopomorskie and Warmińsko mazurskie. the survey dealt with realization of sustainable development strategy in view
communities weren’t determined enough to put in practise the idea of sustainable develop-ment. Only few communities had that program and the willingness to create it and initiate it wasn’t too large. In that research the most of communities were rural ones with the large percentage of animal producing farms, where the most of waste material may be danger-ous for the environment. According to the estimation of representatives of the tested com-munities’ selfgovernments, not many farms had properly prepared places to store waste material. Besides, not so many farms were prepared to take part in common rural policy because the prepared register of fields wasn’t sufficiently advanced.
Keywords: rural areas, selfgovernment, commune, strategy, sustainable develop-ment.
